Версаль мамырлыкъ кесамат

Википедия — эркин энциклопедияны статьясы.
Версаль мамырлыкъ кесамат 1919» бетден джиберилгенди)
    Бу атны (неда терминни) башха магъаналары да барды, къарагъыз: Версаль кесамат (магъанала).
Солдан онгнга: Дэвид Ллойд Джордж, Витторио Эмануэль Орландо, Жорж Клемансо, Вудро Вильсон
Версалда мамырлыкъ кесаматха къол салыу

Версаль мамырлыкъ кесамат — Биринчи дуния къазауатны официал бошагъан кесамат болгъанды. Кесаматха 1919 джылны 28-чи июнунда Версалда (Франция) Американы Бирлешген Штатларыны, Британ империяны, Францияны, Италияны, Японияны, Бельгияны, Боливияны, Бразилияны, Кубаны, Эквадорну, Грецияны, Гватемаланы, Гаитини, Хиджазны, Гондурасны, Либерияны, Никарагуаны, Панаманы, Перуну, Польшаны, Португалияны, Румынияны, Серб-Хорват-Словен къралны, Сиамны, Чехословакия бла Уругвайны бир джанындан эмда капитуляция этген Германия башха джанындан къол салгъандыла.

Кесаматны излемлери[тюзет | кодну тюрлендир]

Кесаматны излемлери Париж мамырлыкъ конференцияда узун джашыртын кёрюшюуледен сора къыбал этилгенди. Кесамат кючге 1920 джылны 10-чу январында, аны Германия бла баш тёрт бирликчи кърал- Уллу Британия, Италия, Франция эмда Япония ратификация этиую бла киргенди. Версаль кесаматха къол салгъан къралладан АБШ, Хиджаз эм Эквадор ратификация этерге унамагъандыла. АБШ-ны сенаты кесаматда Уллу Британия бла Франция ауурлукъ этген Миллетлени Лигасыны (бу организацияны къуралыуу кесаматда джазылгъанды) къуралыууна разы болмай, ратификация этерге унамагъанды. Кечирек (1921 джылны августунда) АБШ Германия бла энчи кесаматха къол салгъанды, ол кесамат Версаль кесаматндан башхасы болмагъанды, джангыз Милетлени Лигасыны юсюнден статьялары болмагъанды.

Германиягъа салыннган тыйгъычла эмда тазирле[тюзет | кодну тюрлендир]

Версаль мамырлыкъ кесаматны баш мураты — дунияны хорлагъан къралланы арасында джангыдан юлешиу болгъанды. Бу кесаматха кёре Германия Франциягъа Эльзас-Лотарингияны (1870 джылны чеклеринде); Бельгиягъа — Мальмеди бла Эйпен районланы, дагъыда Моренени нейтрал эмда прусс кесеклерин: Польшагъа — Познанны, Поморьени кесгин, Кюнбатыш Пруссияны бир къауум районларын; Данциг шахар (Гданьск) эмда аны району «эркин шахар» баямланнганды; Мемель ш. (Клайпеда) хорлагъан къралланы оноуларына берилгенди, 1923 джылны февралында Литвагъа къошулгъанды. Шлезвигни, Кюнчыгъыш Пруссияны эмда Огъары Силезияны къайсы къралгъа кирлигини оноуу плебисцитде этиллик болгъанды (Шлезвигни шималы 1920 джыл плебисцитге кёре Даниягъа, Огъары Силезияны бир кесеги 1921 — Польшагъа, Кюнчыгъыш Пруссияны къыбыла кесеги да Германиягъа кетгенди; Чехословакиягъа Силезияны территориясындан бир кесек берилгенди. Огъары Силезияны асламы Германияда къалгъанды. Саар 15 джылгъа Миллетлени Лигасыны оноууна тюшеди, 15 джылдан джазыуун плебисцит айырлыкъ болгъанды. Саарны кёмюр шахталары Францияны къолуна тюшедиле. Кесаматха кёре Германия Австрияны, Польшаны эмда Чехословакияны бойсунмазлыкъларын таныйды эмда гарантия этеди. Рейн сууну бютеу сол джагъасы эмда онг джагъасында 50 километр кенглик демилитаризия боладыла. Германия бютеу колонияларындан къуру къалады, кечирек ала хорлагъан къралланы аралырнда мандат система бла юлешинедиле.

Герман колонияланы джангыдан юлешиу[тюзет | кодну тюрлендир]

Герман колонияла былай юлешиннгендиле: Африкада Танганьика Уллу Британияны мандатына киреди, Руанда-Урунди район — Бельгияны, «Кионга Ючкюл» (Къыбыла-Кюнчыгъыш Африка) — Португалиягъа (алгъыннгы аты Герман Кюнчыгъыш Африкады), Уллу Британия бла Франция Того бла Камерунну юлешедиле; КъАБ КъыбылаА-Кюнбатыш Африкагъа мандатны алады. Шош океанда мандатлы территорияла болуб Япониягъа, алгъын Германияныкъы болгъан экватордан шималдагъы айрымканла кетедиле, Австралия Бирликге — Герман Джангы Гвинея, Джангы Зеландиягъа — Самоа айрымканла.

Германия Версаль кесаматха кёре Къытайдабютеу концессияларындан къуру къалгъанды, Сиамда консул юрисдикция эмда бютеу мюлк хакъларындан къуру къалгъанды, Либерия бла бютеу кесаматлары эмда келишиулери тохтатылгъанды, Францияны Мароккода , Уллу Британияны уа Мисирде протекторатын таныйды. Германияны Цзяочжоу бла Шаньдунда хакълары Япониягъа бериледи (аны ючюн Къытай Версаль кесаматха къол салмагъанды).

Сауутлу кючледе тыйгъычла[тюзет | кодну тюрлендир]

Кесаматха кёре Германияны сауутлу кючлери 100 минглик джаяу аскерден аслам болургъа болмагъанды; зорлу аскер къуллукъ къоратылгъанды, сау къалгъан аскер-тенгиз флотну асламысы хорлагъанлагъа берилгенди, джангы кемеле ишлеу джасакъ болгъанды. Германиягъа джангы саутланы эмда аскер бёлеклени къурау джасакъ болгъанды (аскер авиация, бронетехника кибик). Герамния репарацияла формада Антантаны къралларыны правительстволарына эмда энчи адамлагъа заранны орнуна салыргъа борчлу болгъанды (репарацияланы ёлчеми Репарациа комиссия бла белгиленнгенди).

Эсеблери[тюзет | кодну тюрлендир]

Уильям Орпен. Мамырлыкъгъа Версаль къаланы Кюзгю галереясында къол салыу 28-чи июнь 1919 дж. Империяны аскер музейи. Лондон

Версаль мамырлыкъ кесамат Германияны унукътдургъан, сыйын тюшюрген келишиу кибик саналады, бу кесаматны Экинчи дуния къазауатны башланыууну баш чурумларындан бирине санайдыла. Бу кесаматдан сора къралны ичинде къозгъалыула башланадыла дуния эконмика кризисни заманында уа оногъа нацистле келедиле (1933).

Алай а Германиягъа салыннган тыйгъычла кереклисича бир сынчыкъланмагъандыла, ала кесаматны бузгъанларыны европа къралла кёрмегенден баргъандыла (сауутланыу, Австрияны аншлюсю , Судет областны Чехословакиядан сыйырыу эмда аны ызындан Чехии бла Моравияны оккупациясы).

Версаль кесаматха кёре, Германиядан сыйырлгъан джерле[тюзет | кодну тюрлендир]

Алгъан къралла Джерини ёлчеми, км² Адам саны, минг адам
Польша 43 600 2950
Франция 14 520 1820
Дания 3900 160
Литва 2400 140
Эркин шахар Данциг 1900 325
Бельгия 990 65
Чехословакия 320 40
Бютеулей 67 630 5500
  Викигёзенде (Wikimedia Commons'да) бу категориягъа келишген медиа-файлла табарыкъсыз: Версаль мамырлыкъ кесамат.