Биринчи империя

Француз империя фр. Empire Français Империя
←   ←   ←   ←   ←   ←   ← 18 май 1804 — 7 июль 1815 (18.5.1804—6.4.1814, 20.3—7.7.1815) →   →   →   →   →   →   →   →   →
Байракъ Герб
Гимни «Джортууул джыр» (фр. Chant du Départ)
Биринчи империя кесини эм кенгерген заманында, 1812-чи джылны сентябрына халы:      Француз империя      Бойсуннган къралла      Аскер администрацияла      Бойсуннган къралланы аланы контролунда болмагъан де-юре чеклери
Ара шахары	Париж
Уллу шахарлары	Париж, Амстердам, Рим, Барселона, Турин, Марсель
Дини	католиклик
Валютасы	француз франк
Парламент	огъары палата: Консерватив сенат эмда Пэрлени палатасы тёбен палата: Закончыгъарыучу корпус эмда Келечилени палатасы
Джер ёлчеми	2 100 000 км² (1812)
Халкъы	44 000 000 адам (1812), адамланы тыкълыгъы 21 / км²
Кърал оноууну формасы	дуалист монархия
Династия(лары)сы	Бонапартла
Французланы императору
- 18 май 1804 — 6 апрель 1814 20 март — 22 июнь 1815	I Наполеон
- 22 июнь — 7 июль 1815	II Наполеон
Политика режим	аскер диктатура

    Бу атны (неда терминни) башха магъаналары да барды, къарагъыз: Биринчи империя (магъанала).

    Бу атны (неда терминни) башха магъаналары да барды, къарагъыз: Француз империя.

Биринчи импе́рия (фр. Le Premier Empire) — I Наполеон Бонапартны Францияда французланы императору титулну джюрютюб патчахлыкъ этген кёзюудю. Ол заманда Франция Европада эм кючлю кърал болуб, тарихинде эм мийикде болгъанды. Биринчи империя 1804 джылны 18 майында Француз консулатны орнуна ёмюрлюк консул Наполеон Бонопартны французланы императору баямланыуу бла келеди. Наполеонну таджланыуу Париждеги Нотр-Дам соборунда 1804 джылны 2 декабрында ётеди. Империяны ахыры 1814 джылны апрелинде Наполеонну тахтдан тайдырылыуу эмда Эльба айрымканнга тутмакъ болуб джиберилиую бла болады. Биринчи француз империяны кёзюуюнден сора Бурбонланы реставрациясыны кёзюую башланады, джангыз 1815 джылда 20 мартдан 22 июннга дери Наполеонну ызына къайталыуу бла аралыкъ бериледи.

Франция алайсыз да колониялы империяны XVII ёмюрде къурса да, Франция Бурбонланы патчахлыгъында короллукълай эмда Француз революциядан сора республикалай къалгъанды. Тарихчиле Наполеонну режимин Биринчи Империя деб реставрация этилген Экинчи империядан (1852–1870) айрыр ючюн белгилегендиле.

Ал тарихи

Википедияда бу теманы юсюнден энчи статья барды: Француз консулат.

Францияны тарихинде власть Наполеон Бонапартха фактлы толусу бла берилген, алай а закон джаны бла тюрлю-тюрлю чеклениулери болгъан кёзюуге «француз консулат» дейдиле. Ол 1799 джылны 9 ноябрындан (Наполеон кърал аудуруу этген VIII джылны 18 брюмеринден) 1804 18 майына дери баргъанды (Наполеон император болуб баямланнганына дери).

Юч кёзюуге бёлюнеди:

• Болджаллы консуллукъ (9 ноябрь — 24 декабрь 1799 джыл)
• Онджыллыкъ консуллукъ (25 декабрь 1799 — 2 август 1802)
• Ёмюрлюк консуллукъ (2 август 1802 — 18 май 1804)

18 брюмерни аудурууундан сора, Франциядагъы джангыз власть болджаллы правительство болгъанды, ол юч консулдан къуралгъанды (Бонапарт, Сийес, Роже-Дюко). Беш Джюзню Кенгешини эмда Тамадаланы Кенгешини келечилеринден къуралгъан эки коммисияда джангы констуцияны къураргъа борч болгъанды. Консулла, кертиси айтылса консул Бонопарт, къалгъан экиси аны оноууна сыйыннгандыла, монархны таукеллиги бла ишлеб башлагъандыла. Париж аудуруугъа сабыр тюбегенди, джангы мизамгъа къаршчы чыгъар акъылы да болмагъанды. Провинцияда анда-мында бир кесек къозгъалыу болмаса, уллу мизам бузуу да болмагъанды. VIII джылны 22 фримерине, констутицияны джарашдыра тургъан комиссияла ишлерин тамамлагъандыла; Сиейсни проекти, констутицияны баш автору болгъан Бонопартны излемлерине кёре тюзетилгенди. Бу конституция халкъ властны аты бла джазылса да барыб тохтагъан монархиялыкъ конституция болгъанды. Конституция баш толтуруучу властны юч консулгъа бергенди, онджыллыкъ болджалгъа биринчи консул этиб Наполеонну, экитнчи консул этиб — Камбасересни салгъанды, бешджыллыкъ болджалгъа ючючню консул этиб — Лебренни бегитгенди. Конституцияны халкъ плебисцитде бегитирге керек болгъанды, ол да халкъ суверенитетни джангыз кёргюзюую болгъанды. Халкъ Конституциягъа чёб атханындан сора, бютеу власть Бонопартны къолуна тюшеди. Ол министрликле къурайды, алагъа министрле болуб Талейран (тыш ишлени министри), Люсьен Бонапарт (ич ишлени министри), Фуше (полицияны министри) киредиле.

Бонопартны аллында салыннган нюзюрю къыйын болгъанды. Джокъдан бютеу кърал оноу джюрютюу системаны къурургъа, финансланы тюзетирге эмда неда болсун Экинчи коалициядан къутулургъа керек болгъанды. Бонопартны эм биринчи бегимлерини бири «урушну заманына» Париждеги 6 политика басым чыгъарыуну джабыу болгъанды. Бютеу политикалыкъ эркинликлени басдырыб, Бонопарт кесини программасыны джашаугъа таукел киргизиб башлагъанды. Ол программада къаты, бир аралыкъгъа бойсуннга властны къурау, промышленностха эмда эл мюлкню айнытыууна онг бериу, джангы мизамгъа келишаллыкъ эски джамагъатны элементлери бла келишиу (артыкъсыз да клиса), финансланы болумун маджаллашдырыу болгъанды.

Ич политика сфера

Император Наполеон Тюильриде кабинетинде. Давид (1812)

Биринчи империя, 1812 джыл██ Наполеончу Франция██ Бойсуннган къралла

Ич политика

Халы

1804 джылдан башлаб Францияны тарихинде джангы эра башланнганды - империяны эрасы, алай айтыласа да ол аллында кёзюуюнден уллу тюрлениу кёргюзмегенди, нек десенг, Наполеон консуллук заманында да император болгъан заманында да кеси башына Франциягъа патчахлыкъ этгенди. Наполеонну патчахлыкъ кёзюую кёбюсюню джетишимли, бир-бирде джетишимсиз (Трафальгар сермешиу) урушла эмда аралыкъла бла ётгенди; Франция кесини властын Европаны кёбюсюне джайгъанды, эмда баргъан тарихде ол къралланы ич мизамларында да терен ыз къойгъанды. Испанияда дженгилиуледен башлаб (къара: Испан-португал къазауат 1807—1814 дждж.), аны ызындан Эресей бла 1812 джылдагъы къазауат бла бошаб, империя кёзюулю дженгилиулеге къалгъанды. Алай болса да Наполеонну экономикалыкъ балансы Франциягъа хайырсызды дерге боллукъ тюлдю. Ол къралда революциялыкъ эпоханы кёб хорламларын бегитгенди эмда джерчилик бла промышленностуну айныууна бек джараулу болумланы къурагъанды.

Империяны баямланыуу

Наполеон Италияны королу болуб 1805 джылны 26 майында Миланда таджланнганды. Аппиани (1805)

Наполеонну Нотр-Дам соборда таджанлыуу, 1804 джылны 2 декабры. Наполеон Жозефинаны таджландырады. Давид (1805—1807)

28 флореалда (18 май 1804 джыл) Сенатны бегими бла (XII джылны сенатус-консульту бла) джангы конституция алыннганды, аннга кёре Наполеон Французланы императору баямланнганды, баш оноучуланы эмда империяны уллу абычарлары къуллукъла киргизилгендиле, аны тышында маршал чын да орнуна салыннганды .

Ол кюн огъунакъ алты оноучудан бешиси салыннганды (баш сайлаучу, Империяны архиканцлери, архихазначы, уллу коннетабль эмда уллу адмирал) Алтынчы баш оноучу, кърал архиканцлер, 1805 джылны 1 февралында салыннганды. Баш оноучула улул император кенгешни къурагъандыла. 1804 джылны 19 майында онсегиз, халкъда атлары джюрюген генерал Францияны маршаллары боладыла, аланы ичинден тёртюсю сыйлы, къалгъанлары керти маршалла чынланы алгъандыла.

Ноябрда сенатус-консульт плебисцит бла бегигигенди. Плебисцитны эсебинде, Кърал кенгеш къаршчыланса да, таджанландырыу адетни къайтарыргъа оноу алыннганды. Наполеон, амалсыз церемонияда рим папаны болурун излегенди. Ол ауа Жозефина бла некяхны дин адетле бла къылынырын даулагъанды. 2 декабргъа атлагъан кечедекардинал Феш, Талейранны, Бертьени эмда Дюрокну шагъатлыгъында Жозефина бла некяхны къылгъанды. 1804 джылны 2 декабрында, папа да къошулгъан Нотр-Дам соборда баргъан уллу церемонияда Наполеон алгъы бурун кесин таджландыргъанды, андан сора таджны Жозефинагъа кийдиргенди. Стендаль кесини кюнлюгюнде таджаланыуну «бютеу шарлатанланы ишексиз биригию» — «тиранияны патчахлыкъгъа некяхын, кеси да адамланы хайырына деб къылгъан дин» деб джазгъанды.

Таджландырыу ол заманнга дери бек кёрюнмеген Бонопарт юйюрню (Наполеонну къарнашлары бла эгечлери) эмда Богарне (Жозефина бла сабийлери) арасында джаулукъну эмда эришмекликни ачыкъ этгенди. Наполеонну эгечи Жозефинаны шлейфин тутуб барыргъа унамагъанды. Мадам Ана таджланыугъа келирге унамагъанды. Хар даулашыуда Наполеон къатыныны эмда аны сабийлери джанлы болъганлай тургъанды, алай а кесини къарнашларына эмда эгечлерине чомарт болгъанды (чомарт болса да, таймаздан ала умутларын толтурмагъанларындан тарыкъгъанлай тургъанды)Давид Наполеонну буйругъу бла кесини суратында фактланы бир тюрлю бергенди. Аллындан салгъан планыча болмай, ол Наполеон кеси кесини таджландыргъанын тюл, Жозефинаны таджланыуун суратландыргъанды. Наполеонну эгечлерини аны шлейфинден бир джары сирелибдиле. Мадам Ана уа композицияны арасындады.

Наполеон бла къарнашларыны арасында энтда бир дау Италияны тахты эмда Францияда императорлукъ власть кимге къалыры болгъанды. Бу даулашыуланы эсебинде Наполеон эки таджны да аллыгъына оноу этилгенди, алай а ол ёлсе таджла аны джууукъларыны арасында юлешинник болгъанды. 1805 джылны 17 мартында, Наполеон президенти болгъан «эгеч» Итальян республиканы орнуна Италия короллукъ болады. Джангы къуралгъан короллукъда король титулну Наполеон алады, ёге джашы Евгений Богарне — вице-король титулгъаие болады. Наполеонну Къара тадж бла таджландырыу француз дипломатиягъа аман къуллукъ этгенди, Австрия джанындан джаулукъ этилгенча кёрюлгенди эмда джангыдан къуралгъан антифранцуз коалициягъа къошулуууну себеблерини бири болгъанды. 1805 джылны майында Лигурия республика Францияны департаментлерини бири болгъады.

Къыйын заманла

Наполеонну патчахлыкъ этгенини экинчи джарымында, къазауат халкъны мадарларын тауусханды, эм башы уа алгъынча болмай къазауатла аллай джетишимли, аллай хорламлы болмагъандыла, кърал кесини аскер авантюралары ючюн тёлерге керек болгъады, протекционизм политика да ауур сауда-индустрия кризисге келтиргенди. Империяда аскер диктатура къурулгъанды, ол а уа деменгили система болмагъанды.

Ич политика-экономика хал

Наполеонну патчахлыгъыны биринчи джыларында политикасын, къуру мюлклю халкъ болмай, джарлыла да (ишчиле, джалчыла) да джаратхандыла: экономиканы джанландырыуу айлыкъланы ёсюуюне чурум болгъанды, аскерге чакъырыула да адамланы ишли этгендиле. Наполеон джуртну чынгылдан къутхаргъанча кёрюннгенди, къазауатла миллет ёхтемликни кёлтюргендиле. Наполеон Бонопорат революцияны адамы болгъанды, тёгерегиндеги маршалла уа аламат аскер башчыла болгъандыла.

Алай а заман бла халкъ урушладан арый башлагъанды, тохтаусуз аскерге алыула халкъны разылыгъын тюшюргенди. Бек джетишимли болмагъан тыш политика оноула эмда 1810 джылдан башланнган экономикалыкъ кризис Наполеонну репутациясы бла аман оюн ойнагъанды. Европада тохтаусуз къазауатла, алагъа джоюмла буржуазияны ачыуландырыб башлагъанды. Наполеон джаратхан джангы асыл къауум аны тахтына дагъан болур къарыугъа ие болалмагъандыла. Наполеонну деспотизми андан эркинликни сюйген интеллигенцияны тебергенди (1810 джылны цензурасы, де Сталны , Констанны эмда башхаланы къралдан къыстау); кючден-бутдан аралары иги болгъан динчи къауум, джангыдан душман болгъанды. Джуртуна къайтыргъа эркинлик берилген эски аристократияны, Наполеон тоханасына джуукълашдырыргъа кюрешсе да, эски байлыкълары сыйырылгъан, тоханада да эсине тюшсе сыйларын тюшюрюб тургъан императоргъа кёллери бла джанлы болмагъандыла. Халкъ массала ауур налог джюкден эмда къазауатладан талгъандыла. Тёгерегиндегилени биринден да эркинлик джилтинин огъунакъ чыдамагъан Наполеон, бютеу къурагъан къуралышларын энчи оюмлары болмагъан, алдыр креатурала бла толтургъанды. Сынау болгъан заманлада ала къаджыкъмай аны джанлы боллукъларында уллу ишек болгъанды. Кертиликде да алай болгъанды, бирликчи аскерлени Парижге киргенлеринден сора (1814 джылны 31 мартында), Наполеон кеси белгилеген сенат 1814 джылны 3 апрелинде аны тахтдан тюшюрюуню баямлагъанды, сенат баямлагъан «Тюшюрюуню актында» императоргъа къаршчы конституцияны бузууун терслеб уллу акт басмаланнганды.

Тыш политика

Орталама алыныб къаралса империя милитарист тыш политиканы бардыргъанды.

Империяны ёсюую

    Бу теманы юсюнден энчи статьяла: Ючюнчю коалицияны къазауаты эмда Тёртюнчю коалицияны къазауаты

Ульмну капитуляциясы. Тевенен (1815)

1805 джылны августунда Эресей бла Уллу Британияны арасында Петербург бирликчи кесаматха къол салынады, ол джангы антифранцуз коалицияны тамалы болады. Ол джыл огъунакъ Уллу Британия, Австрия, Эресей, Неаполитан короллукъ эмда Швеция Франциягъа эмда аны джанлы Испаниягъа къаршчы Ючюнчю коалицияны къургъандыла. Коалицияны къуралыууна эм уллу болушлукъ британ субсидияла болгъандыла (ингилизлиле 5 млн фунт стерлинг бергендиле). Француз дипломатия, келе тургъан урушда, Пруссияны нейтрал статус тутарын унатхандыла (Талейран Наполеонну сёз бла III Фридрих-Вильгельм ингилизлиледен сыйырылгъан Ганноверни берирге сёз бергенди).

1805 джылны октябрында Наполеон Экстраординар мюлклени башчылыгъын (фр. domaine extraordinaire) — Ла Буйерини башчылыгъында энчи хакълары болгъан финанс институт хорланыб алыннган къралладан эмда территорияладан джасакъ эмда контрибуция джыйуу бла кюрешгенди. Бу ачхала асламысы боллукъ аскер компаниялагъа джоюлгъандыла.

Наполеон Британ айрымканлагъа чабар планы болгъанды, алай а, коалицияны хазырланыуларыны юсюнден хапар алыб, аскерлерин Булон чегетден Германиягъа бургъанды. Австриячы аскер Ульмну къатында сермешиуде 1805 джылны 20 октябрында дженгилгенден сора капитуляция этеди. 21 октябрда Нельсонну башчылыгъында британ флот испан-француз бирлешген флотну Трафальгарда къаушатханды. Бу сермешиуден сора Наполеон британлылагъа тенгизде бийликни къабдыргъанды. Не кюрешсе да, не къайнакъ джойса да, Наполеон британ тенгиз бийликге къарыу эталмагъанды; Британ айрымканланы кючлеу болмазлыгъы ачыкъ болады. 13 ноябрда Вена ачыкъ шахар болуб баямланады, француз аскерле да къаршчыланыугъа тюбемей шахаргъа киредиле.

Наполеон Аустерлицде. Жерар (1810)

Эресейни императору I Александр эмда Сыйлы Рим империяны императору II Франц аскерге келедиле. I Александрны излеми бла орус аскер ыхтырылыуну тохтатыб, австриячы аскерле бла бирге 1805 джылны 2 декабрында французлула бла Аустерлицде сермешиу башлайдыла, анда бирликчи кючле тактикалыкъ къуршоулаугъа тюшедиле, эмда ауур дженгилиу алыб, сермешиу майдандан къачаргъа керек болгандыла. 26 декабрда Австрия Франция бла Пресбург мамырлыкъны алады. Австрияны джерлеринден Экстраординар мюлклени башчылыгъына 65 миллион франкдан аслам ачха баргъанды: къазауат къазауатха аш хазырлагъанды. Уллу аскерни бюллетениден келген аскер операцияланы эмда хорламланы юсюнден джангылыкъла француз миллетни бирикмеклигине себеб болгъанды.

1805 джылны 27 декабрында Наполеон «Неаполда патчахлыкъ этген Бурбонланы династиясы мындан ары джокъду» деб баямлагъанды, Неаполь короллукъ алгъыннгы кесаматын бузуб, антифранцуз коалициягъа къошулгъанды. Француз аскерлени Неаполгъа джюрюшлери I Фердинандны Сицилиягъа къачаргъа зорлагъанды, Наполеон эсе къарнашы Жозефни тахтха олтуртханды. 1806 джылны 30 мартында Наполеон декрети бла император тукъумдан адамлагъа бий титулланы киргизгенди. Полина эмда эри Гвасталла герцоглукъну, Мюрат эмда юй бийчеси — Уллу герцоглукъ Бергни алгъандыла. Бертье Невшателни тахтына олтургъанды. Беневенто эмда Понтекорво бийликлени Талейран бла Бернадоттха берилгендиле. Наполеонну эгечи Элиза андан да алгъаракъ Лукканы алгъанды, 1809 джылда уа Наполеон Элизаны бютеу Тоскананы башына салгъанды. 1806 джылны июнунда Голландия короллукъ гинджи кърал болгъан Батавия республиканы орнуна келеди. Голландияны тахтына Наполеон кичи къарнашы Людовикни олтуртады.

Рейн Бирликни къуралыуунда бийлени ант этиулери. Мотте (1820—1830)

1806 джылны 12 июлунда Наполеон бла герман къраллары бийлерини арасында кесамат этилгенди, аннга кёре герман къралла бир-бири араларында Наполеонну протекторатында болгъан Рейн бирликни къургъандыла, ала Наполеон излесе алтмыш минглик хазыр аскер берирге борчланнгандыла. Бу бирликни къуралыуу бла бирге медиатизация (ууакъ бийлени (immediat) уллу патчахлагъа бойсунууу). 1806 джылны 6 августунда II Франц кесинден Сыйлы Рим империя императору титулну да, эркинликлени да тешгенин баямлагъанды, алай бла кёб ёмюрлюк кърал къуралышны ахыры болгъанды.

Тильзитде тюбешиу. Госс (XIX ёмюр)

Наполеон Берлиннге Бранденбург къабакъ эшикле бла киреди. 27 октябрь 1806 джыл. Мейнье (1810)

Наполеон, Эйлауда сермешиуде. Гро (1807)

Француз позицияланы Германияда кючленнгенине эмда сёз бергенича Ганновер берилмегенине къайгъырыб, Наполеоннга къаршчы Пруссия чыгъады. 26 августда ол Уллу аскерни Рейнни сол джагъасына ыхтырылырын даулаб ультиматум салады. Наполеон бу ултиматумну унамайды, эмда прусс аскерлеге чабады. Биринчи уллу согъушуу болгъан Заальфельд сермешиуде, 1806 джылны 10 октябрында прусс аскерле къаушатылгъандыла. Андан сора 14 октябрда пруссияны аскерлери Йена эмда Ауэрштедтни къатында сермешиуде ахырлары бла къаушатылгъандыла. Йенадагъы хорламдан эки ыйыкъ ётюб, Наполеон Берлиннге киреди, аны ызындан Штетин, Пренцлау, Магдебург да бой бередиле. Пруссиягъа 159 миллион контрибуция тёлерге борч салынады.

Прусс король III Фридрих-Вильгельм къачхан Кёнигсбергден, Наполеоннга Рейн Бирликге къошулургъа разы болгъанын, къазауатны тохтат деб джалыннганды. Алай а Наполеонну даулары ёсгенден ёсюб келгендиле, ол себебден къазауатны андан ары бардырыргъа зорлагъанды. Пруссиягъа болушлукъгъа Эрсей келгенди, ол французлула Висла суудан ётмесинле деб эки аскерни салгъанды. Наполеон эсе уа полякланы бойсунмаулукъ ючюн аякъланыргъа чакъыргъанды, 1806 джылны 19 декабрында биринчи кере Варшавагъа киргенди. 1806 джылны декабрында Чарново, Пултуск эмда Голымин сермешиуледе белгили хорлагъан чыкъмагъанды.

13 декабрда Парижде Наполеон бла Элеонора Денюэлни джашлары Шарль Леон тууады. Сюйюмчюню Наполеон 31 декабрда Пултускда биледи. Уланны туууу Наполеон Жозефина бла айрылса, династия къураяллыгъы магъанагъа келеди. Пултускдан Варшавагъа къайтхан заманында, 1807 джылны 1 январында Блоне почта станцияда, Наполеон биринчи кере, джылы келген поляк графны юй бийчеси джыйырма бир джыллыкъ Мария Валевскаягъа тюбейди, аны бла узун заманны тослукъ джюрютедиЭ. Робертсге кёре, джыйылма джылны ичинде Наполеонну 21 неда 22 тосу болгъанды. 1804 джылны декабрындан 1813 джылны августуна дери алагъа берген ачхаланы саны — 480 минг франкдан аслам болгъанды, аны ичинде Малия Валевскаягъа джойгъаны — 50 минг франкдан аслам. 1810 джылны 4 майында аннга джаш туугъанды - Александр Валевский.|К}}.

Къыш компанияны тамал сермешиую Эйлауда 1807 джылны 8 февралында болгъанды. Француз эмда орус аскерлени баш кючлерини арасында баргъан къанлы сермешиуде хорлагъан чыкъмагъанды, бу Наполеонну кёб джылладан бери биринчи джетишимли болмагъан сермешиу болгъанды.

Французлула 1807 джылны 27-чи майында Данцигни кючлегенлеринден эмда оруслуланы Фридландны къатында 14 июнда дженгилиуден сора, француз кючле Кёнигсбергни кючлеб, орус чекге джууукълашхандыла, 7 июлда Тильзит мамырлыкъ алыннганды. Пруссияны поляк иеликлеринден Варшава Уллу Герцоглукъ къуралгъанды. Аны тышында Пруссиядан Рейн бла Эльбаны арасындагъы бютеу джерлери сыйырылгъанды, талай ууакъ герман къралланы джери бла бирге Вестфалия короллукъ къуралыб, башына Наполеонну къарнашы Жером салыннганды.

Эки итальян эмда башха компаниялада алыннган хорламла, Наполеонну дженгилмез аскер башчы репутациягъа ие этгедиле. Империяны ичинде тамамы бла власть бир къолгъа джыйылгъанды, энди не министрлени, не джууукъланы, не шохланы сёзлерине тынгыланмагъанды. 1807 джылны 9 августунда Талейран тыш ишлени министри къуллугъундан теберилгенди. Император кеси таджландыргъан джууукъларында да разы болмагъанды, ала тахтларында олтургъан къралланы джакълагъанларын чыртда джаратмагъанды. Наполеон адамланы кёрюб болмау, башхалагъа бюсюреусюзлюк, дженгиллик шартланы алгъанды, бир-бирде бу дженгиллик эпилепсиягъа ушаш алыныу приступла да болгъандыла. Бютеу оноуланы джангыз башына алыргъа эмда аланы тындырыуларын да кеси контроль этерге кюрешген Наполеон, административ кенгешли атны джюрютген системаны къургъанды, ол кенгешледе муниципалитетле джюрютген ишлеге огъунакъ къаралгъанды, уллу административ аппаратны джоюмларын тинтер ючюн 1807 джылда Тергеу палатаны къуруб, башына Барбе-Марбуаны салгъанды.

Император болгъандан сора, Наполеон эртден 7 сагъатда туруб ишлери бла кюрешгенди. 10 сагъатда - эртден азыкъ. Эртден азыкъдан сора кабинетинде кюндюзню 1 сагъатына дери ишлегенди, андан сора кенгешлени олтурууларына къошулгъанды. Кюнорта азыгъы асламысы бла 5 сагъатда болгъанды, анда мында ингир 7 сагъатха да къалгаънды, кюнорта азыгъындан сора бийчеси бла заман ётдюргенди, басмадан джангы чыкъгъан китабла бла шагърей болгъанды, артдан кабинетине къайтханды. Кече арасында джукъларгъа джатханды, сагъат ючде туруб исси ванна алгъанды, тангны сагъат бешинде джангыдан джукъларгъа джатханды.

Континентал блокада

Википедияда бу теманы юсюнден энчи статья барды: Континентал блокада.

1807 джылны 40 алтын франкы — юсюнде император Наполеон

1806 джылны 18 майында британ правительство француз джагъаланы блокада этерге оноу алады, Франциягъа баргъан нейтрал (асламысы бла американ) кемелени тинтиюл эркинлик бериледю. Пруссияны 1806 джылны 21 ноябрында хорлагъан Наполеон континентал блокаданы юсюнден декретге къол салады . Ол замандан башлаб, Франция эмда аны джанлы къралла Ингилиз бла сатыу-алыуну тохтадыла. Ингилиз, эмда Уллу Британия киргизген колониячы товарланы уллу юлюшю Европада сатылгъанды. Британ айрымканладан экспорт этилгенни ючден бири, эмда Британия реэкспорт этилгенни тёртден бири континентал Европада сатылгъанды. Континентал блокада ингилиз экономикагъа заран салгъанды: европачы къралла блокадагъа къошулгъанлары бла британ къумачланы эмда мамукъну континентге экспорту азайгъады, аны бла бирге Британия континентден киргизген къайнакъланы да багъалары ёсгенди. Британиягъа болум, Эресейни блокадагъа Тильзит мамырлыкъны шартларына кёре къошулууу бла андан да аман болгъанды. Аллында британ контрабандагъа кёз джумгъан европачы къралла, Наполеонну даулагъаны бла аны бла кюрешиб башлагъандыла. 1807 джылны экинчи джарымында голланд портлада 40 чакълы британ кеме тутулгъанды, ДАния ингилизлилеге кесини суулары джабханды. 18085 джылны арасында багъаланы кёлтюрюую эмда хайырланы тюшюую Ланкаширде халкъ къозгъалыулагъа чурум болгъанды, стерлинглени фунтуну курсу да тюшгенди.

Пиренейледен Ваграмгъа дери

    Бу теманы юсюнден энчи статьяла: Пиреней къазауатла эмда Бешинчи коалицияны къазауатлары

1808 джылны ючюнчю майы Мадридде. Гойя (1814)

Байлен капитуляция. Хосе Касадо дель Алисал (1864)

Мадридни капитуляциясы 4 декабрь 1808 джыл. Гро (1810)

1807 джылда, Франция бла 1796 джылдан бирликде болгъан Испания бла бирге Наполеон Португалиядан континентал системагъа къошулурн даулагъанды. Португалия бу даугъа сыйыныргъа унамагъанында, 27 октябрда Наполеон бла Испанияны арасында таша кесамат алынады, аннга кёре Португалия кючлениб юлешинирге керек болгъанды, къыбыла кесеги эсе уа ол заманлада бютеу кючню къолунда джыйгъын Испанияны биринчи министрине Годойгъа энчи бериллик болгъанды. 1807 джылны 13 ноябрында правительствону басым органы «Le Moniteur» «Брагансаны юйюм патчахлыкъ этиуюн бошагъанды — кесини Ингилизге байлагъанланы арты боллугъуну энтда бир керек кёрюндю» деб хыликке халда билдиргенди. Наполеон Лиссабоннга Жюнону 25-минглик корпусун джибергенди. Испанияны юсю бла эки айлыкъ ауур ётюуден сора Жюно 2 минг аскерчиси бла 30 ноябрда Лиссабоннга келгенди. Португал регент-принц Жуан французланы джууукълашханларын эшитгенлей, ара шахарын къоюб джууукъларын да, тоханасын да алыб Рио-де-Жанейрогъа къачханды. Наполеон, королну юйдегисин эмда португал кемелени ычхындыргъанына ачыуланыб, 28 декабрда Португалиягъа 100 млн франк контрибуция салыргъа буйрукъ береди.

Таша кесаматны шартларына кёре суверен бий болургъа умут этген Годой, Испанияны территориясында кёб санда француз аскерлени джерлеширлерине эркинлик бергенди. 1808 джылны 13 мартында Мюрат Бургосдан 100 минг аскерчиси бла Мадрид таба джюрюгенди. Испанлыланы рахатлатыр ючюн, Наполеон аскерлени Гибралтарны къуршоуларгъа барады деб джалгъан хапар джайдыргъанды. Династияны ёлюмю бла кесини да ёллюгюн ангылаб, Годой испан корол IV Карлгъа Испаниядан Къыбыла Америкагъа къачаргъа керек болгъанына алландырыб кюрешгенди. Алай а 1807 джылны 18 мартха кечесинде Аранхуэсде аякъланыуда «фернандистле» джанындан къуллугъундан теберилгенди, IV Карлны да тахтдан кеси разылыгъы бла кетерге зорлагъандыла, аны орнуна властха королну джашы — VII Фердинанд келгенди. 23 мартда Мюрат Мадридге киргенди. 1808 джылны майында Наполеон эки испан королну да — атасын да джашын да — Байоннагъа чакъыргъанды. Кертида араларын айырлыкъды деб баргъан королла Наполеоннга джесирге тюшгендиле, эки монарх да таджан кеси разылыкълары бла айырлгъандыла, испан тахтха Наполеон, аннга дери неаполитан король болгъан къарнашы Жозефни олтуртханды. Энди неаполитан король Мюрат болгъанды.

Наполеон Испанияны ич ишлерине къатышыуу бла халкъны къозгъагъанды — 2 майда Мадридде, аны ызындан да бютеу къралда халкъ аякъланыб башлагъанды. Джерли властла (хунтала) французлагъа къаршчыланыуну къургъандыла, французла ол кюннге дери тюртюлмеген партизан урушну ичине тюшгендиле. 22 июлда Дюпон 18 минг аскерчиси бла испанлылагъа Байлен шахарны къатында бой салгъанды, алай бла хорланмазлыкъ атны джюрютген француз аскерлени репутациясына уллу заран болгъанды. Британлыла Португалиягъа тенгизден тюшюб, джерли халкъны эмда джерли властланы болушлукълары бла Жюнону Вимейруда сермешиуде хорлаб, къралдан къачаргъа зорлагъандыла.

Испания бла Португалияны тамамы бла кючлер ючюн, Наполеон Уллу аскерни баш кючлерин Германиядан алыб джиберирге керек болгъанды, алай а ол заманлада къызыуда сауутланнган Австриядан къоркъуу болгъаны себебли алай эталмагъанды. Австриягъа къаршчы артмакълыкъ болаллыкъ Франция джанлы Эресей болургъа болгъанды. 27 сентябрда Наполеон I Александр бла Эрфуртда тюбешеди эмда аны кеси джанлы этерге кюрешгенди. Кёрюшюулени бардырыргъа ол заманнга австриячы эмда эресейчи тоханала бла таша илешикилери болгъан Талейранны джибергенди Наполеон. Александр Тюркню бёлюб, Эресейге Константинополь шахарны берилирин даулагъанды. Аннга разылыгъын бермеген Наполеоннга Александар Австриягъа къаршчы болууну юсюнден бош сёзле бла чекленнгенди. Аны тышында Талейранны юсю бла уллу бийче къызы Екатерина Павловна бла юйдегиленирге излегенин билдиргенди, алай мындан да джукъ чыкъмагъанды.

Испан проблемадан Австрия къазауатха киргинчи къутулргъа излеб, Наполен 29 октябрда Германиядан келген 160 минглик аскерни башында Испаниягъа джортууул башлагъанды. 4 декабрда француз аскерле Мадридге киргендиле. 16 январда ингилизлиле Сультну Ла-Коруньяда сермешиуде ыхтырыб, кемелеге джюклениб, Испаниядан айрылгъандыла. 1809 джылны 1 январында Асторгада Наполеон Австрияны аскер хазырлыкъла эте тургъаныны юсюнден эмда правительствосунда Талейран бла Фуше джуукълашыб интригала къургъанларыны (Наполеон ёлсе Испанияда тахтха Мюратны олтуртургъа оноу этгендиле) юсюнден депешала алады. 17 январда ол Вальядолидден Парижге джолланады. Джетишимле болсала да, Пиренейлени кючлеу тамамланалмагъанды: испанлыла партизан къазауатларын андан ары да бардыргъандыла, ингилизи контингент Лиссабонну джакълагъанды, юч айдан ингилизлиле Уэлслини башчылыгъында джангыдан джарымайрымканнга кемеледен тюшгендиле. Португал эмда испан династияланы тюшюулери эки колониялы империяны да британ сатыу-алыугъа ачылыууна келтиргенди, ол да континентал блокадада тешик айыргъанды. Энди уруш Наполеоннга хайыр келтирмегенди, трамам терсине джангыдан джангы джоюула келгшендиле. Джоюмланы джабар ючюн туура болмагъан налогла ёсгендиле (тузгъа, азыкъ товарлагъа), ол а уа халкъны разысызлыгъына келтиргенди. Шыйых Еленада тургъан заманында Наполеон былай айтханды: «хайырсыз испан уруш бютеу палахланы баш чуруму болгъанды».

Наполеон, ёлюр джаралы Ланны къатында. Бутиньи (1894)

Пресбургск мамырлыкъ алыннгандан сора австриячы аскерде терен аскер реформала бардырыргъандыла, аннга башчылыкъ эрцгерцог Карл этгенди. Германияда кюч алгъан антифранцуз кёл алыу бла хайырланыр муратда, 1809 джылны 3 апрелинде Австрияны императору I Франц Франциягъа къазауат баямлагъанды. Урушну башланнганындан сора Австриягъа Уллу Британия 1 млн. стерлинглени фунту сыйымында субсидия бергенди. Франк бла стерлинглени фунтуну арасында алмашдырыу курс 1 фунтха 20-дан 25 франкга дери баргъанды. Наполеон, Испанияда проблемаланы тюзеталмай теренлешгени себебли, къазауатдан джанлар умут этгенди, алай а Эресейни болушлугъу болмаса ол болалмазлыкъ болгъанды. Тири-тири кюч салыб, къысха заманны ичинде Францияда джангы аскер джыялгъанды. Эрцгерцог Карл бирге джыйыб сегиз корпусну Наполеон бла бирликчи Бавариягъа, эки корпусну Италиягъа эмда бирни Варшава герцоглукъгъа джибергенди. Орус аскерле Австрияны кюнчыгъыш чеклеринде хазырда тургъандыла, алай а согъушлагъа къатышмагъанны орнунда болгъандыла, алай бла Австрия къазауатны бир фронтха бардыр амал алгъанды (аннга Наполеон бек ачыуланнганды).

Наполеон, Рейн Бирликни аскерлери бла кючлениб, он корпусну кючлери бла Бавариягъа чабыуулну тыйгъанды эмда 13 майда Венаны кючлейди. Австриячыла джазда джайылгъан Дунайны шимал джагъасына ётюб, ызларында кёпюрлени атылтадыла. Наполеон сууну Лобау айрыманны юсю бла ётерге излейди. Алай а француз аскерлени бир къаууму айрымканнга ётгенден, башха къаууму уа шимал джагъагъа ётгенден сора, пантон кёпюр джыртылады, аны ызы бла эрцгерцог Карл ётгенлеге чабады, 21-22 майда баргъан Асперн бла Эсслингни къатында сермешиуде Наполеон дженгиледи эмда ыхтырылыргъа керек болады. Наполеонну кеси башчылыкъ этген аскер бла дженгилиую Европадагъы бютеу антинаполеончу кючлени кёллендиргенди. Алты ыйыкъны сюрген терен хазырлыкъладан сора француз аскерле Дунайдан ётюб, 5-6 июлда Ваграмны къатында баргъан баш сермешиуде хорлагъандыла, аны ызындан 12 июлда Цнамей болджаллы келишиуге къол салыннганды, 14 октябрда эсе уа Шёнбрун мамырлыкъ къабыл этилгенди. Бу кесаматха кёре Австрия Адриатика тенгизге чыгъыш болгъан территорияларын Франциягъа берирге керек болгъанды, ол территорияладан кечирек Наполеон Иллирия провинцияланы къурайды. Галиция Варшава Уллу Герцоглукъгъа бериледи, Тарнополь округ да Эресейге тюшеди. ХОрламлы болса да австриячы компания Наполеонну аскери алгъынча къалгъанладан бек онглу болмагъанын кёргюзгенди.

Наполеонну халкъ ушатмагъан атламлары

1808 джылны февралында француз аскерле Римни аладыла. 1809 джылны 17 майыны декрети бла папаны иеликлерини Француз империягъа къошулгъанын баямлагъанды, аны бла бирге Римчи Папаны да властдан тайдырады. Аннга джууабха папа VII Пий «с. Пётрну мюлкюн тонагъаны» ючюн динден чыгъаргъанды. Папаны булласы Римни тёрт баш клисасыны эшиклерине тагъылгъанды эмда папаны тоханасында болгъан бютеу тыш кърал келечилеге джиберилгенди. Наполеон Папаны тутаргъа буйрукъ бергенди эмда аны джесирде 1814 джылны январына дери тутуханды. 1809 джылны 5 июлунда француз аскер властла аны Савонагъа, артдан — Парижни къатындагъы Фонтенблогъа кёчюргендиле. Наполеонну динден чыгъарылыуу аны властыны сыйын, артыкъсыз да бек эскиден католик къраллада тюшюргенди.

Династиялыкъ юйлениу мурат бла Наполеон 1810 джылны 12 январында бирге сабийлери болмагъан Жозефина бла айрылыб, I Александрны гитче эгчеин уллу бийче Анна Павловнаны тилейди. Аны унарыгъына ишекли болуб, аны бла бирге I Францны къызы принцесса Мария-Луизаны да тилейди, аны бла 1810 джылны 1 апрелинде юйленеди. 1811 джылны 20 мартында алагъа улан Наполеон тууады. Мария-Луиза француз королева Мария-Антуанеттагъа джууукълугъу болгъаны ючюн, аны джашы француз тахтха олтурургъа формал эркинлиги болгъанды, алай а империаторну австриячы некяхын Француияда халкъ ушатмагъанды.

Континентал блокада Уллу Британиягъа заран салса да, аны дженгерча бир амал бермегенди. 1810 джылны 3 июнунда Наполеон Фушени ингилизлиле бла таша мамырлыкъ кёрюшюуле бардыргъаны себебли къуллугъундан тайдырады. Биринчи империяны бирликчилери эмда вассаллары кеслерине зараннга континентал блокадагъа къошулургъа керек болсала да, аны кесгин тындырыргъа кюрешмегендиле. Ала бла Францияны арасында да татыусузлукъ ёсгенлей баргъанды. Ол джылны 3 июлунда Наполеон къарнашы Луини континентал блокаданы кереклисича тутмагъаны эмда рекрутланы джыймагъаны ючюн голланд тахтдан тайдырады; Голландияны Франциягъа къошады. Континентал блокада салыннган нюзюрлеге джетмегенин ангыласа да, император тохтатмагъанды, алай а «джангы системаны» киргизеди, аннга кёре Уллу Британия бла сатыу-алыу бардырыр ючюн энчи лицензияла бериледиле, ол лицензияланы алыуда да француз предприятиелени онгчулукълары болгъанды. Бу джангы амаллагъа континентал буржуазия бек ачыулу тюбейди. Франция бла Эресейни арасында келишмеулюкле бекден бек белгили болуб башлайды. Германияда патриот къозгъалыу таймаздан джайылады, Испанияда партизан уруш тохатмайды.

Эресей империягъа чабыуул

    Бу теманы юсюнден энчи статьяла: 1812-чы джылны Ата Джурт къазауаты эмда Алтынчы коалицияны къазауаты

Москва ёртен. Адам (1841)

Наполеонну Москваданы кери ыхтырылыуу. Нортен (1851)

I Александр бла илешкилерин кесиб, Наполеон Эресей бла къазауатха таукелленеди. Уллу аскерге тюрлю-тюрлю къраллада джыйылгъан 450 минг аскерчи, 1812 джылны июнунда орус чеклени ётедиле, алагъа къаршчы эки кюнбатыш орус аскерни 193 минг аскерчиси тургъанды. Наполеон орус аскерлеге кеси излегенча баш сермешиуге зорларгъа кюрешгенди, алай а аллай сермешиуде хорлаялмазлыкъларын ангылаб, орус аскерле, ызларындан оюлгъан джерлени къоюб, къралны ичинде ыхтырылыб башлагъандыла. Уллу аскер ачлыкъдан, иссиден, кирден эмда кёб адам болгъаны себебли джукъгъан аурууладан инджилгендиле; июлну арасына Уллу аскерден сау бёлекле дезертир болгъандыла. Смоленскни къатында бирлешиб эки орус аскер шахарны къорууларгъа кюрешгендиле, алай а джетишимли болалмагъандыла; 18 августда Москва таба ыхтырылыргъа керек болгъандыла, Бирикген орус аскерни башына М. И. Кутузов салыннганды. Оруслула 7 сентябрда Москвагъа джетгинчи, Бородино элни къатында берген баш сермешиуде Наполеон орус аскерлени толусу бла къаушаталмагъанды, алай а орус аскерле ыхтырылыргъа керек болгъандыла.. 14 сентябрда Уллу аскер Москвагъа киргенди.

Москвагъа кириуден сора башланнган ёртен шахарны асламысын джокъ этгенди. I Александр бла мамырлыкъ келишиу этиллигине умут этген Наполеон Москвада асыры кёб къалыб кетгенди; алай болмазлыгъын ангылаб, 19 октябрда шахардан къыбыла-кюнбатыш таба джюрюгенди. Орус аскерни къоруулауун 24 октябрда Малоярославецде ёталмагъан Уллу аскер ызына Европагъа келген джол бла Смоленск сюремде ыхтырылыргъа керек болгъанды. Орус аскер параллель марш бла барыб, джаугъа заран салыб тургъанды, аннга да партизан къозгъалыу да къошулгъанды. Ачлыкъдан инджилген француз аскерчиле тонаучула эмда артыкълыкъчыла болгъандыла, джерли халкъ да аннга ауур джууаб бергендиле, тутулгъан мародёрланы саулай джерге кёмгендиле. Ноябрны арасында Наполеон Смоленскге киргенди, алай а анда азыкъ табылмагъаны себебли, андан да ыхтырылыргъа оноу алгъанды. 27-28 ноябрда Березинадан ётюуде кючден къаушатылыудан къутулуб Европагъа ётгенди. Тюрлю-тюрлю миллетледен къуралгъан Наполеончу аскер дженгил эриб башлагъанды. Парижде кърал аудуруу этилирге кюрешилгенден хапарлы болгъан Наполеон, аны юсюне да джангы аскер джыяр акъыл бла Парижге 5 декабрда кетгенди. Кесини ахыргъы бюллетенинде дженгилиун орус къышны аурлугъу бла ангылатханды, къыш сууукъла чабыуулну ахырында ургъанларына да къарамай терслик анда кёргюзюлгенди. Эресейден аллында 630 минг аскерчиден къуру 25 минги сау чыкъгъанды. Наполеон Эресейде атларыны барысын да тас этгенди дерчады, бу заранны ол артдан орнуна салалмагъанды.

Орус компанияда хорланыуундан сора Наполеон хорланмазлыкъ болгъан таурухну ахыры келгенди. Орус аскер арыса да, орус аскер башчыланы Эресей тышында къазауат бардырыргъа излемеселе да, I Александр урушну Германияны территориясына кёчюрюрге оноу алгъанды. Пруссия да джангы антинаполоен коалициягъа къошулгъанды. Талай айны ичинде Наполеон джангы 300-минглик аскерни джыллары бек джашладан эмда къартладан къурагъанды, эмда Германиягъа маршны заманында юретгенди. 1813 джылны майында Лютценде эмда Бауценде сермешиуледе Наполеон, кавалерия дыккылыгъы болса да, бирликчи кючлени хорлаялгъанды. 4 июнда согъушланы болджаллы тыйыугъа келишилгенди, Австрия араларында келечи болгъанды. Австрияны тыш ишлерини министри Меттерних Наполеон бла Дрезденде тюбешиулеринде Пруссияны чеклерини ызына салыу, Польшаны Эресей, Пруссия эмда Австрияны арасында юлешиу эмда Иллирияны Австриягъа къайтарыу шартлада мамырлыкъ теджегенди, алай а Наполеон бу аскер хорламланы властыны тамалыча кёргени себебли, унамагъанды.

1814 джылны компаниясы. Месонье (1864)

Ауур финанс кризисде болгъан Австрия, ингилиз субсидиялагъа терилиб, болджаллы мамырлыкъ келишиуден сора 10 августда Австриягъа къошулгъанды. Швецияда аны ызындан коалициягъа киргенди. Трахенберг планнга кёре бирликчиле Бернадоттну, Блюхерни эмда Шварценбергни башчылыгъында юч аскер къурагъандыла. Наполеон да кесини кючлерин бёлгенди. Уллу Дрезден сермешиуде Наполеон бирликчилени дженнгенди; алай а аны маршаллары талай ауур дженгилиуге тюшгендиле. Къуршоулау къоркъуу болгъаны себебли, Наполеон кесини 160-минглик аскери бла Лейпцигни къатында бютеулей саны 320 минг болгъан орус, австриячы, прусс эмда швед аскерлеге баш сермешиу бергенди (16 — 19 октябрь 1813).

Бу «Халкъланы сермешиуюню» ючюнчю кюнюнде бирликчиле джанына Реньени копрусундан саксонлула, ызындан да вюртемберг кавалерия кёчеди.

Халкъланы сермешиуюнде дженгилиу Германия бла Голландияны айрылыууна, Швейцар конфедерацияны, Рейн бирлк бла Итальиян короллукъну да чачылыууна себеб болады. Французлула тамамы бла хорлаб басдырылмагъан Испанияда, Наполеон испан Бурбонланы властларын кери къайтарыргъа керек болады (ноябрь 1813). Депутатланы кеси джанлы этер мурат бла, 1813 джылны декабрында Наполеон Закончыгъарыучу корпусну олтурууун чакъырады, алай а келечиле Наполеон излеген бегимни алмагъанларында аланы чачады. 1813 джылнеы аягъында бирликчи аскерле Рейн суудан ётюб Бельгиягъа киредиле, аны ызындан Парижге джол аладыла. 1814 джылны 23 январында Наполеон абычарлагъа Тюильриде ахыр раутун бергенди. 25 январда джашын ахыр кере кёрюб, аскерлерине джол алгъанды. Бирликчилени 250-минглик аскерлерине къаршчы Наполеон къуру 80 минг рекрутну салалгъанды. Сермешиулени тизиминде бирликчилени бир къауум бёлеклерин дженгалгъанды, алай а 1814 джылны 31 мартында орус патчах I Александр эмда Пруссияны королуну башчылыгъында коалиция аскерле Парижге киргендиле.

Экономикасы

Наполеонну патчахлыкъ кёзюуюнде Франция ючюн экономи баланс бек уллу заранлыды дерге боллукъ тюлдю. Къазауатла Францияны кесине уллу заран салмагъандыла. Ала барысы да къралны чеклерини тышында бардырылгъандыла, джоюмла да контрибуцияладан, реквизициаладан алыннгандыла, кеси Франция алай кёб тёлемегенди (налогла ёсселе да. Къазауатла ишсизликни проблемасын да джокъ этгендиле.

1810 джылда протекционизмни политикасы уллу сауда-промышленность кризисге чурум болгъанды, аны къуру 1815 джылда тохтаталгъандыла.

Эл мюлк

Правительство джан аурутуб, алгъын Францияда аз белгили болгъан, неда белгили болмагъан бир къауум ёсюмлюк культурала бек джайылгъандыла; аладан эм магъаналы гардош болгъанды. Сюрюлген джерлени майданлыгъы иги ёсгенди; чагъырчылыкъ 1790 джылдан 1810 джылгъа дери бир бла джарым кереге ёсгенди; малны тышына сатыу 1790 джылда 4,5 млн франкдан 1812 джылгъа 9 млн дери чыкъгъанды.

Промышленность

Къазауатла промышленностха мазаллы сапаришле бергендиле (къумач сокъгъан промышленность Наполеонну аскер компаниялары ючюн алай айныгъанды). Ийирген, сокгъан, чилле промышленностла уллу атлам этиб, талай кереге ёсгендиле; революциягъа дери уллу кючю болмагъан фабрика промышленность, Наполеонну патчахлыгъыны ахырына бек айныгъан санагъат болгъанды.

Тыш сатыу-алдыу

Кеси промышленностью айнытыр нюзюр бла, Наполеон джакълагъан, бирде уа джасакълагъан таможня тарифле бла хайырланнганды. Тышына сатыу Наполеонну патчахлыкъ кёзюуюню биринчи джарымында дженгил ёсгенди (1802—1804 джыллада тышына чыгъарыу орталама 351 млн франк болгъанды, 1805—1807 джыллада уа — 402 млн франк) алай а экинчи джарымында бу кёргюзюмле тюшюб башлагъандыла 1808—1810 джыллада 343 млн франк, 1811—1812 джыллада — 356 млн франк. Тышында киргизиу тарифле эмда политика болуула себебли терк-терк тюрлюеннгенди, алай а орталамада дайым тюшгенди (1802 джылда — 465 млн франк, 1812 джылда — 257 млн франк).

АБШ-ны сатыу-алыу хакъларын бузгъаны ючюн, 1806 джылны 18 апрелинде Конгресс Киргизиуню джасакълауну юсюнден закон алгъанды, ол Франция ючюн эмбарго киргизгенди; 15 ноябрда закон кюч алгъанды. Майда Уллу Британия Франциягъа Эльбадан Бретаннга дери блокада баямлайды. Аннга джууабха 21 ноябрда Франция да Уллу Британиягъа блокада баямлайды ол Наполеонну тахтдан кетиуюне дери баргъанды. 1810 джылны 1 майында АБШ эмбаргону къоратхандыла.

Кърал къурулушу

Тамаллары

Баш закон — XII джылны конституциясы. 1807 джылны 19 августуну сенатус-консульту бла иги кесеги тюрлендирилгенди (Трибунат къоратылгъанды), аны ызындан 1815 джылны апрелинде Наполеонну тахтха «Джюз кюннге» къайтыуундан сора Къошакъ акт бла да тюрлениуле киргизилгендиле.

Кърал оноу формасы — унитар дуалист монархия.

Къралны башчысы

Википедияда бу теманы юсюнден энчи статья барды: Французланы императору.

Монарх — французланы императору I Наполеон. NТахта аллындагъы монархны джашларыны ичинде тамадасына кёчеди. Туугъанлары болмаса, император ызындан келгенни къарнашларыны балаларындан неда туудукъларында бирисин кесине бала этиб сайларгъа болгъанды.

Властны структурасы

Закончыгъарыучу власть

Закон чыгъарыу процесс былай баргъанды: Кърал кенгеш правительствону (консулла бла министрлени) буйрукълары эмда башчылыкълары бла закон проектлени теджегенди, алай Трибунатха келгендиле, анда трибунланы проектни сюзерге эркинликлери болгъанды, андан сора сюзюлген проектни кеслерини оюмлары бла Закончыгъарыучу корпусха джибергендиле, андагъы депутатла закон проектни сюзерге эркинликлери болмагъанды, ала къуру не къабыл этгендиле, неда этмегендиле. Къабыл этилген законну биринчи консул Консерватив сенатха джиберирге болгъанды, ол законну конституция бла келишгенине неда келишмегенине бегим алгъанды. 1807 джылда Трибунат къоратылгъанды, аны орнуна Закончыгъаыручу корпусда комиссияла келгендиле.

Парламент

• Огъары палата — Консерватив сенат
• Тёбен палата — Закончыгъарыучу корпус

Джамагъатны структурасы

1808 джылны 1 мартыны декретлери бла Наполеон асыл титулланы эмда асыл герблени орнуна къайтаргъанды. Алай а эски акъсюек къауумдан джангыны башхалыгъы бу болгъанды: тутулу болуу, джер иелиги болгъан магъанагъа келмегенди, эмда титул автомат халда атадан балагъа кёчмегенди. Алай а тутул бла бирге джангы асыл къауум уллу джал алыргъа ёч болгъандыла. Аксюекни майораты болса (капиталы неда дайым хайыры), титул атадан балагъа кёчгенди. Джангы асыл къауумну 59 % аскер къауумдан болгъандыла.

Хакъ система

Хакъны къайнакълары

Наполеону баш нюзюрлерини бири гражданлагъа хакъла бла эркинликлени берирча хакъ системаны тюрлендирирге излегендиди. Ишге аны патчахлыгъыны заманында алыннган марда-хакъ актла уллу къошум этгендиле, тюрлениуле болса да француз хакъгъа къайнакъ болуб джюз бла джарым джыл къуллукъ этгендиле, бир къауум кодексле бусагъатда да ишлейдиле, тыш кърал хакъ системалагъа да уллу къошуму болгъанды.

Хакъны къайнакъларыны тизмеси:

Граждан хакъны — Наполеонну кодекси.

Криминал хакъны — 1795 джылгъы Джорукъ бузууланы эмда къазаланы кодекси → 1810 джылдан Наполеонну криминал кодекси

Сатыу-алыу хакъ — 1807 джылны Сауда кодекси

Граждан-процессуал хакъны — 1807 джылдан: 1806 джылдан граждан-процессуал кодекс

Криминал-процессуал хакъны — Джорукъ бузууланы эмда къазаланы кодекси 1795 джылдан → 1808 джылдан криминал-процессуал кодекс.

Адамланы хакъ дараджалары

Граждан хакъла бютеу «французлагъа» берилгендиле. Тыш къралдан адамлагъа граждан хакъ болум берилмегенди.

Империяны ахыры

Империяны битиуюню баш чурумлары баш къуллукъчулада эригиу эмда алтынчы коалицияны къазауатында хорланыуду. Наполеон кюрешни андан ары бардырыргъа да хазыр болгъанды, алай а1814 джылны 3 апрелинде Сенат аны властдан узакълашдырыуну эмда Талейранны башчылыгъында болджаллы правительствону къурауну бегимин алады. Маршалла (Ней, Бертье, Лефевр) тахнтны джашына беририн тилегендиле.

Дагъыда къара

• Францияны тарихи

Литература

• Водовозов В. В., Кареев Н. И., Рихтер Д. И., Шокальский Ю. М., Штернберг Л. Я. Франция // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907.
• Bruun, Geoffrey. Europe and the French Imperium, 1799—1814 (1938) online.
• Bryant, Arthur. Years of Endurance 1793—1802 (1942); and Years of Victory, 1802—1812 (1944) well-written surveys of the British story
• Colton, Joel and Palmer, R. R. A History of the Modern World. New York: McGraw-Hill, Inc., 1992. ISBN 0-07-040826-2
• Esdaile, Charles. Napoleon’s Wars: An International History, 1803—1815 (2008); 645pp excerpt and text search a standard scholarly history
• Fisher, Todd & Fremont-Barnes, Gregory. The Napoleonic Wars: The Rise and Fall of an Empire. Oxford: Osprey Publishing Ltd., 2004. ISBN 1-84176-831-6
• Godechot, Jacques; Béatrice Fry Hyslop; David Lloyd Dowd. The Napoleonic era in Europe(белгиленмеген). — #джибериу [[{{{2}}}]] ([[{{{1}}}|ингил.]]), 1971.
• Grab, Alexander. Napoleon and the Transformation of Europe (Macmillan, 2003), country by country analysis
• Hazen, Charles Downer. The French Revolution and Napoleon (1917) online free
• Lefebvre, Georges. Napoleon from 18 Brumaire to Tilsit, 1799-1807(ингил.). — Columbia University Press, 1969. influential wide-ranging history
  • Lefebvre, Georges. Napoleon; from Tilsit to Waterloo, 1807-1815(ингил.). — Columbia University Press, 1969.
• Lyons, Martyn. Napoleon Bonaparte and the Legacy of the French Revolution. (St. Martin’s Press, 1994)
• Muir, Rory. Britain and the Defeat of Napoleon: 1807—1815 (1996)
• Lieven, Dominic. Russia Against Napoleon: The Battle for Europe, 1807 to 1814(ингил.). — Allen Lane/The Penguin Press, 2009. — P. 617.[1]
• Schroeder, Paul W. The Transformation of European Politics 1763-1848(ингил.). — Oxford University Press, 1996. — P. 177—560. — ISBN 9780198206545. advanced diplomatic history of Napoleon and his era
• Pope, Stephen. The Cassel Dictionary of the Napoleonic Wars(ингил.). — Cassel, 1999. — ISBN 978-0-304-35229-6.
• Rapport, Mike. The Napoleonic Wars: A Very Short Introduction (Oxford UP, 2013)
• Ross, Steven T. European Diplomatic History, 1789—1815: France Against Europe (1969)
• #джибериу [[{{{2}}}]] ([[{{{1}}}|ингил.]]) The Origins, Causes, and Extension of the Wars of the French Revolution and Napoleon (ингил.) // Journal of Interdisciplinary History : journal. — 1988. — Т. 18. — С. 771—793.
• Schroeder, Paul W. The Transformation of European Politics 1763—1848 (1994) 920pp; online; advanced analysis of diplomacy
• Dwyer, Philip. Napoleon: The Path to Power (2008) excerpt vol 1; Citizen Emperor: Napoleon in Power (2013) excerpt and text search v 2; most recent scholarly biography
• Englund, Steven. Napoleon: A Political Life(белгиленмеген). — Scribner, 2010. — ISBN 978-0674018037.
• McLynn, Frank. Napoleon: A Biography. New York: Arcade Publishing Inc., 1997. ISBN 1-55970-631-7
• Johnson, Paul. Napoleon: A life(белгиленмеген). — Penguin Books, 2002. — ISBN 978-0-670-03078-1.; 200pp; quite hostile
• Markham, Felix. Napoleon(белгиленмеген). — Mentor, 1963.; 303pp; short biography by an Oxford scholar
• McLynn, Frank. Napoleon(белгиленмеген). — Pimlico, 1998. — ISBN 978-0-7126-6247-5.; well-written popular history
• Mowat, R. B. (1924) The Diplomacy of Napoleon (1924) 350pp online
• Roberts, Andrew. Napoleon: A Life (2014)
• Thompson, J.M. Napoleon Bonaparte: His Rise and Fall(ингил.). — Oxford University Press, 1951., 412pp; by an Oxford scholar
• Bell, David A. The First Total War: Napoleon’s Europe and the Birth of Warfare as We Know It (2008) excerpt and text search
• Broers, Michael, et al. eds. The Napoleonic Empire and the New European Political Culture (2012) excerpt and text search
• Chandler, David G. The Campaigns of Napoleon. New York: Simon & Schuster, 1995. ISBN 0-02-523660-1
• Elting, John R. Swords Around a Throne: Napoleon’s Grande Armée. New York: Da Capo Press Inc., 1988. ISBN 0-306-80757-2
• Gates, David. The Napoleonic Wars 1803—1815 (NY: Random House, 2011)
• Haythornthwaite, Philip J. Napoleon’s Military Machine (1995) excerpt and text search
• Uffindell, Andrew. Great Generals of the Napoleonic Wars. Kent: Spellmount, 2003. ISBN 1-86227-177-1
• Rothenberg, E. Gunther. The Art of Warfare in the Age of Napoleon (1977)
• Smith, Digby George. The Greenhill Napoleonic Wars Data Book: Actions and Losses in Personnel, Colours, Standards and Artillery (1998)
• Anderson, F.M. The constitutions and other select documents illustrative of the history of France, 1789–1901(ингил.). — 1904., complete text online
• Dictionnaire Napoléon / Jean Tulard. — Paris: Fayard, 1999. — 977 p. — ISBN 978-2-213-60485-5.; Т. 2. — 1000 p.
• Tulard J., Garros L. Itinéraire de Napoléon au jour le jour, 1769-1821; nouvelle édition revue et corrigée par Jean Tulard et Jacques Jourquin. — Paris: Tallandier, 2002. — 666 p. — (Bibliothèque napoléonienne). — ISBN 2-84734-016-5. — Биография Наполеона в датах
• Lentz T. Nouvelle histoire du premier empire: Napoléon et la conquête de l'Europe, 1804—1810. — Fayard, 2002. — 607 p. — ISBN 978-2-213-61387-1.
• Lentz T. Nouvelle histoire du premier empire: L'effondrement du système napoléonien, 1810—1814. — Paris: Fayard, 2004. — 681 p. — ISBN 978-2-213-61944-6.
• Roberts A. Napoleon the Great. — Penguin, 2014. — 976 p. — ISBN 978-0-241-01919-1. = Roberts A. Napoleon: A Life. — Penguin, 2014. — 976 p. — ISBN 978-0-698-17628-7.
• Исдейл Ч. Наполеоновские войны. — Ростов н/Д.: Феникс, 1997. — 544 б. — ISBN 5-85880-473-X.
• Левицкий Н. А. Полководческое искусство Наполеона. — М.: Воениздат, 1938. — 280 б.
• Ливен Д. Россия против Наполеона: борьба за Европу, 1807—1814. — М.: РОССПЭН, 2012. — 679 б. — ISBN 978-5-8243-1583-7.
• Манфред А. З. Наполеон Бонапарт. — М.: Мысль, 1987. — 735 б.
• Тарле Е. В. Наполеон // Собрание сочинений: в 12 томах. — М.: Издательство АН СССР, 1959. — Т. 7. — Б. 13—433.
• Тюлар Ж. Наполеон, или Миф о «спасителе». — М.: Молодая гвардия. — 362 б. — ISBN 978-5-235-03157-9. — 1-е изд., 1996, — 2-е изд., 1997, — 3-е изд., 2009., — 4-е изд., 2012.
• Чандлер Д. Военные кампании Наполеона. Триумф и трагедия завоевателя. — М.: Центрполиграф, 2011. — 927 б. — ISBN 978-5-227-02457-2.