Злуканы акты

Википедия — эркин энциклопедияны статьясы.
УХР-ни Директориясыны УХР бла КБУХР бирлешиуюню юсюнден Универсалыны сураты

Украин Халкъ Республика бла Кюнбатыш-Украин Халкъ Республиканы бирлешиулерини акты неда Злуканы акты[1] — 22 январь 1919 джыл къууанч халда баямланнган Украин Халкъ Республика (УХР) бла Кюнбатыш-Украин Халкъ Республиканы (КБУХР) бирикген украин къралгъа бирлешиу актыды[2].

Бирлешиуню тарихи[тюзет | кодну тюрлендир]

КБУХР-ге кириб келген поляк аскерден кюрешде болушлукъ алыр умут бла, Украин Миллет Рада 1918 джылны ноябрыны ахырында Киевдеги гетман Скоропадскийге кесини келечилери Л. Цегельский бла Д. Левицкийни джибереди. Алай а ол заманнга Киев, Директорияны аскери бла къуршаланнганды. Келечиле Фастовда Директорияны членлери В. Винниченко, С. Петлюра, А. Андриевский, Ф. Швец эмда А. Макаренко бла тюбешедиле. Кёрюшюулени тамамында 1 декабрь 1918 джыл къралланы бирлешдириуню юсюнден ал кесаматха къол салынады (укр. Передвступний договір).

Фастов шахарда къол салыннган кесаматны Украин Миллет Рада 3 январь 1919 джыл Станиславовда мюкюл этеди. Бирлешген къралны къураучу джыйылыуу чакъырылгъынчы КБУХР-ни территориясында закон къураучу власть Украин Миллет Раданы къолунда, граждан эм аскер власть а — КБУХР-ни Кърал Секретариатыны къолунда къалады. Директорияны бегимин берир ючюн 16 январда Киевге Л. Бачинский башчылыгъында делегация джибериледи.

18 январда Директорияны бла Халкъ Министрлени Кенгешини КБУХР-ни келечилери бла бирге джыйылыуда кесамат мюкюл этиледи.

Злуканы акты[тюзет | кодну тюрлендир]

22 январь 1919 джыл «Злуканы акты»-н къууанч халда баямлайдыла[3][4]. София майданда мингле бла адамла, аскерчиле, архиепископ Агапитни башчылыгъында Украин Православ Клисаны келечилери, Директорияны, УХР-ни правительствосуну членлери эмда КБУХР-ни делегациясы джыйыладыла. Дууа этилгенден сора, онеки сагъатда Л. Цегельский Украин Миллет Раданы бирлешиуню юсюнден бегимин окъуб, аны Директорияны башчысы В. Винниченкогъа береди. Директорияны члени Ф. Швец да УХР-ни Универсалын окъуйду[5][6].

« Энди джюз джылла бла Украинаны бир-бирлеринден айырылыб тургъан кесеклери — Кюнбатыш-Украин Халкъ Республика (Галичина, Буковина эм Маджар Украина) бла Днепр джагъадагъы Уллу Украина бирлешедиле. Украинаны маджал джашлары бу ёмюрлюк мурат ючюн джан бергендиле. Мындан ары бирикген эркин Украин Халкъ Республика барды

»

Андан сора Универсалгъа Директорияны бютеу членлери къол саладыла.

Ол кюн огъунакъ Директорияны закон къураучу органы — Украинаны Урунуу Конгресси ачылады, аннга КБУХР-ни 48 делегаты киреди, президиумгъа уа КБУХР-ни келечиси С. Витик сайланады. 23 январь 1919 джыл «Злуканы акты» ауаз бирлик бла (бир къауум билгиге кёре 2 коммунист къаршчы чёб атханды) къабыл этиледи[2] [5].

Андан башлаб, Къураучу Джыйылыу чакъырылгъынчы дери УХР-ни Директориясына баш власть бериледи, аны къурамына уа КБУХР-ни келечилери кирирге керек болгъанды. «Кюнбатыш-Украин Халкъ Республика» атны орнуна «Украин Халкъ Республиканы Кюнбатыш бёлгеси» (УХРКББ) термин къабыл этидели, аннга территориал автомномия бериледи. УХРКББ-ни тыш ишлерини кърал секретары Л. Цегельский украин правительствоны тыш ишлерини министерствосуну биринчи вице-министри болады. Польша, Чехословакия эм Румыния бла илишкилени юсюнден байламлы бютеу оноуланы ол мюкюл этерге керек болгъанды. 12 март 1919 джыл КБУХР-ни президенти Петрушевич Директорияны къурамына киреди[7].

Баш шартлары[тюзет | кодну тюрлендир]

Злуканы актына кёре[5][8]:

  • КБУХР толу автономиягъа ие болады эм «Украин Халкъ Республиканы Кюнбатыш Бёлгеси» атны алады;
  • эки къралны сауутлу кючлери бирлешдириледиле;
  • бютеу гражданлагъа демократ хакъла бла эркинликле гарантия этиледи.

Андан ары болгъанла[тюзет | кодну тюрлендир]

Биригиуню баямлагъандан сора биринчи айлада эки къралны интеграция джолунда атламла этилгендиле, артыкъсыз да аскер сферада. Петлюра талай кере Галициягъа барыб В. Голубовични правительствосуну олтурууларына къошулгъанды. Кюнбатыш Бёлгеге кюнчыгъышдан азыкъ, Кюнбатышндан эсе уа — нефть, джиберилиб башлагъанды. Алай а, керти бирлешиу болмайды. Координация къуру аскер сферада болгъанды, ол да чекли халда, эки аскерни эки башха тамадалыгъы болгъанды (аскерле Кюнбатыш Украина къурутулгъанында да бирикмегендиле). Яневскийни оюмуна кёре, Украин Халкъ Республика — конфедерация халлы къуралыш болгъанды[5].

Галцияны аскери, Украин Халкъ Республиканы правительствосуну оюмуна сыйынмай, Акъ аскер бла 6 ноябрь 1919 джыл келишиуге кириб, Акъ аскер бла сауутлу сермешиулени тохтатады, аны ызындан Галцияны аскери Акъ аскер бла аскер бирликге кириб инарал Деникиннге бойсунады. Ол биригиуню денонсация халгъа келтиреди[9][10][11]. Украин тарихчиликде бу келишиуге «ноябрчы пелях» атны бергендиле (укр. «Листопадова катастрофа»)[12]. 1919 джылны ахырында актны Кюнбатыш-Украин Халкъ Республиканы президенти Евген Петрушевич да денонсация этеди[3].

Эсде тутуу[тюзет | кодну тюрлендир]

  • Украинаны соборчулугъуну кюню — къралда хар джыл сайын 22 январда, УХР бла КБУХР-ни бирлешиулерини Акты къабыл этилген кюн байрам этиледи.
  • 2001 джыл Фастов шахарны вокзалында 1 декабрь 1918 джылда эки къралны биригиуюню юсюнден ал кесаматха къол салыннган вагон салыннганды, ичи музей халгъа келтирилгенди[13].

Белгиле[тюзет | кодну тюрлендир]

  1. «Злука» украинча — «бирлешиу»-дю
  2. 2,0 2,1 Енциклопедія історії України
  3. 3,0 3,1 История Украины, под ред. О. С. Каган, 1998
  4. Рубльов О. С., Реєнт О. П. Українські визвольні змагання 1917—1921 рр. — К.: Вид. дім «Альтернативи», 1999. — 320 с
  5. 5,0 5,1 5,2 5,3 Л. В. Скорич. АКТ ЗЛУКИ 22 СІЧНЯ 1919 Р.: ПЕРЕДУМОВИ І НАСЛІДКИ // ВІСНИК Національного університету «Львівська політехніка» № 612 (2008 год) «ДЕРЖАВА І АРМІЯ»
  6. Універсал Директорії УНР про злуку Західноукраїнської Народної Республіки з Українською Народною Республікою. 22 січня 1919 р. ЦДАВО України, ф. 1429, оп. 1, спр. 5, арк. 5.
  7. УХР-ны Директориясыны къурамына УХРКББ-ны президенти Е. Петрушевични киргизиуюню юсюнден бегим
  8. Украинаны Урунуу Конгресси къабыл этген Украинада кърал властны шекелини юсюнден закон
  9. Байло Андрій. Тимчасовий союз УГА з Добрармією та його наслідки (украинский) // Україна: культурна спадщина, національна свідомість, державність : Збірник наукових праць. — Львів: Інститут українознавства ім. І. Крип’якевича НАН України, 2009. — В. 18. — С. 353-362.
  10. Томюк І. М. Причини та наслідки вимушеного об'єднання Української галицької армії з Добровольчою армією уряду А. І. Денікіна (листопад – грудень 1919 р.) // Вісник Національного університету «Львівська політехніка» : Тематичний випуск «Держава та армія». — 2008. — В. 612. — С. 86-91. — ISSN 0321-0499.
  11. Солдатенко В. Ф. Трагічна сторінка історії об'єднаного українського фронту: договір УГА з білогвардійцями // Соборність як чинник українського державотворення (до 90-річчя Акту злуки) / За ред. Р. Я. Пирога. — Київ: 2009. — С. 53-63. — 229 с.
  12. Яценко О. Діяльність кооперації Поділля під час білогвардійської навали (друге півріччя 1919 р.) // Сіверянський літопис : всеукраїнський науковий журнал. — 2010. — В. 2. — С. 157-165.
  13. Фастов, музей на колёсах — Doroga.ua, путеводитель по Украине

Джибериуле[тюзет | кодну тюрлендир]