Къарачай-малкъар джазма

Википедия — эркин энциклопедияны статьясы.

Къарачай-малкъар джазмакъарачай-малкъар тилни джазыу системасыды. XX ёмюрде къарачай-малкъар тил ючюн талай алфавит хайырланнганды.

Араб алфавит[тюзет | кодну тюрлендир]

Къарачай-малкъар тилге араб алфавитни тамалында алфавит 1920 джылда къуралгъанды эмда къабыл этилгенди. Араб алфавитден башхалыгъы — ачыкъ тауушланы белгилеген къошакъ харифле болгъандыла.

Латин алфавит[тюзет | кодну тюрлендир]

Латин алфавит къарачай-малкъар тилге 1924 джыл къабыл этилгенди[1]:

A a B в C c Ç ç D d E e F f G g
Ƣ ƣ I i J j K k Q q L l M m N n
Ꞑ ꞑ O o Ө ө P p R r S s Ş ş T t
Ь ь U u V v Y y X x Z z Ƶ ƶ

1926 джылда харифлени тизгинлери тюрлендирилгенди эмда S̷ s̷, H h, W w харифле къошулуннгандыла.

Кириллицаны тамалында алфавит[тюзет | кодну тюрлендир]

Къарачай-малкъар тилге биринчи кириллицалы алфавит 1924 джыл къуралгъанды, «Харифле» китаб чыгъарылгъанды, алай а официал халда хайырланмагъанды бу алфавит: А а, Ä ä, Е е, О о, Ö ö, Ы ы, И и, У у, Ӱ ӱ, К к, Қ қ, Г г, Ӷ ӷ, Х х, Х̆ х̆, Н н, Ң ң, П п, Л л, Т т, Д д, Ж ж, С с, З з, Ч ч, Ш ш, Б б, Р р, Ф ф, М м, В в, Ц ц, Ю ю, Я я, ь, й[2].

Официал халда кириллицалы алфавит 1936 джыл къабыл этилгенди. Аны къурмына орус алфавитни бютеу харифлери киргендиле, дагъыда диграфла: Гъ гъ, Къ къ, Нг нг.

1961—1964 джыллада башха алфавит хайырланнганды: диграфла джасакъланнгандыла, алай а Ғ ғ, Ө ө, Җ җ, Қ қ, Ң ң, Ў ў, Ү ү, Һ һ харифле къошулгъандыла. Андан сора алфавит, дагъыда бир реформаны ётюб, бусагъатдагъы халгъа келгенди[1]:

А а Б б В в Г г Гъ гъ Д д Дж дж Е е
Ё ё Ж ж З з И и Й й К к Къ къ Л л
М м Н н Нг нг О о П п Р р С с Т т
У у Ф ф Х х Ц ц Ч ч Ш ш Щ щ ъ
Ы ы ь Э э Ю ю Я я

Дж дж хариф Къарачай-Черкесияда хайырланады. Дагъыда Къарачай-Черкесияда 1970-чи джыллагъа дери Ў ў бла Нъ нъ (Нг нг харифни орнуна) харифле хайырланнгандыла, алай а тилни Къарачай-Черкесияда бла Къабарты-Малкъарда джюрюген вариантларын унификация этер умутда, бу харифле къоратылгъандыла.

Алфавитлени тенглешдириу таблица[тюзет | кодну тюрлендир]

Алфавитлени тенглешдириу таблица[1]:

Арабица
(1920-1924)
Латиница
(1924—1936)
Кириллица
(1961—1964)
Кириллица
(1936—1961 джыллада,
1964 джылдан бери)
ا A a А а А а
ب B в Б б Б б
وه V v В в В в
گ G g Г г Г г
غ Ƣ ƣ Ғ ғ Гъ гъ
د D d Д д Д д
- - Е е Е е
ۆ Ө ө Ө ө Ё ё
ژ Ƶ ƶ Ж ж Ж ж
ج Ç ç Җ җ Дж дж
ز Z z З з З з
ي I i И и И и
- J j Й й Й й
ک, ك K k К к К к
ق Q q Қ қ Къ къ
ل L l Л л Л л
م M m М м М м
ن N n Н н Н н
ڭ Ꞑ ꞑ Ң ң Нг нг (Нъ нъ)
و O o О о О о
- - Ё ё Ё ё
پ P p П п П п
ر R r Р р Р р
س S s С с С с
ت T t Т т Т т
و U u У у У у
ۉ Y y Ү ү Ю ю
- W w (1926 джылдан) Ў ў Ў ў (1970-чилеге дери)
ف F f Ф ф Ф ф
خ X x Х х Х х
ح H h (1926 джылдан) Һ һ -
- S̷ s̷ (1926 джылдан) Ц ц Ц ц
چ C c Ч ч Ч ч
ش Ş ş Ш ш Ш ш
- - Щ щ Щ щ
- - ъ ъ
ى Ь ь Ы ы Ы ы
- - ь ь
E e Э э Э э
- - Ю ю Ю ю
- - Я я Я я

Белгиле[тюзет | кодну тюрлендир]

  1. 1,0 1,1 1,2 Вопросы совершенствования алфавитов тюркских языков СССР. М., 1972
  2. Baldof I. Schriftreform und schriftwechsel bei den muslimischen russland- und sowjettürken. 1850—1937. Budapest, 1993