Атмосфералыкъ басым

Атмосфералыкъ басым
Символ	$\ p$
Ёлчемлик	L⁻¹MT⁻²
Ёлчелеу бирим
ЁС	Па
СГС	дин·см^-2
Белгиле	скаляр

Атмосфе́ралыкъ басым неда Атмосфера басым — атмосфераны анда болгъан затлагъа эмда джер юсюне басымыды, аннга нормалда юсню майданлыкъ биримине атмосферада кюч салгъан кюч модулгъа тенгди^[1]. Рахатлыкъдагъы стационар атмосферада басым башында болгъан хауа багъананы ауурлугъуну аны кёнделенине кесилгенини майданлыгъына илешкисиди. Атмосфералыкъ басым атмосфераны халыны термодинамикалыкъ параметрлерини бириди, ол джерине эмда заманына кёре тюрленеди^[2]. Басым — скаляр уллулукъду, L⁻¹MT⁻² ёлчемлиги барды, барометр бла ёлчеленеди.

Халкъла арасы биримлени системасында (ЁС) ёлчелеу бирими паскалды (кириллицада белгилениую: Па; халкъла арасы белгилениую: Pa). Аны тышында, Россия Федерацияда эмда талай къралда басымны система тышы биримлери болуб бар, гинасуу багъананы миллиметри, суу багъананы миллиметри, суу багъананы метри, квадрат сантиметрге килограмм-кюч эмда техникалыкъ атмосфера хайырландырылады^[3]. 760 мм мийиклиги болгъан гинасуу багъананы 0 °C температурада басымына тенг атмосфера басымгъа норма атмосфералыкъ басым дейдиле (101 325 Па)^[2].

Тарихи

XVII ёмюрде Отто фон Герике бардыргъан эксперимент. Бирге къысылгъан эки джарымтобдан хауаны тартыб чыгъаргъанды. Атмосфераны басымы эки джарымтобну бир-бирлерине бек кючлю къысхандан, онсегиз ат бир-биринден айыралмагъанды^[4].

Ичине тартхан насосла «табигъат бошлукъдан къоркъгъаны» ючюн ишлейди деб саналгъанды. Аллайа голландлы Исаак Бекман 1618-чи джылда джакълагъан докторлукъ диссертациясыны тезислеринде быллай бегим этгенди: «Тартыу бла кёлтюрюлген суу, бошлукъну кючю бла тартылмайды, алай а бош джерге басхан хауа бла сюрюледи» (Aqua suctu sublata non attrahitur vi vacui, sed ab aere incumbentein locum vacuum impellitur).

1630-чу джылда генаууз физикачы Балиани Галилейге 21 метрге джууукъ мийиклиги болгъан дуппургъа суу чыгъарыр ючюн сифон лагъым этерге излеб джетишимсиз болгъанын юсюнден джазгъанды. Галлилейге башха джазыуунда (1630-чу джылны 24-чю октябрындан) Балиани быргъыда сууну чыгъыууну себеби хауаны басымы болургъа болгъаны сагъышны белгилегенди.

Атмосфералыкъ басымны болгъаны адамланы 1638-чи джылда бек джунтчутханды, Тоскан герцоглукъну герцог Флоренцияны терек бачхаларыны фонтанла бла джасаргъа излегенди, алай а суу 10,3 метрден мийик чыгъалмагъанды. Буну чурумларын излеу эмда андан ауур зат — гинасуу бла Эванджелиста Торричеллини бардыргъан сынамлары 1643 джылда хауаны ауурлугъу болгъанын бегимге келтиргенди^[5]. В. Вивиани бла бирге Торричелли атмосфералыкъ басымны ёлчелеуде биринчи сынамны бардыргнъанды, биринчи гинасуу барометр — ичинде хауасы болмагъан мияла быргъычыкъ джарашдыргъанды. Быллай быргъычыкъда гинасуу 760 мм джууукъ мийикликге чыкъгъанды.

Тюрлениучюлюк эмда кюнню халына къатылыуу

Джер юсюнде атмосфералыкъ басым заманына эмда джерине кёре тюрленирге болады. Артыкъсыз да кюнню халы мийик басымны (антициклонла) акъыртын къымылдагъан бёлгелерини айныуулары эмда чачылыуу бла, эмда тюшген басымы болгъан терк джюрюген мазаллы бурулгъан джеллени (антициклонла) бла байламлыды. Тенгизни дараджасында атмосфераны басымыны магъанасы 641 — 816 мм рт. ст. арасында белгиленеди^[6] (торнадону арасында басым тюшеди, эмда гинасуу багъананы 560 мм дери тюшерге болады)^[7].

Карталада атмосфералыкъ басымны изобараланы — изосызланы болушлугъу бла белгилейдиле, ала джер башы атмосфералыкъ басымны ажымсыз тенгизни дараджасына байламлы болгъан бирча нохталарын байлайдыла^[8].

Атмосфералыкъ басым — бек тюрлениуюч метеоэлементди. Аны айгъакълауундан белгиленнген джерини кенглиги бла тенгиз башына кёре мийиклигине бойсуннган хауа багъананы мийиклигинден, тыкълыгъындан, ауурлукъ кючюн терлениуюне бойсунады.

1 Па = 0,0075 мм гин. багъ., неда 1 мм гин. багъ. = 133,3 Па

Стандарт басым

Химияда стандарт атмосфералыкъ басымны 1983-чю джылдан IUPAC берген теджеу бла 100 кПа тенг басым саналады^[9]. Атмосфералыкъ басым атмосфераны халыны белгилеген магъаналы шартларындан бириди. Рахатда атмосферада басым къайсы нохтасында да джангыз кёнделен кесиу бла башында тургъан багъананы ауурлугъуна тенгди.

СГС системада 760 мм гин. багъ. 1,01325 баргъа (1013,25 мбар) неда Биримлени халкъла арасы системасында (ЁС) 101 325 Па тенг болады.

Барик дараджа

Басым 1 гПа (гектопаскаль) тюрленир ючюн минерге неда тюшерге керек болгъан мийикликге «барик (барометрик) дараджа». Барик дараджа бла уллу кескинлиги болмагъан хыйсабланы тергерге тынчды, сёз ючюн, мийикликлени белгили башхалыкълары болса басымны магъанасын чыгъарыргъа. Атмосфера уллу вертикал терклениу сынамагъанын санасакъ (ол демеклик квазистатик халда турады десек), статиканы баш законундан барик дараджа $h$ мыннга тенг болгъанын чыгъарабыз:

h=-\Delta z/\Delta p=1/g\rho .

Хауаны температурасы 0 °C басымы 1000 гПа болса, барик дараджа 8 м/гПа болады. Ол себебден, басымны 1 гПа азайтыр ючюн, 8 метрге минерге керекди.

Температураны эмда тенгиз дараджагъа кёре мийикликни ёсюую бла ол да ёседи (сёзге, хар джылыныу градусха - 0,4 %), ол демеклик, температурагъа тюз пропорциялыды эмда басымгъа терс пропорциялыды. Барик дараджагъа терс уллулукъ — вертикал барик градиентди, ол демек, 100 метрге миниуде эмда эниуде басымны тюрлениуюдю. 0 °C температура эмда 1000 гПа басымда ол 12,5 гПа тенг болады.

Басымны мийикликге кёре тюрлениую

Мийиклик бла атмосфералыкъ басым азаяды. Юлгюге, тау ауруу 2-3 км мийикликде башланады, Эверестни тёппесинде атмосфералыкъ басым а уа тенгиз дараджаны басымыны 1/3 бири болады. Басымны джетмегени адамланы бек мийик тау массивлеге за баргъанларыны баш чурумларыны бириди, джел бла температурача болмай, бу хауа тюрлениу бла игиге тюрленмейди.

Стационар шартлада атмосфералыкъ басым мийикликни ёсюую бла тюшеди, аны чуруму басымны башында тургъан атмосфера къатны къураууду. Басымны мийикликге бойсунууун барометрк формула береди^[10].

Статиканы тенглендириую басымны мийикге кёре тюрлениуюн чыгъарады:

-\Delta p=g\rho \Delta z,

мында:

p

— басым,

g

— эркин тюшюуню терклениую,

\rho

— хауаны тыкълыгъы,

\Delta z

— къатны къалынлыгъы.

Статиканы баш тенглендириуюнден бу чагъыды: мийиклик ( $\Delta z>0$ ) ёссе басымны тюрлению негатив болады, ол демеклик басым азаяды. Газны тыкълыгъы басымына бойсуннганы ючюн, статиканы баш тенглендириую къуру бек ингичге (ахырсыз ингичге) хауа къатлам $\Delta z$ ючюн тюздю, анда хауаны басымы тюрленмегенни орнунда болады. Практикада бу къуру атмосфераны къалынлыгъына кёре мийикликни тюрлениую аз болса хайырланырча болады.

Тенгизни дараджасына келтириу

Кёб метеостанция басымны тенгиз джагъагъа келтирген «синоптик телеграммала» джаядыла (къара: КН-01, METAR). Ол тюрлю-тюрлю мийикликледе болгъан станциялада басымны тенглешдирир мурат бла эмда авиацияны кереклери ючюн этиледи. Берилген басым синоптик карталада да хайырландырылады.

Басымны тенгиз дараджагъа келтириуде Лапласны къысхартылгъан формуласын хайырландырадыла:

z_{2}-z_{1}=18400(1+\lambda t)\lg(p_{1}/p_{2}).

Ол демек, $z_{2}$ дараджада басым бла температураны билсенг, $z_{1}=0$ тенгиз дараджада $p_{1}$ басымны табаргъа боллукъду.

$h$ мийикликде басымны $P_{0}$ тенгиз джагъада басымгъа эмда $T$ хауаны температурасына кёре тергеу:

P=P_{0}e^{-Mgh/RT},

мында

P_{0}

— Па басым тенгиз джагъада [Па];

M

— къургъакъ хауаны моляр массасы, M = 0,029 кг/моль;

g

— эркин тюшюуню терклениую, g = 9,81 м/с²;

R

— универсал газ дайым, R = 8,31 Дж/моль·К;

T

— хауаны абсолют температурасы, К,

T=t+273,15

, мында

t

— Цельсийни температурасыды, Цельсийни градусунда бериледи (белгилеую: °C);

$h$ — мийиклик, м.

Бек уллу болмагъан мийикликледе хар 12 м миниу атмосфера басынмы 1 мм гин. багъ. азайтады. Уллу мийикликледе бу джорукъ бузулады.

Бош тергеуле (температураны эсге алмай) буну бередиле:

P=P_{0}(0{,}87)^{h}=P_{0}\cdot 10^{-0{,}06h},

мында

h

— километрледе мийикликди.

Ёлчелеуле эмда тергеу тенгиз дараджадан хар километр мийикге миниуде басымны 0,1 юлюшге тюшерин кёргюзедиле; ол джорукъ тенгиз дараджаны тюбюнде тереннге энилсе да ишлейди — бир километрге эниуде басым магъанасыны 0,1 ёседи.

Ол 0,1 аллындагъы мийикликден магъанагъа келеди. Аны магъанасы, бир километрге минилсе басым 0,9 дери азаяды (кескин болса 0,87^{[прим 1]}).

Бек кескин къаралмаса, басымни эки къатха тюрлениуюне мийикликни бек километр тюрлениую келишеди.

Халкъгъа интернетни, радиону эмда телевидениени юсю бла берилген кюнню халыны прогнозларында тенгиз дараджагъа келтирилмеген басым хайырланады, ол демек джерли дараджада керти басым.

Дагъыда къара

Видеодерс: атмосфералыкъ басым (орусча)

Белгиле

↑ Давление Архивная копия от 20 декабрь 2016 на Wayback Machine // Метеорологический словарь
↑ ^2,0 ^2,1 Атмосферное давление // Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд. — М. : Советская энциклопедия, 1969—1978.
↑ Положение о единицах величин, допускаемых к применению в Российской Федерации Архивная копия от 2 ноябрь 2013 на Wayback Machine Россия Федерацияны правительствосуну 2009-чу джылны 31-чи октябрындан N 879 бегими бла бегитилгенди.
↑ Перышкин А. В. Измерение атмосферного давления. Опыт Отто Герике // Физика. 7 класс / Е. Н Тихонова. — 16-е изд. — М.: Дрофа, 2013. — Б. 190. — 189 б.
↑ Атмосферное давление. Класс!ная физика. Тинтилгенди: 9 июнь 2015.
↑ Метеочувствительность: что это такое и как с ней бороться. РИА Новости. Ал къайнакъдан архивация этилгенди (18 август 2013). Тинтилгенди: 9 июнь 2015.
↑ Смерч. pogoda.by. Тинтилгенди: 7 июнь 2015.
↑ Изобары (в физике) // Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд. — М. : Советская энциклопедия, 1969—1978.
↑ Standard pressure (ингил.). IUPAC. Ал къайнакъдан архивация этилгенди (18 август 2013). Тинтилгенди: 18 август 2013.
↑ Барометрическая формула // Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд. — М. : Советская энциклопедия, 1969—1978.

Ачыкълаула

↑ Формула бютеу мийикликледе да бирча температура болгъаннга санайды. Кертиликде атмосфераны температурасы мийиклик бла ушаш джорукъда тюрленеди. Алай болса да, формула иги эсебле береди, эмда 50-100 километр мийикликледе аны бла джетишимли хайырланыргъа боллукъду. Сёзге, Минги Тауну мийиклигинде — 5,6 км чакълы бирде — тенгизни дараджасына кёре басым эки къат чакълы бирге азайырыкъды, 22 км мийикликде уа (адамлары бла стратостаны миннген рекорд мийиклиги) басым 50 мм гин. багъ. дери тюшерикди

Литература

Хргиан А. Х. Физика атмосферы. — 2 изд. — М., 1958.(орус.)
Бургесс Э. К границам пространства, пер. с англ.. — М.: Изд. иностранной литературы, 1957. — 223 б.(орус.)

Джибериуле

Атмосфералыкъ басым темагъа Викигёзенде медиафайлла
Атмосферное давление // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907.
Мийикликни тюрлениую бла басымны тюрлениуюню графиги(орус.)

[1] Давление Архивная копия от 20 декабрь 2016 на Wayback Machine // Метеорологический словарь

[БСЭ-2] 2,0 ^2,1 Атмосферное давление // Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд. — М. : Советская энциклопедия, 1969—1978.

[3] Положение о единицах величин, допускаемых к применению в Российской Федерации Архивная копия от 2 ноябрь 2013 на Wayback Machine Россия Федерацияны правительствосуну 2009-чу джылны 31-чи октябрындан N 879 бегими бла бегитилгенди.

[4] Перышкин А. В. Измерение атмосферного давления. Опыт Отто Герике // Физика. 7 класс / Е. Н Тихонова. — 16-е изд. — М.: Дрофа, 2013. — Б. 190. — 189 б.

[autogenerated1-5] Атмосферное давление. Класс!ная физика. Тинтилгенди: 9 июнь 2015.

[6] Метеочувствительность: что это такое и как с ней бороться. РИА Новости. Ал къайнакъдан архивация этилгенди (18 август 2013). Тинтилгенди: 9 июнь 2015.

[7] Смерч. pogoda.by. Тинтилгенди: 7 июнь 2015.

[8] Изобары (в физике) // Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд. — М. : Советская энциклопедия, 1969—1978.

[IUPAC-9] Standard pressure (ингил.). IUPAC. Ал къайнакъдан архивация этилгенди (18 август 2013). Тинтилгенди: 18 август 2013.

[10] Барометрическая формула // Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд. — М. : Советская энциклопедия, 1969—1978.

[11] Формула бютеу мийикликледе да бирча температура болгъаннга санайды. Кертиликде атмосфераны температурасы мийиклик бла ушаш джорукъда тюрленеди. Алай болса да, формула иги эсебле береди, эмда 50-100 километр мийикликледе аны бла джетишимли хайырланыргъа боллукъду. Сёзге, Минги Тауну мийиклигинде — 5,6 км чакълы бирде — тенгизни дараджасына кёре басым эки къат чакълы бирге азайырыкъды, 22 км мийикликде уа (адамлары бла стратостаны миннген рекорд мийиклиги) басым 50 мм гин. багъ. дери тюшерикди

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[прим 1]