Аризона

АБШ-ны штаты
Аризона ингил. State of Arizona Аризона штат
Аризонаны байрагъы Аризонаны мухуру
Аризона штат АБШ-ны картасында
Штатны девизи	лат. Ditat Deus
Штатны джыры: The Arizona March Song эм Arizona
Штатны чам аты	"Уллу тар ёзенны штаты"
География эмда Демография билги
Ара шахар	Финикс
Эм уллу шахар	Финикс
Уллу шахарла	Тусон, Меса
Халкъы	7 158 923 (2020 джыл) АБШ-да 14 орун
басыннганы	24 адам/км² АБШ-да 33 орун
Майдан	6 орун
• бютеулей	295 254 км²
• суу юсю	943 км²(0,32 %)
кенглик	31°20' ш. к. 37° кёре ш.к., 500 км
узунлукъ	31°20' кб. к. 37° кёре кб.к., 645 км
Тенгиз дараджагъа кёре мийиклик
• эм уллу	3851 м
• орта	1250 м
• эм гитче	22 м
Штат статусну алыуу	1912 джылны 14 феврали 48 штат
бусагъатдагъы статусуна дери	Аризона территория
Политика билги
Губернатор	Кэтлин Хоббс
Вице-губернатор	Адриан Фонтес
Закончыгъарыучу орган	Аризонаны Легислатурасы
• огъары палата	Аризонаны Сенаты
• тёбен палата	Аризонаны Келечилени палаталасы
Сенаторла	Кирстен Синема Марк Эдвард Келли
Башха билги
Сагъат бёлге	-7
Къысхартыу	AZ, Ariz., US-AZ
Официал сайт	http://az.gov/

Аризо́на (ингил. Arizona, американ айтыу: [ˌærᵻˈzoʊnə]; навахо Hoozdo Hahoodzo) — АБШ-гъа 48-чи кирген, къыбыла-кюнбатышда орналгъан штат. Юта, Колорадо эм Нью-Мексико штатла бла бирге «юч мюйюш штатлагъа» киреди.

Ара шахары - Финикс.

Географиясы

Аризона кюнбатышда Калифорния бла эм Невада, шималда Юта, шимал-кюнчыгъышда Колорада, кюнчыгъышда Нью-Мексика, къыбылада Мексика бла чеклешеди. Бютеулей Аризонаны территориясы - 295 254 км² (АБШ-ны штатланы ичинде 6-чыды ).

Аризонаны иги кесек территориясында таула, сыртлыкъла эмда къум тюзле орналадыла. Штатны шимал кесегинде Колорадо сууну Уллу тар ёзени турады. Къыбыла-кюнбатыш кесегинде Сонара къум тюз барды, анда да Финикс, Тусон эм Юма шахарла орналадыла. Аризонаны шимал-кюнбатышда Мохаве къум тюз, шималда Колорадо платону джартысын тутхан Пейнтед-Дезерт къум тюз орналадыла. Чиуауа къум тюз гитче кесеги штатха къыбыла-кюнчыгъышда киреди.

Климаты

Уллу территориясы эм мийикликни башхалыкъ ючюн Аризонада кёб климат тюрлю барды. Гитче мийикликдее, тюз джерледе кёбюсю къумтюз климат болады, джумушакъ къышы, исси джайы бла. Къачны аягъындан джазны башына дери орта температурасы 16 °C болады. Ноябрдан февралгъа дери эм суукъ айладыла, июндан сентябргъа дери эм исси, къургъакъ заманды.

Эм кёб джауум штатны орта эм къыбыла-кюнчыгъыш кесегинде орналгъан тау сыртлагъа тюшеди, эм аз штатны къыбыла-кюнбатышда къум тюзлеге. Джылда орта джауум - 323 мм.

Аризонада джауум эки джангур сезонда тюшеди: къышда, Шош океандан суукъ фронт келсе эмда джайда, муссон келген заманда.

Суулары

Аризонны эм уллу суулары — Колорадо эмда аны уллу джетек сууу Хила (1050 км).

Тарихи

Штатны территориясында б. э.д. I - XV ёмюрледе Хохокам уллу археология культура орналгъанды.

Бусагъатдагъы Аризонаны территориясы 1846—1848 джыллада баргъан америка-мексикан урушха дери Мексиканы джери болгъанды. Урушдан сора анда американ болджаллы аскер администрация салыннганды. 1850 джылда уа Аризонаны территориясыны джарымдан да кёбюсю кирген Нью-Мексико территория къуралгъанды. 1853 джылда Гадсден сатыудан сора Нью-Мексико территория Аризонаны къыбыла кесегине къошулгъанды.

АБШ-да граждан къазауат башланнгандан сора Нью-Мексико территорияны къыбыла кесегинде джашагъанла Аризона территория баямлайдыла. 1862 джылны 18 январында Американы Конфедератив Штатларына къошуладыла. АБШ-ны уа федерал правительствосу 1863 джылны 23 Февральнда алгъа болгъан Нью-Мексико территорияны кюнбатыш кесегинде Аризона территорияны къурагъанды.

XIX ёмюрде Аризонада талай бир алтын эм кюмюш магъадан болгъанды. 1880 джылланы ахырына багъыр къазыу Аризонаны экономикасында баш орунну алгъанды.

1912 джылны 14 февралында Аризона штат статусха ие болады.

Халкъы

АБШ-ны халкъыны тергеу бюрону болумну 2020 джылда болгъан санаугъа кёре Аризонада 7 151 502 адам джашагъанды. Финикс (4,7 млн) эмда Тусон (1,0 млн) агломерациялада Аризонада джашагъан алты адамдан бешиси джашагъанды.

Дин къаумла:

• Протестантла (32%)

• Католикле (24%)

• Мормонла (6%)

• Иегованы шагъатлары (1%)

• Динсизле (31%)

• Иудейле (2%)

• Нью Эйдж (1%)

• Башхала (3%)

2020 джылда болгъан санаугъа кёре халкъ къаумланы къуралгъаны.

Раса эмда Халкъы	Бири	Бютеулей
Испан болмагъан акъла	53.4%	56.8%
Испанлыла неда Латинле		30.7 %
Африкан америкачыла (Испанла болмагъан)	4.4%	5.5%
Американы тамырлы халкълары	3.7%	4.9%
Американ Азиатла	3.5%	4.5%
Шош океанчыла	0.2%	0.4%
Башхала	0.4%	1.2%

Экономикасы

2023 джылда Аризонаны БИП-и 508 млрд долларгъа джетгенди. Адам башына уа БИП - 61 652 доллар болгъанды, олда штатланы ичинде 33 орундады. Экономиканы эм баш санагъатлары: саулукъ сакълау, транспорт, кърал иш. 2023 джылда Аризоначы юйдегилени орта хайыры 74 568 доллар болгъанды.

Багъыр къазыу бла Аризона АБШ-ны 2/3 бютеулей багъыр къазыуну береди.

Эл мюлкню баш чыгъаргъан культуралары: салат, шпинат, хауун, брокколи, ала къобуста, къобуста, харбыз, мамукъ эмда цитрусла.

Джайлыкълада ийнек эмда къойланы тутадыла. Уллу агрокмоплекследе тонгуз эмда таукъланы ёсдюредиле.

Политикасы

Аризонаны закончыгъарыучу джыйылыуу — эки палаталадан къуралады. Огъары палатасы - 30 членден къуралгъан Сенатды, тёбен палатасы - 60 членден къуралгъан Келечелени палаталасыды. Аризонаны 30 закончыгъарыучу округуну хар биринден Сенатха бир сенаторну, Келечелени палаталасына эки келечини сайлайдыла. Закончыгъарыучуланы Сенат бла Келечелени палатасы эки джылгъа сайланады.

1993 джылдан сора эки палата да кёблюк партия - Республикан партияды.

Штатны толтуруучу власты

Аризонада толтуруучу властха башчылыкъ юч джылгъа сайланнган губеранатор этеди. Аризона, губеранторну энчи юйю болмагъан штатладанды. 2023 джылдан сора Аризонаны губерантору - Кэти Хоббсду (Демократ партия).

Башха сайланнган толтуруучу власти къуллукъчула: кърал секретарь, кърал хазначы, штатны баш прокурору, кърал билим суперинтендант, корпорацияланы комиссиясы (5 адамдан къуралгъан). Бютеу къуллукъчуланы юч джылгъа сайлайдыла.

Аризона вице-губернатору болмагъан беш штатны бирисидию Губерантор ёлсе, сакъатланса, отставкагъа чыкъса, штатны сайланнган кърал секретары аны орнуна салынныкъ биринчиди.

Административ бёлюннгени

Аризона 15 округга (графлыкъгъа) бёлюнеди.

Аризонаны округлары
Аты	Округну арасы	Къуралгъан	2020 дж. адам саны	Бютеу саныдан проценти	Майданы (мил2)	Бютеу саныдан проценти
Апаче	Сент-Джонс	1879, 24 Февраль	66,021	0.9%	11,218	9.8%
Кочис	Бисби	1881, 1 Февраль	125,447	1.8%	6,219	5.5%
Коконино	Флагстаф	1891, 18 Февраль	145,101	2.0%	18,661	16.4%
Гила	Глоб	1881, 8 Февраль	53,272	0.7%	4,796	4.2%
Грэм	Саффорд	1881, 10 Март	38,533	0.5%	4,641	4.1%
Гринли	Клифтон	1909, 10 Март	9,563	0.1%	1,848	1.6%
Ла-Пас	Паркер	1983, 1 Январь	16,557	0.2%	4,513	4.0%
Марикопа	Финикс	1871, 14 Февраль	4,420,568	61.8%	9,224	8.1%
Мохаве	Кингман	1864, 9 Ноябрь	213,267	3.0%	13,470	11.8%
Навахо	Холбрук	1895, 21 Март	106,717	1.5%	9,959	8.7%
Пима	Тусон	1864, 9 Ноябрь	1,043,433	14.6%	9,189	8.1%
Пинал	Флоренц	1875, 1 Февраль	425,264	6.0%	5,374	4.7%
Санта-Крус	Ногалес	1899, 15 Март	47,669	0.7%	1,238	1.1%
Явапаи	Прескотт	1864, 9 Ноябрь	236,209	3.3%	8,128	7.1%
Юма	Юма	1864, 9 Ноябрь	203,881	2.9%	5,519	4.8%
Бютеулей: 15			7,151,502		113,997

Окъуу

Башланнгъан эм орта окъуу

Аризонада школла кеслери бойсунмай ишлейген 220 школ округгалагъа бёлюнедиле. Хар округгну башчисы - хар юч джыл сайин сайлагъан школ округгну суперинтенданты. Алада Аризона штатны окъуу Совети эмда Аризонаны окъуу Департаменти бла тинтилиб турадыла.

Уллу билим

Аризонада юч кърал университеты барды: Аризонаны Университеты (ингил. University of Arizona), Аризона штатны Университеты (ингил. Arizona State University) эмда Шимал Аризонаны Университеты (ингил. Northern Arizona University).

Эмбри-Риддл аэронавт Университеты (ингил. Embry–Riddle Aeronautical University), Прескотт шахарда эмда Прескотт колледжи (ингил. Prescott College) Аризонада эки джангыз энчи юч джыл окугъан колледжле.

Маданияты

Суратлаучу искусство эмда музейле

Финиксны суратлаучу музеи (ингил. Phoenix Art Museum) АБШ-ны къыбыла-кюнбатышда эм уллу дуньяда джиилгъан суратлаучу искусствону коллекциасы болгъан музейды. Музейде 18 000 американ, азиа, европа, латинамерика, кюнбатыш америка, заманын­дагъы искусствону ишле бардыла.

Аризона штат айтылгъан индейлилени маданияты арасыда. Херд музейде (Финикс шахар) (ингил. Heard Museum) американы тамырлы халкъларыны искусствону уллу асыраучуду. Херд музейны джылда 250 000 адам кириб чыгъады.

Музыкасы

Аризонада кёб музыкачы эмда джырлаучу барды. Мишель Бранч джырлаучуну туугъаны Седона шахар. Linkin Park вокалистны Честер Беннингтонну эмда DJ Z-Trip согъуучуну туугъан шахары - Финикс. Аризонаны эм айтылгъан музыкачы шок-рокер Элис Купер.

Башха айтылгъан джырлаучула: кантри музыкачыла Диркс Бентли эмда Марти Роббинс, фолк-джырлаучу Кэти Ли, Стиви Никс Fleetwood Mac группадан, СиСи Пенистон, Рекс Аллен, Джордин Спаркс эмда Линда Ронстадт.

Спорту

Клуб	Спорт	Лига	Чемпионатла
Аризона Кардиналс	Американ футбол	Национал футболну Лигасы	2 (1925, 1947)
Аризона Даймондбэкс	Бейсбол	Бейсболну баш Лигасы	1 (2001)
Финикс Санз	Баскетбол	Национал Баскетболну Ассоциациясы	0
Финикс Меркури	Баскетбол	Тиширыу Национал Баскетболну Ассоциациясы	3 (2007, 2009, 2014)
Финикс Райзинг	Футбол	АБШ-ны чемпионаты	1 (2023)
Тусон Роудраннерс	Хоккей	Американ хоккейны Лигасы	0
Аризона Ратлерз	Мекям футбол	Мекям футболну Лигасы	6 (1994, 1997, 2012, 2013, 2014, 2017)

Сурат галерея

• 
  Сикамор ёзен
• 
  Сан Франциско тау
• 
  Моголлан Рим сырт
• 
  Чирикахуа таула
• 
  Сонора къум тюз
• 
  Метеоритны кратери
• 
  Финикс шахарны арасы
• 
  Монумент ёзен
• 
  Колорадо сууну бурулгъан

Джибериуле

https://az.gov/ - Аризонаны официал сайты.