Алаш
Бу атны (неда терминни) башха магъаналары да барды, къарагъыз: Алаш (магъаналары).| Алаш | |
|---|---|
| Логотипи | 
|
| Ачыкълау | «Къазах» газетни логотипи |
| Байрагъы | 
|
| Байракъны ачыкълауу | Алаш автономияны байрагъы |
| Аты | Алаш |
| Башчысы | Алихан Букейханов |
| Къураучусу | Биринчи бютеукъазах съезд |
| Къуралыуу | 28 июль 1917 джыл |
| Джабылыуу | 1920 джыл |
| Штаб-фатары | Семипалатинск (1917—1920)
|
| Кърал |  Россия империя Алаш-Орда СССР
|
| Идеологиясы | къазах миллетчилик, национал-демократия, национал-либерализм, парламентаризм, конституционализм, прогрессивизм[1], антикоммунизм[2], антисоветизм |
| Бирликчилери эмда блоклары | * Конституцион-демократ партия[3][4].(1905—1917) * Шура-и-ислам[5] * Акъ къозгъалыу (1919 джылгъа дери) * РКП(б) (1919 джылда сора)[6] |
| Къошулгъанланы саны | 200 минг |
| Девизи | Уян, къазах! |
| Огъары палатада орунлары | Бютеу Россия Къураучу Джыйылыуда 766 ичинден 12
|
| Басмасы | «Къазах» эмда «Бирлик туы» газетле |
"Алаш" партия (къаз. «Алаш» партиясы) — къазах эмда къыргъыз интеллигенцияны бирлешдирген къазах джамагъат-политикалыкъ миллет-азатлау къозгъалыуду, партияны 1917-чи джылда журналист эмда публицист Алихан Букейханов, лингвист, назмучу эмда тылмач Ахмет Байтурсынов эмда джазыучу Миржакип Дулатов къурагъандыла, идеологиясы бла кадетлени партияларына келишгенди. Партияны башчысы — Алихан Букейханов. Партияны официал органы — "Къазах" газет.
1920-чы джылда большевикле джабхандыла.
Партияны тарихи
[тюзет | къайнакъны тюзет]Кадетлени партияларыны къазахлы членлеринден, 1905-чи джылда болууланы заманында къуралгъанды.
1917-чи джылны 21-чиден 28-чи июлуна дери Оренбургда баргъан Биринчи бютеукъыргъыз съездде партия тамамы бла бичимлендириледи. Ол съездде 14 сорууну юсюнден бегимле алынадыла, аланы ичинде тамал соруулагъа да къаралгъанды: Эресейни кърал къуралышы (парламентлик федератив республика), къазах областланы республикасы, диннге къарам, къазах тишириуну болуму,Бютеу Россия Къураучу Джыйылыугъа сайлаулагъа хазырланыу.
"Алаш" партияны программасыны проекти Бютеу Россия Къураучу Джыйылыугъа сайлауланы аллы бла басмаланады, баш нюзюрлеге барына да тенг сайлау эркинлик, келишиулю миллет келечилик, президенти эмда закон чыгъарыучу Думасы бла демократ Эресей федератив республика, Эресейни къурамына кирген республикаланы тенгликлери, демократ эркинликле, динни къралдан айрылыуу, тиллени тенгликлери э. б. [7] 1917-чи джылны ноябрында Бютеу Россия Къураучу Джыйылыугъа сайлаулада "Алаш" партия бёлгесинде кёбчюлюкню алады эмда 43 депутат оруннга ие болады. Бютеу Россия Къураучу Джыйылыугъа сайлаулада алыннган ауаз саны бла (262404 ауаз), «Алаш» элли чакълы партияны ичинде 8-чи орун алгъанды.
1917-чи джылда баргъан экинчи бютеукъазах съездде Алаш республика баямланады эмда кёзюулю Халкъ Кенгеш къуралады,. Алаш республиканы конституциясын Бютеу Россия Къураучу Джыйылыуну бегитиую планланнганды.
Алаш автономияны къуралыууну программасы
[тюзет | къайнакъны тюзет]
Оренбургда 1917-чи джылны 5-13-чю декабрында бютеукъазах съездни олтурууунда чёб атыугъа Алаш автономияны къуралыууну программасы салынады. Ол заманда политикалыкъ вакуумну джайылыуу, къазакъ-къыргъыз бёлгеледеги халкъ таныгъан кючлю властны къуралыууна керек этеди.
I. Къазакъ-къыргъыз халкъ кёбчюлюк болгъан джерле бла бир территория, бир культура, тарих эмда тилге ие болгъан Бёкей Орданы, Урал, Тургъай, Акъмола, Семипалат, Семиреч областланы, Сырьдарья, Фергъана, Самаркъанд областланы, Амударья бёлюмню къыргъыз уездлерини, Каспий арты областны, Алтай губернияны къыйыр къыргъыз волостладан территория-миллет автономия къураргъа.
II. Къазакъ-къыргъыз областланы автономиясына «Алаш» ат берирге.
III. Алаш автоном областланы территориясы, бютеу джер юсюндеги байлыкълары бла, суулары бла, аланы къайнаклары бла, эмда джер ичиндеги хазналары бла Алашны иелигиндеди.
IV. Алаш автономияны конституциясы Бютеу Россия Къураучу джыйылыу бла бегитиледи.
V. Къазакъ-къыргъызлыланы ичинде джашагъан бютеу барысында азчылыкъланы хакълары гарантия этиледи. Алаш автономияны бютеу къуралышларында бютеу миллетле пропорция халда келечилик этилирге керекдиле. Алаш автономияны ичинде территориясыз къалгъанлагъа территория тышы эмда культура автономия бериледи.
VI. Алаш областни чачылыуудан, анархиядан къутхарыр нюзюр бла 25 адамдан къуралгъан Алаш-Орда болджаллы халкъ кенгеш къураргъа, андан 10 орунну къазакъ-къыргъызлыланы ичинде джашагъан оруслулагъа эмда башха халкълагъа берирге. Алаш-Орданы болджаллы тургъан джерине Семипалатинскни сайларгъа. Алаш-Орда мычымай къазакъ-къыргъыз халкъны юсюнде толтуруучу властны къолуна алыргъа керекди.
VII. Алаш-Орда, халкъ милицияны болдурууда тири атламла этерге борчланады.
VIII. Алаш-Орда, джууукъ заманда Эресей Къураучу джыйылыугъа сайлаулада хайырланнган джорукъланы тамалында автономияны къураучу джыйылыуун чакъырыргъа борчланады.
IX. Алаш-Орда съезд бла быллай эркинликлеге ие болады: 1) борчландырыуланы бегитиу; 2) башха автоном хоншула бла блоклада келишиуле бардырыргъа, кесаматны бегитиу Алашны къураучу джыйылыуну оноуундады.
X. Алашны къураучу джыйылыууна халкъ кенгеш джарашдырылгъан конституция проект теджерге керекди.
Автономияны баямлаууну заманыны юсюнден съезд эки агъымгъа юлешиннгенди. Урал, Сыр-Дарья областланы эмда Бёкей орданы келечилери автономияны мычымай баямланыуун даулагъандыла. Башха областланы келечилери быллай баямлауну ара халкъ кенгеш, милицияны къурауну юсюнден эмда Туркестан крайны къыргъызлылары эмда башха халкълары бла келишиуге келгенден сора баямларын излегендиле. Соруу ат бла чакъырылыб чёб атыугъа чыгъарылгъады. Мычымай автономияны баямлау ючюн 33 делегат чёб атханды. Мычымай баямлаугъа къаршчы 40 делегат, аланы ичинде: Ахмет Байтурсынов, Алихан Букейханов, Магжан Жумабаев, Миржакып Дулатов. Чёб атыугъа къошулмагъанла: Мустафа Чокай, Азимхан Кенесарин эмда Ахмед Чегиров.
Алай бла Алашны автономиясын баямлау, Алашны халкъ кенгешини съездине дери, белгисиз болджалгъа артха къалдырылгъанды.[8]
Федерация, аралыкъ бла миллет-территория къуралышланы арасында илишкилени къурауну эм таб формасы болуб кёрюннгенди. Автономия берген эркинлик толу бойсунмазлыкъ болмагъанды. Алашны башчылары Россия бла байламланы терен болгъанын эмда айрылырча болмагъанын ангылагъандыла.
Репрессияла
[тюзет | къайнакъны тюзет]Властха келген большевикле "Алаш" партияны мычымай джабхандыла, бютеу башчыларын амнистия болганына да къарамай, 30-чу джыллада ёлтюрюрлгендиле.
Алаш партияны къыргъыз бёлюмю
[тюзет | къайнакъны тюзет]
Къыргъызлыла да Алаш партиягъа сууукъ къалмагъандыла, артыкъсыз да шимал Къыргъызстандагъыла къозгъалыугъа тири къошулгъандыла. 1917-чи джылны джайында партияны Пишпек филиалы къуралады, аны башына Абдыкерим Сыдыков келеди[9]. Къуралышха Шимал Къыргъызстанда белгили аристократла, интеллигентле, джамагъат къуллукъчула къошуладыла, аланы ичинде манапла Къурман бла Исхакъ Лепесовла, родственники и сын одного из предводителей 1916-чы джылны къозгъанлыууну , башчысы Къанат-хан Абукинни джашы — Къасым Абукин, Къарыпбай Къанатов, эмда Иманалы Айдарбеков, Дуур Сооромбаев, Осмоналы Сыдыкъов, Къасымбай Тельтаев, Сатаркъул Джангарачев, Садыкъ эм Сыдыкъ Мураталинле, Къасым Тыныстанов, Найзабек Тулин, Сейдахмат Чукин, эмда кёб белгили эмда абырайлы адамла.[10]
Партияны ветераны уа окъуу-билим джайыучу Ишеналы Арабаев болгъанды, ол 1913—1918 дждж. «Къазах» газетни — Алаш партияны Ара комитетини политикалыкъ органыны редактору болуб тургъанды. Ол партияны башчылары Алихан Букейханов эмда Ахмет Байтурсунов бла шохлукъ джюрютгенди. Партияны сафларына Къыргъызстанны маджал джашлары къошулгъандыла. Абдыкерим Сыдыков, Иманалы Айдарбеков эмдаи Ишеналы Арабаев совет къыргъыз къраллыкъны тамал салгъандарындан болгъандыла. А. Сыдыков къыргъызлыланы тарихлерини, кёчюу экономиканы юсюнден ишлени джазгъанды. И. Арабаев биринчи къыргъыз харифликлени эмда школлагъа окъуу китабланы автору болгъанды. Дуур Сооромбаев бла Курман Лепесов къыргъыз сабийлеге школла ишлеб багъышлагъандыла. Осмоналы Сыдыков биринчи фахмулу профессионал къыргъыз тарихчи болгъанды. Къасым Тыныстанов — биринчи къыргъызлы профессор, джазыучу болгъанды.
"Алашны" 1-чи къураучу съездинде къыргъызлыладан И. Арабаев бла Д. Сооромбаев болгъандыла. Ючюнчю съездни ишине къыргъызлыладан А. Сыдыков, Т. Худайбергенов, К. Лепесов эмда И. Къурманов къошулгъандыла.
Пишпек уездде Алаш партия джыл бла джарыб ишлеб, 1918-чи джылны джайында джыбалгъанды. Партия Къытайдан къыргъыз къачхынчыланы къайтарыу къайгъада, аланы хакъларын эмда кереклирин баджарыргъа кюрешгенлей тургъанды.
Д. Сооромбаевни ВЧК-ны оноуу бла 1921-чи джылда ёлтюрюлгенди, И. Арабаев 1933-чю джылда тюрмеде ёледи, К. Лепесов 1927-чи джылда Украинада тутмакъгъа джолунда ёлгенди, К. Канатов юч кере къазагъа джолукъдурулгъанды, лагерледе 30 джыл олтуруб, 1954-чю джылда ёледи. Тарихчи О. Сыдыков Къытайгъа къачханды. 1938 джылда А. Сыдыков, И. Айдарбеков, К. Тыныстанов, С. Чукин, Н. Тулин, К. Тельтаев, С. Мураталин эмда башхала ёлтюрюледиле.
Белгиле
[тюзет | къайнакъны тюзет]- ↑ Как прогрессивные взгляды алашординцев повлияли на современный Казахстан (ru-RU) (2022-07-26).
- ↑ Аманжолова Д. Казахский автономизм и Россия. История движения «Алаш». — М., 1994.
- ↑ Февраль революциягъа дери къазах миллетчи къозгъалыуну алчылары эмда белгили фигуралары кадет партияны членлери болгъандыла, эмда Россия империяны кърал думасында конституцион демократлача белгиленнгендиле
- ↑ Депутаты Государственной думы Российской империи.
- ↑ Деятельность национально-политических организации в Самарканде.(орус.)
- ↑ Победа Советской власти в Средней Азии и Казахстане, Таш., 1967, с. 635—719
- ↑ ҚР Білім және ғылым министрлігі Ғылым комитетінің Ш. Ш. Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институты | Алаш-Орданы юсюнден джазмала(къаз.)
- ↑ Мартыненко Алаш-Орда сборник документов 1929 г.. Тинтилгенди: 1 февраль 2021.
- ↑ История Кыргызстана XX-XXI вв.. — Б. 9. (Архивйина 2021 шеран 31 август).
- ↑ Зайниддин Курманов Столетний юбилей, который невозможно было предсказать (орус.) (2017-11-14). Тинтилгенди: 25 август 2020.
Литература
[тюзет | къайнакъны тюзет]- Бочагов А. К. Алаш-Орда: Краткий исторический очерк о национально-буржуазном движении в Казахстане периода 1917-19 гг. — Къызыл-Орда, 1927.(орус.)
- Алаш Орда: сб. документов / сост. Н. Мартыненко. — Къызыл-Орда, 1929.(орус.)
- / предисл. К. Сарсекеева. — 2-е изд. — Алма-Ата: Айкап, 1992.
- Аманжолова Д. Партия «Алаш»: история и историография. — Семипалатинск, 1993.(орус.)
- Аманжолова Д. Казахский автономизм и Россия. История движения «Алаш». — М., 1994.(орус.)
- Нурпеисов К. «Алаш» и «Алаш-Орда». — Алматы, 1995.(къаз.)
- Койгельдиев «Алаш козгалысы» (Движение «Алаш»). — Алматы, 1995.(къаз.)