Британ империя бетни къайнагъына къара

{{Тарих кърал
|аты                              = Британ империя
|кеси аты                         = British Empire
|статус                           = [[Монархия|Конституциялыкъ монархия]]
|гимн                             =
|байракъ                          = Flag of the United Kingdom.svg
|байракъны юсюнден                = [[Британ империяны байрагъы]]
|герб                             = Coat of Arms of the United Kingdom (1837-1952).svg
|гербни юсюнден                   = [[Британ империяны герби]]
|карта                            = BritishEmpire1919.png
|ачыкълау                         = Британ империяны анахроника картасы
|p1                               = Ингилиз королевство
|flag_p1                          = Flag_of_England.svg
|p2                               = Шотландия королевство
|flag_p2                          = Flag_of_Scotland.svg
|p3                               = Уэльс
|flag_p3                          = Flag_of_Wales_2.svg
|p4                               = Ирландия королевство
|flag_p4                          = Flag_of_Lordship_of_Ireland.png
|къуралгъанды                     = [[1497]]
|къурутулуннганды                 = [[1949]]
|s1                               = Уллу Британия
|flag_s1                          = Flag_of_the_United_Kingdom.svg
|s2                               = Ирландия Республика
|flag_s2                          = Flag_of_Ireland.svg
|s3                               = Миллетлени Биригиую
|flag_s3                          = 
|s4                               =
|flag_s4                          =
|девиз                            = «[[God, save the Queen!]]» <br />({{lang-krc|«Къудай, сакъла Королеваны!»}})
|ара шахар                        = [[Лондон]]
|шахарла                          = [[Лондон]], [[Дели]], [[Сидней]], [[Монреаль]]
|тил                              = [[Ингилиз тил]]
|валюта                           = [[Стерлинглени фунту]]
|къошакъ параметр                 =
|параметрни ачыкълау              =
|джер ёлчем                       = 33 000 000 км²
|халкъ                            = 458 000 000 чакълы бир
|кърал оноу форма                 = [[Монархия|Конституциялыкъ монархия]]
|династия                         =
|башчыланы чынлары1               =
|башчы1                           = 
|башчылыкъ этген джыллары1        = 
|башчыланы чынлары2               = <!--баргъан башчыны чыны (титулу) тюрленсе хайырланады-->
|башчы2                           = 
|башчылыкъ этген джыллары2        = 
|башчыланы чынлары3               = 
|башчы3                           = 
|башчылыкъ этген джыллары3        = 
|башчыланы чынлары4               = 
|башчы4                           = 
|башчылыкъ этген джыллары4        = 
|башчыланы чынлары5               = 
|башчы5                           = 
|башчылыкъ этген джыллары5        = 
|башчыланы чынлары6               =  
|башчы6                           = 
|башчылыкъ этген джыллары6        = 
|дин                              =
|къошакъ_параметр1                =
|параметрни ачыкълау1             =
|Этап1                            =
|Дата1                            =
|Джыл1                            =
|Этап2                            =
|Дата2                            =
|Джыл2                            =
|Этап3                            =
|Дата3                            =
|Джыл3                            =
|Этап4                            =
|Дата4                            =
|Джыл4                            =
|Этап5                            =
|Дата5                            =
|Джыл5                            =
|Этап6                            =
|Дата6                            =
|Джыл6                            =
|къошакъ_параметр2                =
|параметни ачыкълау2              =
|дери                             =
|д1                               =
|д2                               =
|д3                               =
|д4                               =
|д5                               =
|д6                               =
|д7                               =
|сора                             =
|п1                               =
|п2                               =
|п3                               =
|п4                               =
|п5                               =
|п6                               =
|п7                               =
|белги                            =
}}
'''Британ империя''' ({{lang-en|British Empire}}) — [[тарих]]де эм уллу, бютеу [[континент]]леде колониялары болгъан [[Эм уллу империяланы списогу|къралды]]. Империяны [[территория]]сы эм уллу ёлчеми ХХ ёмюрню 30-чы джылларында болгъанды, ол заманда аны джери 30 млн км² болгъанды. Адам саны 458 миллиондан артыкъ болгъанды (ол заманда [[адам улу]]ну тёрт этиб бири). Бусагъатда [[ингилиз тил]]ни оруну эмда магъанасы да аны бла байламлыды. «Британ империя» деген терминни [[I Елизавета (Ингилизни королевасы)|I Елизаветаны]] астроному, алхимиги эмда математиги [[Джон Ди]] къурагъанды.

== Ангылатыу ==

Британ империя эки джюз джылдан артыкъны ёсгенди. Эм уллу, кючлю болгъан заманына ХХ ёмюрню 30-чи джылларын санаргъа боллукъду. Бу заманда аны джерлерини кёблюгюнден, дунияны хар мюйюшюнде да джери болгъаны ючюн, аннга «башында кюн батмагъан» империя атагъандыла.

[[Экспансия]]сы аллында мамыр халда, [[сатыу-алыу]] эмда [[дипломатия]] бла башланнганды. Империя, британ технологияны, сатыу-алыуну, [[ингилиз тил]]ни эмда [[кърал оноу форма]]ны бютеу дунияда джайылыууна себеб болгъанды. Империялыкъ [[гегемония]], [[Уллу Британия]]гъа кёб [[кърал]]ны [[политика]]сына ауурлукъ салыргъа мадар береди.

Колонияларыны джарашдырыуунда уа, Британ империяны эки тюрлю джолу кёрюнеди. Колониялагъа ингилиз тил киргизилгенди, административ эмда хакъ мардала Уллу Британияны копия этгендиле. [[Деколонизация]]ны заманында алгъыннгы колониялада [[парламент]] [[демократия]] бла хакъны башчылыгъын киргизирге кюрешгендиле, алай а джетишимли болгъанланы саны азды. Колонияланы асламысына [[Британ Миллетлени Биригиую|Миллетлени биригиую]] психология джанындан Империяны орунун алады.

Британ колонияла асламысы бла Бирлешген Королевствону экономика интереслерине къуллукъ этгендиле. Эмигрантланы колонияларында энчи экономиканы къуралыууна инфраструктура салынса да, [[Африка]]ны эмда [[Азия]]ны тропик регионлары сырьё салыучу болгъандыла, анда инфраструктура да, сырьё чыгъарыргъа керек минимумдан артыкъ болмагъанды. Бюгюн да, алгъыннгы колония болгъан, айный тургъан къралланы асламысыны экономикасы сырьё чыгъарыу бла байламлыды.

Британ колониялыкъ хакъны эм баш тамалларыны бири тюрлю-тюрлю этник къауумланы арасында къаугъала къурау болгъанды. Ол къаугъаланы кесини властыны кючлер ючюн къайырланнгандыла. Классикалыкъ «юлеш эмда оноу эт» деген принцип, бусагъатдагъы заманны кёб къаугъасына, къазауатына себеб болгъанды, сёз ючюн [[Шимал Ирландия]]да, [[Индия]]да, [[Зимбабве]]де, [[Судан]]да, [[Уганда]]да, [[Ирак]]да.

== Британ колониализм ==

=== Европада колонияла (ал кёзюу) ===

[[Норманнла]] 1066 джылда [[Ингилиз]]ни кючлегенден сора, къралны экономикасы асламысы бла [[Чабыуулчу I Вильгельм]]ни ачхасына айныгъанды. Талай ёмюрге Ингилиз [[Европа]]ны экономикасына уллу эткилей башлагъанды. Ингилизни кенгериую [[Ирландия]] айрымканны кючлеуден башланнганды (1169 джыл), аны ызындан [[Уэльс]] къолуна тюшгенди (1282 джыл). [[Шотландия]] эсе уа Ингилизге тенг кърал кибик къошулгъанды. Айрымканда экспансиясы джетишимли болса да, [[континент]]де ишле алай иги бармагъандыла: [[Джюзджыллыкъ къазауат]]ны заманында, Ингилиз [[Бретань]] бла [[Нормандия]]дан къуру къалгъанды.

== «Биринчи британ империя» (1583—1783) ==
[[Файл:Eliza1.JPG|thumb|left|150px|Королева I Елизавета]]

[[1578 джыл]]да [[I Елизавета]] [[Гилберт, Хемфри|Гилберт Хемфриге]] ({{lang-en|Humphrey Gilbert}}) джангы ачыула бла тыш къраллада тинтиулеге патент береди<ref name="#refHDBE|Olson, p. 466">[[#refHDBE|Olson]], p.&nbsp;466.</ref>. Ол джыл огъунакъ Гилберт [[Вест-Индия]]гъа пиратлыкъ ишле бла кюреширге эмда [[Шимал Америка]]да колония къураргъа кетеди. Алай а экспедиция, ол Атлантиканы ётгюнчю тохтатылады<ref name="#refHDBE|Olson, p. 466"/><ref>[[#refOHBEv1|Canny]], p.&nbsp;63.</ref>. [[1583 джыл]] ол экинчи кере да сынагъанды кючюн, бу джол [[Ньюфаундленд]] айрымканда. Айрымканны Британияныкъы баямлагъанды, алай а адам къоймагъанды. Ингилизге къайтханында, Гилберт ёледи. Аны ишин а уа андан ары туугъан къарнашы, [[Рэли, Уолтер|Уолтер Рэли]] ({{lang-en|Walter Raleigh}}) бардыргъанды, аннга энчи патент [[1584 джыл]] бериледи. Джылдан Рэли бусагъатдагъы [[Шимал Каролина]]ны джагъасында [[Роанок]] колониягъа тамал салады, алай а керекли затланы баджарыуу къарыусуз болгъаны себебли, колония джетишимсиз болады<ref>[[#refOHBEv1|Canny]], pp.&nbsp;63-64.</ref>.

[[I Елизавета (Ингилизни королевасы)|I Елизаветаны]] патчахлыгъыны заманында къралны экономикасы терк айныб башлайды. [[Дрейк, Фрэнсис|Фрэнсис Дрейк]] [[Магеллан, Фернан|Фернан Магелландан]] сора экинчи болуб дунияны тёгерегине джюзюб чыгъады.

[[1588 джыл]]да «[[Хорланмазлыкъ армада]]ны» къаушатылгъанындан сора, [[Испан империя]]ны къарыуу азайгъанды, андан ары [[Испания]] Британ империяны айныууна къоркъуу болмагъанды. «Хорланмазлыкъ армада» ингилиз сауутдан тюл, табийгъатдан хорланнганды, джолда штормгъа тюшюб, кемелени бир къаууму къаялагъа урулуб чачылгъандыла, къалгъанларын а уа ингилизлиле батдыргъадыла. 

[[1603 джыл]] [[I Яков (Ингилизни королу)|I Яков]], Ингилиз тахха миннгенди, [[1604 джыл]] [[Лондон Келишиу (1604)|Лондон Келишиуге]] къол салынады, аннга кёре [[Испан империя|Испания]] бла къазауат бошалады. Энди, мамырлыкъны заманында, ингилизлилени эслери башхаланы колония инфраструктураларына тюл, кеслерини колонияларыны къураугъа бёлюнеди<ref>[[#refOHBEv1|Canny]], p.&nbsp;70.</ref>. Британ Империя кесини шекилин XVII ёмюрде ала башлагъанды, ол заманда [[Шимал Америка]] бла [[Вест-Индия]]да ингилиз джерлешимле къуралгъандыла, эмда [[Азия]] бла сатыу-алыу этер ючюн [[Британ Ост-Инд компания]] къуралгъанды. Ол замандан башлаб [[АБШ-ны эркинлиги ючюн къазауат]]ха дери кёзюуге «Биринчи Британ Империя» дейдиле<ref>[[#refOHBEv1|Canny]], p.&nbsp;34.</ref>.

=== Америка, Африка эмда къулла ===

Вест-Индия аллында ингилиз колонияладан эм хайырлы колонияла болгъандыла<ref>[[#refJames2001|James]], p.&nbsp;17.</ref>, алай а аланы къурар ючюн кёб кюч кетгенди, талай кере джетишимсиз экспедиция болгъанды. [[Британ Гвиана|Гвианада]] [[1604 джыл]] колония къураргъа излеу, эки джылдан джетишимсиз бошалады — баш чуруму, излеб келген алтынны болмагъаны<ref>[[#refOHBEv1|Canny]], p.&nbsp;71.</ref>. [[Сент-Люсия (айрымкан)|Сент-Люсия]]&nbsp;([[1605]]) бла [[Гренада]]&nbsp;([[1609]]) колонияла да терк огъуна ахырларына келедиле, алай а [[Сент-Китс]]дe&nbsp;([[1624]]), [[Барбадос]]да&nbsp;([[1627]]) эмда [[Невис]]де&nbsp;([[1628]]) къуралгъан джерлешимле джетишимли болгъандыла<ref>[[#refOHBEv1|Canny]], p.&nbsp;221.</ref>. Колониялада, [[португаллыла]]ны [[Бразилия]]да хайырланнган [[Плантация|шекер ёсдюрюу]] системасын алгъандыла, ол къул урунуу бла байламлы болгъаны себебли, биртанлалыгъа да къулла кёб санда керек болгъандыла. Аллында шекер бла сатыу голланд кемелени кючю бла бардырылгъанды, алай а ингилизлиле хайырны кеслерини къолларында къояргъа излеб, [[1651 джыл]] ингилиз колониялада къуру ингилиз кемеле сатыу-алыу этерге боллукъларына оноу алгъандыла. Бу бегим Ингилизни [[Бирлешген провинцияланы республикасы|Бирлешген голланд провинцияла]] бла къаугъагъа келтиргенди — талай кере [[Ингилиз-голланд къазауатла]] болгъандыла, аланы асламысында ингилизлиле дженгнгендиле, аны бла [[Америка]]да голланд колонияланы къошуу бла кесини позициясын бегитгенди [[Британия]]. [[1655 джыл]] Ингилиз [[Ямайка]]ны Испаниядан сыйырады, [[1666 джыл]] [[Багам айрымканла|Багамланы]] кючлейди.

[[Файл:British Colonies in North America c1750 v2.png|thumb|left|Шимал Америкада 1750 джылда британ колонияла 1: [[Ньюфаундленд]]; 2: [[Нова Скотия]]; 3: [[Онюч колония]]; 4: [[Бермуд айрымканла|Бермудла]]; 5: [[Багамла]]; 6: [[Британ Гондурас]]; 7: [[Ямайка]]; 8: [[Гитче Антиль айрымканла]]]]
Америкада биринчи британ дайым джерлешимни [[1607 джыл]] [[Джеймстаун (Виргиния)|Джеймстаунда]] капитан [[Джон Смит]] къурагъанды. Аны оноуун джюрютген [[London Company|Virginia Company]] болгъанды, аны бир бёлюмю, [[1609 джыл]] ачылгъан [[Бермуд айрымканла]]да, колония къурагъанды.

Компания колониягъа оноу этерге эркинликни тас этеди, [[1624 джыл]] конролну [[кърал]] кесине алады, аны бла [[Виргиния]] къуралады<ref>[[#refHDBE|Olson]], p.&nbsp;600.</ref>. Ньюфаундленд компания ({{lang-en|London and Bristol Company}}) [[1610 джыл]] [[Ньюфаундленд (айрымкан)|Ньюфаундлендде]] дайым джерлешим тамаллар ючюн къуралгъанды, алай а джетишимсизлик бла бошалгъанды. [[1620 джыл]] [[Плимут колония]] къуралады, аны [[Пуританла|пуританлагъа]] (дин сепаратистлеге) джандет деб къурайдыла, кечирек алагъа [[Пилигримле (колонистле)|пилигримле]] деген атны бередиле<ref>[[#refHDBE|Olson]], p.&nbsp;897.</ref>. Дин джанында къысытлаула, адамланы быллай уллу джолоучулукъгъа чыгъаргъа себеб болгъанды: [[Мэриленд]] католикле бла къуралгъанды&nbsp;([[1634]]), [[Род-Айленд|Род-Айленд Колония]]&nbsp;([[1636]]) хар диннге да ачыкъ колония кибик эмда Коннектикут &nbsp;([[1639]]) [[Конгрегационалистле|конгрегационалистлеге]] къуралгъанды. [[Каролина (провинция)|Каролина провинция]] [[1663]] тамалланнганды. [[1664 джыл]] Ингилиз [[Голландия]]ны [[Джангы Амстердам]] атлы колониясын къолгъа тюшюреди (кечирек [[Нью-Йорк]] атны алгъанды). [[1681 джыл]] [[Пенн, Уильям|Вильям Пенн]] [[Пенсильвания (колония)|Пенсильвания]] колонияны къурайды. Американ колонияла, Вест-Индия колониялагъа кёре алай хайырлы болмагъандыла, алай а уллу ёлчемде эл мюлкге джараулу джерлеге ие болгъандыла, эмда климатыны [[Европа]]ны климатына келишгени себебли ингилиз эмигрантланы кеслерине тартхандыла<ref>[[#refFergusonEmpire2004|Ferguson 2004]], pp.&nbsp;72-73.</ref>.

[[Файл:Treaty of Paris by Benjamin West 1783.jpg|thumb|«Париж кесамат», Бенджамин Уэст (1783). Суратда (солдан онгнга): [[Джон Джей]], [[Джон Адамс]], [[Бенджамин Франклин]], [[Генри Лоренс]] эм [[Уильям Темпл Франклин]]. Британ келечиле унамагъанлары себебли суратны салыб бошаялмагъандыла.]]
Эки джылдан [[Короллукъ африкан компания]] башланнганды, Вест-Индияны британ колонияларында къулланы сатыу-алыугъа II Карлдан монополия алады<ref>[[#Lloyd1996|Lloyd]], p.&nbsp;37.</ref>. Эм аллындан да [[къул тутуу]] Вест-Индияда Британ империяны тамалы болгъанды, [[1807 джыл]] къулла сатаргъа-алыргъа джасакъ болгъунчу дери, Британия 3,5 миллиондан артыкъ африкан къулну Америкагъа кёчюргенди, Атлантика океанны юсю бла ташылгъан къулланы юч этиб бирин ингилизлиле ташыгъандыла<ref>[[#refFergusonEmpire2004|Ferguson 2004]], p.&nbsp;62.</ref>. Быллай сатыу-алыуну джюрютюр ючюн [[Кюнбатыш Африка]]ны джагъасында фортла къуралгъандыла, сёз ючюн, [[Джеймс (айрымкан, Гамбия)|Джеймс айрымкан]], [[Аккра]]. Британ [[Вест-Индия]]да [[Негроид раса|негрлени]] процентлери [[1650 джыл]]да 25 %-ден [[1870 джыл]]гъа 80 %-ге дери ёсгенди, [[Онюч колония]]да уа 10 %-ден 40 %-ге дери<ref>[[#refOHBEv1|Canny]], p.&nbsp;228.</ref>. Бу сатыуну бардыргъанлагъа бу иш бек хайырлы болгъанды, эмда талай кюнбатыш британ шахар, сёз ючюн [[Бристоль]], [[Ливерпуль]] бу сатыу-алыуда айныгъандыла. Къул ташыгъан кемеледе ауур эмда гигиена тышы шартла [[ёлюм дараджа]]ны мийик этгендиле. Джети къулдан бири джолда ёлгенди<ref>[[#refOHBEv2|Marshall]], pp.&nbsp;440-64.</ref>.

[[1695 джыл]] [[Шотландия]]ны [[парламент]]и Шотланд компаниягъа ({{lang-en|The Company of Scotland Trading to Africa and the Indies}}) [[Панама боюнчукъ]]да, алайда илипин ишлер нюзюр бла джерлешимге тамал салыргъа эркинлик бергенди. Экспедиция [[1698 джыл]] джолгъа чыкъгъанды, алай а колония джетишимсиз болгъанды. Дарьюш схема ({{lang-en|Dariush scheme}}) Шотландия ючюн финанс палах болгъанды — Шотланд капиталны тёрт этиб бири къуругъанды<ref>[[#refMagnusson2003|Magnusson]], p.&nbsp;531.</ref> бу экспедицияда, аны бла шотландлыланы энчи тенгиз империя къурар умутлары да къуругъанда. Бу эпизодны артдагъа политика эсеблери да болгъанды, [[Ингилиз]] [[Шотландия]]ны [[Унияны юсюнден акт (1707)|кесине къошгъанды]]<ref>[[#refMacaulay1979|Macaulay]], p.&nbsp;509.</ref>.

=== Азияда Голландия бла конкуренция ===

XVI ёмюрню ахырында [[Ингилиз]] бла [[Голландия]] [[Португалия]]ны [[Азия]] бла сатыу-алыуда монополиясын бузар акъыл алгъандыла, аны ючюн джолоучулукъланы финансландырыр юсюн энчи акционер компанияла къурайдыла — [[Британ Ост-Инд компания|Ингилиз]] (кечирек Британ), эмда [[Голланд Ост-Инд компания|Голланд]] Ост-Инд Компанияла, аланы биринчиси [[1600 джыл]]да, экинчиси да [[1602 джыл]]да къуралгъанды. Бу компанияланы баш нюзюрлери бек кёб хайыр берген специяланы сатыуун къолгъа алыу болгъанды, ол себебден ала специяланы чыкъгъан джерлеринде, [[Индонезия]]да, эмда саудюгерлик джолну магъаналы нохтасы [[Индия]]да къарыуларын саладыла. [[Лондон]] бла [[Амстердам]]ны бир-бирлерине географиялыкъ джууукълугъу эмда [[Ингилиз]] бла [[Нидерланла|Голландияны]] арасында конкуренция, ол эки компанияны арасында къаугъагъа келтиредиле. Ахырында, Ингилиз Голландияны озса да, ол кёзюуде голланд финанс системаны ингилизникинден эсе онг болгъаны<ref name="ferguson19">[[#refFergusonEmpire2004|Ferguson 2004]], p.&nbsp;19.</ref> эмда юч [[ингилиз-голланд къазауатла|ингилиз-голланд къазауат]] Голландиягъа Азияда позицияларын кючлерге мадар береди. Джаулукъ [[1688 джыл]] [[Махтаулу революция]]дан сора бошалады, ол заманда нидерландчы [[штатгальтер]] [[Оранчы III Вильгельм|Вильгельм Оранчы]] ингилиз тахха олтургъанды, аны бла эки миллет мамыр болады. Келишиуге кёре специяла бла сатыу-алыу Голландиягъа къалады, Индияны текстиль [[промышленность|промышленносту]] уа Ингилизге къалады, кечирек текстиль хайыры бла специяланы озады. [[1720 джыл]]гъа Ингилиз компания голланд компанияны сатыулары бла дженгеди<ref name="ferguson19"/>. Ингилиз Ост-Индий компания эсин специяланы сатыу аралыгъы Суратдан, форт Сент-Джорджгъа (кечирек [[Ченнай|Мадрас]]), [[Мумбаи|Бомбейге]] (португаллыла [[II Карл (Ингилизни королу)|II Карл]] [[1661 джыл]] [[Екатерина Брагансчы]]гъа бернеге бергендиле), эмда Сутанутиге ({{lang-en|Sutanuti}}) (элге, артдан башха эки эл бла бирлешиб [[Калькутта]] болгъан) эс бёледи.

=== Франция бла глобал кюреш ===

[[1688 джыл]] Ингилиз бла Голландияны арасында келген мамырлыкъ, бу эки къралны биригиб, [[Франция]] бла [[Испания]]гъа къаршчы болуб, [[Аугсбург лиганы къазауаты|Тогъузджыллыкъ къазауатха]] киргизгенди, алай къазауат [[Европа]]да да колониялада да баргъанды, Голландия [[Европа]] [[континент]]е болгъаны себебли, къазауатда финанс джанындан да, аскер джанындан да кёб заран кёргенди, къарыусузланнганды. [[Уллу Британия]] эсе уа бу къазауатдан эм кючлю империя болуб чыгъады<ref>[[#refOHBEv1|Canny]], p.&nbsp;441.</ref>. XVIII ёмюрде Ингилиз ([[1707 джыл]]дан сора — Уллу Британия) эм кючлю дуния колониялы кърал болады, Франция эсе уа империялыкъ джолда аны ызындан сюргенлей турады<ref>[[#refPagden2003|Pagden]], p.&nbsp;90.</ref>.

[[1700 джыл]]да [[II Карл (Испанияны королу)|II Карл]] ёлюб, [[Испания]] бла аны колонияларын француз королну туудугъу [[Филипп V (Испанияны королу)|Филипп Анжуйчугъа]] осият этиую, Франция бла Испанияны бирлешиулери Ингилиз бла башха европа къралла таб келмегенлерин ангылашынды<ref>[[#refHDBE|Olson]], p.&nbsp;1045.</ref>. [[1701 джыл]] Британия, [[Португалия]] эмда Голландия [[Сыйлы Рим империя]] бла бирге Испания бла Франциягъа къаршы къазауатха къошуладыла, къазауат [[1714 джыл]]гъа дери барады. Аны бошагъан [[Уртрехт мамырлыкъ кесамат (1713)|Уртрехт мамырлыкъ кесаматда]] Филипп француз тахтны не кесине, не андан туугъанлагъа излемегенин къабыл этгенди. Испания Европада империясын тас этгенди<ref>[[#refHDBE|Olson]], p.&nbsp;1122.</ref>. Британ империя территориясын кенгертгенди: Франциядан [[Ньюфаундленд (айрымкан)|Ньюфаундленд]] бла [[Акадия]]ны, Испаниядан эсе уа [[Гибралтар]] бла [[Менорка]]ны алгъанды. Гибралтар, бусагъатха дери да британ [[доминион]]ду, бек магъаналы аскер-тенгиз база болуб, [[Джерларасы тенгиз]]ге кириш бла чыгъышны контроль этерге мадар бергенди. Менорка Испаниягъа [[1802 джыл]] [[Амьен мамырлыкъ]]гъа кёре къайтарылгъанды. Испания аны юсюне [[Латин Америка]]да къулла бла сатыу-алыу хакъланы бергенди<ref>[[#refHDBE|Olson]], pp.&nbsp;1121-22.</ref>.

[[1756 джыл]] башланнган [[Джетиджыллыкъ къазауат]] дуния масштаб бардырылгъан биринчи къазауат болгъанды: сермешиуле Европада, Индияда, Шимал Америкада, Вест-Индияда, Филиппинледе эмда Африканы джагъаларында баргъанды. [[Париж мамырлыкъ кесамат 1763|Париж мамырлыкъ кесаматны]] къабыл этиу Британ империяны джазыуунда уллу магъанасы болгъанды. Францияны Шимал Америкада колониялы кърал болуу бошалгъанды. [[Рупертни Джери]]ни, [[Джангы Франция]]ны Британиягъа къойгъанды, [[Луизиана (Джангы Франция)|Луизиананы]] — Испаниягъа. Испания [[Флорида]]ны Британиягъа. Индияда Карнат къазауатдан ([[:en:Carnatic Wars#Third Carnatic War (1756-1763)|en]]) сора [[Франция]]да джангыз анклавчыкъла къаладыла, алай а бу анклавчыкълада да аскер чеклениуле болгъандыла, аны бла Индия Британиягъа къалады. Алай бла Джетиджыллыкъ къазауатда хорлам Британияны баш дуния колониялы кърал этгенди<ref>[[#refPagden2003|Pagden]], p.&nbsp;91.</ref>.

== «Экинчи Британ империя» (1783—1815) ==

==== Компанияны Индияны къолгъа алыуу ====

[[Британ Ост-Инд компания]] ишлемини биринчи джюз джылында индий субконинентде сатыу-алыугъа эс бёлгенди. [[Уллу Моголла]]ны империяларына къаршчы чыгъар акъылы болмагъанды (ингилизлилеге сатыу-алыу эркинликни ала [[1617 джыл]] бергендиле). Алай а 18-чи ёмюрде, империя кеси чачыла башлайды, аны бла бирге Компания кесини француз конкуренти бла кюрешни башлайды ([[Француз Ост-Инд Компания]]). [[Плессиде сермешиу]]де [[1757 джыл]] [[Клайв, Роберт|Роберт Клайв]] башчылыкъ этген британлыла французла бла аланы джандашларын хорлаб, [[Бенгалия]]ны кючлейдиле. Аны бла британлыла Индияда политика эмда аскер джанындан эм уллу кюч боладыла.

Эндиги онджыллыкъда Компания кесини иеликлерин дагъыда кёб этеди. Ол анда не кеси оноу этгенди, неда алагъа бойсуннган джерли бийлени юсю бла, унамагъанны, ушатмагъанны Британ Индий аскер бла къоркъутханды. Индияны колониялыкъ кючлеуню баш амалы «субсидиар кесаматла» болгъандыла, бу систаманы француз колонизаторла джаратсалада, хайырланнган асламысы бла ингилизлиле этгендиле. Бу системагъа кёре Компанияны аскери бир индий бийликлени акъыртын акъыртын кюч бла Компанияны аскерини кереклерине «субсидияланы» тёлетдиргенди, аны тышында бу бийликле бютеу тыш ишлерин британ резидентни юсю бла бардыргъандыла. Джыйылгъан [[ачха]]гъа джангы аскер джыйгъанды, анда асламысы индийлилени кеслери болгъандыла — [[сипай]]ла. Разы болмагъан бийликлени кючлеб, оноуун туурадан кеслери бардыргъандыла.

Уллу Моголланы крахы бла, Индия джюзле бла къралгъа юлешиннгенди, ууакъ къарыусуз къралчыкъланы хорлагъан британлылагъа бек тынч болгъанды. Бир эки кере кючлю къаршчыланыу бла тюбегенди Компания — Маратх конфедерация бла сикхлени къралын кючлеген заманда.

Британлыла маратхлыланы юч къазауат бла хорлайдыла, британлылагъа маратхлыланы хоншулары болушхандыла. Маратхлыла хорлансала, аланы мюлклеринден, джерлериден умут этиб.

Сикхле бла биринчи сермешиулени британлыла къабдыргъандыла, алай а [[1839 джыл]]дан башлаб [[Сикх кърал|сикхлени къраллары]] ичинде къазауат бла къарыусуз болады. Ол заманда экинчи ингилиз-сикх къазауат башланыб, бу къралны ингилизлиле кючлейдиле.

Индияны кючлеу [[1857 джыл]]гъа бошалады. Ол джыл огъунакъ [[Сипайланы къозгъалыуу]] болады. Ол къозгъалыудан сора Индияны оноуу Компаниядан сыйырылыб, Коронаны туура оноууна кёчеди.

==== Онюч американ колонияны тас этиу ====

[[1760]]-[[1770]] джыллада метрополия бла онюч американ колонияланы аралары бузулады, аны баш чуруму Британ Парламентни колонистлеге салыннган налогланы кёлтюрюрге излеми болгъанды. 

[[1775 джыл]] колониялада эркинлик ючюн къазауат башланады, аны ызындан джылда Эркинликни декларациясы баямланады. Британия бла конкурент болгъан Франция, Испания эмда Нидерландланы болушлукълары бла американ колонистле [[1783]] джыл къазауатда хорлайдыла.

Британия Америкада стратегия джанындан быллай магъаналы территорияладан къуру къалыу, тарихчиле бла «биринчи» бла «экинчи» Британ Империяланы чегине саналады. Метрополия кесини къарыууну ауурлугъун эки Америкадан [[Азия]]гъа, [[Океания|Шош океаннга]] эмда [[Африка]]гъа кёчюреди.

[[АБШ]]-ны эркинлигин таныгъанындан сора Британияны Канадасына 100 минг чакълы бир лоялист къачыб барады. [[Джангы Шотландия]] колониядагъа Сент-Джон сууну джагъасында джерлешген 14 минг лоялист колонияны аралыгъындан узакъ болгъанлары себебли, [[1784 джыл]] Британия джангы колония къурайды ([[Нью-Брансуик]]). [[1791 джыл]] конституцион акт Канаданы экиге юлешеди — [[ингилизча]] сёлешген [[Огъары Канада]] бла [[французча]] сёлешген [[Тёбен Канада]]гъа.

==== Шош океанны тинтиу ====

[[1718 джыл]]дан башлаб Британ империя Америкагъа тутмакъланы джибериб башлайды, аланы саны джылда минг адам чакълы бир болгъанды. Онюч колонияны [[1783 джыл]] тас этгенинде, Британия джангы ачылгъан [[Австралия]]гъа эсин бёледи.

Австралияны кюнбатыш джагъасын [[1606 джыл]] голланд тинтиучю [[Янсзон, Биллем|Биллем Янсзон]] ачханды, [[Голланд Ост-Инд компания]] джангы континентге «Джангы Голландия» атны береди, алай а колонизация этерге ашыкъмайды.

[[1770 джыл]] [[Джеймс Кук]] капитан [[Къыбыла Океан]]да джолоучулугъунда Австралияны кюнчыгъыш джагъасын ачады. [[Континент]]ни да Британияныкъы болгъанын баямлайды. Анда ол [[Джангы Къыбыла Уэльс]] колонияны къурайды. [[1778 джыл]] Джозеф Бэнкс, Ботани Бэйде тутмакъчылагъа колония къураргъа кереклигин [[правительство]]гъа ангылатады. Тутмакъла бла биринчи кеме [[1787 джыл]] джолгъа чыгъады, Австралиягъа [[1788 джыл]] келеди.

Британия тутмакъланы [[1840 джыл]]гъа дери ашырыб турады. Колонияны адам саны 56 минг адамгъа джетеди, аланы асламысы тутмакъла, тюрмеден чыкъгъанла эмда аладан туугъанладыла. Австралияны колониялы алтын бла джюнню экспортун улл ёлчемде этедиле.

Кесини джолоучулугъуну заманында, Кук [[Джангы Зеландия]]гъа да къайтады, [[1642 джыл]] голланд тенгизчи Тасман ачхан айрымканланы Кук Британияныкъыды деб баямлайды (Шимал айрымканны [[1769 джыл]], Къыбыла айрымканны [[1770 джыл]]). Аллында джерли халкъ бла [[европа]]чыланы арасында къуру сатыу-алыу бардырылгъанды. XIX-чу ёмюрню бириничи онджыллыгъында дайым джерлешиуле асламысы бла Шимал айрымканда къуралгъандыла. [[1839 джыл]] Джангы-зеландиячы компания джерлени сатыб алыб, джангы колонияла къурарагъа излегенин билдиреди. [[1840 джыл]]ны 6-чы февралында [[Гобсон, Уильям|Вильям Гобсон]] бла 40 чакълы бир маори бачама [[Вайтанги кесаматха]] къол саладыла.

==== Наполеончу Франция бла къазауат ====

Британия джангыдан Франция бла къаугъаны, [[Наполеон Бонопарт]]ны властха келиуу бла башлайды. Бонопарт къуру тенгиз артында колониялагъа къоркъуу салыб къоймай, Британ айрымканлагъа да кирирге излегенди.

Наполеонну къазауатларында хорлар ючюн Британ империя кёб къарыу-кюч джойгъанды. Француз портла патчах флот бла джабылгъандыла, [[1805 джыл]] Трафальгарда сермешиуде британлыла хорлайдыла. Францияны тенгиз арты колонияларына чабыуул этиледи.

Франция тамамы бла [[1815 джыл]] хорланнганды. Британия Ионика айрымканланы, [[Мальта]]ны, [[Сейшелле]]ни, [[Маврикий]]ни, Сан-Лючияны, [[Тобаго]]ну кючлейди; Испаниядан [[Тринидад]]ны, Голландиядан — Гайана бла [[Кап колония]]ны сыйырады. [[Гваделупа]], [[Мартиника]], Гори, [[Француз Гвиана]] эм [[Реюньон]] колонияла Франциягъа, [[Ява]] бла [[Суринам]] — Голландиягъа къайтарыладыла.

==== Къул системаны къоратыу ====

[[Аболиционистле]]ни басымы [[бла 1807 джыл]] Британия Къул сатыу-алыуну юсюнден акт алады, ол актха кёре Империяда къул сатыу-алыу джасакъланады. [[1808]] джыл къулланы азат этер ючюн [[Сьерра-Леоне]]ни британ колония баямлайдыла.

== Империячы джюзджыллыкъ 1815—1914 ==

[[Файл:British Empire 1897.jpg|thumb|400px|right|Британ империя 1897 джылда. Къызылсыман бет — карталадан британ колонияланы белгелеген бет болуб джюрюгенди.]]
[[1815]]—[[1914]] кёзюуде Британ империяны терриотриясы 25.899.891 км² чакълы бир, адам саны уа — 400 млн адам болады. Наполеонну къаушатылгъанындан сора, британлыланы алларында алагъа къаршчы тураллыкъ киши къалмайды. Джангыз [[Орта Азия]]да алагъа конкурент болургъа кюрешген [[Россия Империя]] болады. Аны тышында [[Британия]]ны эм уллу аскер эмда сатыу-алыу флоту болады.

Империя кёб къралны экономикасын контролда тутханды. 

XIX-чу ёмюрню экинчи джарымында джангы технологияланы — тылпыу мешина бла телеграфны чыгъыуу Империяны кючлендиреди.

==== Азия ====

[[Азия]]да империячы политиканы баш нюзюрю [[Индия]]да иеликлерин тутуу эмда кенгертиу болгъанды. Индиягъа ие болса, къалгъан Азиягъада ие болургъа тынч болгъанды. Экспансияны баш саууту Ост-Инд Компания болгъанды. Ол биринчи кере кесини аскерлерин Патчах флот бла Джетиджыллыкъ къазауатда бирлешдиргенди, артдан бирге Индияны тышында къазауатла бардырылгъандыла: Наполеоннга къаршчы Мисирде ([[1799]]), Яваны Голландиядан сыйырыу ([[1811]]), [[Сингапур]]ну кючлеу ([[1819]]) эмда [[Малакка]]ны къолгъа алыу ([[1824]]), Бирманы хорлау ([[1826]]).

1730-чи джылладан башлаб Компания Индияда базасындан [[апиян]] бла бек хайырлы сатыу этиб башлайды. Апиянны асламысы [[Къытай]]гъа баргъанды, бу сатыу [[1729 джыл]]дан башлаб [[Цин династия]]ны джанындан закон тышы этилгенди. [[1839]] джыл къытай властла Кантонда 20 минг ящик апиянны конфискация этедиле. Британия [[Биринчи апиян къазуат]]ны башлайды, ол къазауатда алай уллу магъанасы болмагъан джерлешимни, [[Гонконг]]ну кючлейди.

[[1857 джыл]]да Индияда [[Сипайланы къозгъалыулары]] башланады. 6 айны ичинде бу къозгъалыу кёб къан тёгюлюб тебленеди. Британ правительство Индияда туура оноуну киргизеди ({{lang-en|«British Raj»}}).

Компания чачылады ([[1858]]).

Бу кёзюуде Индияд талай кере ачлыкъ болгъанды, аладан адам ёлюмню саны 10 миллионнга джетгенди.

==== Россия бла эришиу ====

XIX-чу ёмюрде Британ эмда [[Россия империя]]ла, Осман империяны, Къаджарны эмда [[Цин Къытай]]ны къарыусузлашханлары бла къуралгъан вакуумуну Азияда толтурургъа кюрешедиле. Россияны [[Орус къаджар къазауат (1826—1828)|орус-къаджар къазуат]] ([[1826]]—[[1828]]) бла орус-тюрк къазауатда (1828—1829) хорлауу, Британияны рахатсыз этеди, Россия Индиягъа кирирге излегенине акъыллы болады.

[[1839 джыл]] Британия биринчи кере [[Афганистан]]ны кючлерге излейди, алай а [[Биринчи ингилиз-афган къазауат]]да къаушатылады.

[[1853 джыл]] Россия Балканлада кючленеди. Ингилиз бла Франция Россияны Джерле арасында кючлениринден къоркъуб [[Кърым къазауат]]ха къошуладыла ([[1854]]—[[1856]]).

Эндиги 20 джылны ичинде Британия [[Белуджистан]]ны ([[1876]]), Россия — [[Къыргъызстан]]ны, [[Къазахстан]]ны эмда [[Тюркменистан]]ны кючлейдиле. Эки къарл да келишиб [[Орта Азия]]ны юлешедиле. Алай бла [[Антанта]]ны тамалы салынады.

==== Африка ====

[[Файл:Расстрел туземца англичанами 20 век журнал 1914 39 сентябрь.jpg|thumb|290px|Джерлилени ингилизлиле урадыла. [[Африка]], [[1914]]]]
[[1652 джыл]] [[Голланд Ост-Инд компания]] [[Африка]]ны къыбыласында [[Кап колония]]ны къурайды. Аллында ол метрополия бла Ост-Индияда колонияланы арасында нохта болгъанды.

[[Наполеон къазауатла]]ны заманында метрополия кеси ([[Нидерландла]]) французланы къолларына тюшеди. [[1795 джыл]] Британия Кап колонияны, французланы иймеу сылтау бла кючлейди, [[1806 джыл]] колония, кесини [[Африканерле|бур халкъы]] бла Британ империягъа киреди.

[[1820 джыл]] ингилизлилени иммиграциясы башланады. Мингле бла [[африканерле|бурла]] [[Уллу Трек]]ни заманында, 1830-чу джылланы ахырында — 1840-чы джылланы башында Кап провинцияны къоюб шималгъа кетедиле, анда джангы [[республика]]ла къурайдыла. Ала анда бир джанындан ингилизлиле бла, башха джанындан [[Басуто|Сото]] эм [[Зулусла|Зулу]] халкъла бла къаугъа этерге керек боладыла.

Бурла [[Трансвааль]] Республика ([[1852]]—[[1877]], [[1881]]—[[1902]]) бла [[Оранж эркин кърал]]ны ([[1854]]—[[1902]]) къурайдыла. [[Экинчи ингилиз-бур къазауат]]ны эсебинде ([[1899]]—[[1902]]) Британия аланы къолуна алады.

[1869 джыл]] [[III Наполеон]] [[Европа]] бла [[Азия]]ны байлагъан [[Суэц илипин]]ни ачады. [[1875 джыл]] Бенджамин Дизраэлини [[консерватизм|консерватив]] [[правительство]]су [[Мисир]]ни башчысы Измаил пашадан илипинни 44 % сатыб алады. Суэц Ингилиз бла Францияны къолларына тюшеди, алай а [[1882 джыл]] британ аскерле илипинни кючлейдиле. Ингилиз бла Францияны арасында конкуренция бу илипинни нейтрал территория баямлатады ([[1902]]), алай а де-факто ингилиз аскерле былайда [[1954 джыл]]гъа дери турадыла.

[[Франция]]ны, [[Бельгия]]ны эмда [[Португалия]]ны Конго сууну аягъында актив болуулары бла бирге, колониялы къралланы арасында ''[[Африканы колониялагъа юлешиу|«Африка ючюн тюйюш»]]'' башланады. Европачы къралланы араларында дауланы [[Берлин конференция (1884)|Берлин конференцияда]] тюзетирге кюрешедиле ([[1884]]—[[1885]] дждж.). Алай а конкуренция империяланы арасында тохтамайды.

==== Акъ колонияланы статусларыны тюрлениу ====

Британияны акъ колонияларыны азатлыкъгъа джолу, [[1839 джыл]] Дурхэмни эки [[Канада]]гъы провинцияда къозгъалыула бла кюрешиуге тынч болур ючюн, аланы бирлешдириуюн эмда кеслерине оноу этиулерин баямлагъан отчёт бла башланнганды. Бирликни юсюнден акт, [[1840 джыл]] Канада Провинцияны къурагъанды. [[Джууаблы правительство]] биринчи болуб [[Джангы Шотландия]]да [[1848 джыл]] къуралгъанды, кечирек Британ Шимал Американы башха колонияларына да джайылгъанды бу практика. [[1867 джыл]] Огъары эмда Тёбен Канадала, [[Нью-Брансуик]], [[Джангы Шотландия]] бирлешиб [[Канада Доминион]] болгъандыла, бу конфедерация болгъанды, тыш ишледен къалгъанына кеси оноу этгенди.

[[Австралия]] бла [[Джангы Зеландия]] быллай оноу формагъа [[1900 джыл]]да ие болгъандыла. Австралий колонияла [[1901 джыл]] федерациягъа бирлешедиле. Доминион статус, [[Канада]]гъа, [[Ньюфаундленд]]ге, [[Австралия]] бла Джангы Зеландиягъа [[1907 джыл]] Империялыкъ Конференцияда теджелгенди. [[1910 джыл]]да [[Кап колония]], [[Наталь]], [[Трансвааль]] эмда [[Оранж эркин кърал]] [[Къыбыла-Африкан Бирлик]]де бирлешиб доминион статусну аладыла.

XIX-чу ёмюрню арт онджыллыкълары [[Ирландия]]ны эркинлиги ючюн кюрешде ётгедиле. Ирландия, Бирлешген Королевствогъа [[Ирланд къозгъалыу (1798)|Ирланд къозгъадыудан]] сора [[1800 джыл]]ны актына кёре киргенди, эки ачлыкъны ([[1845]]—[[1852]]) къурманы болгъанды. Премьер-министр [[Вильям Гладстон]] Ирландия кеси башына оноу этеллигин, доминоин статусха джарагъан оюмда болгъанды, алай а [[парламент]] Уллу Британияны къоркъуусузлугъуна заран болур деген акъылда эки кере бу проектни унамагъанды. Ючюнчю кере проект [[1914 джыл]] ётгенди, алай а [[Биринчи дуния къазауат]]ны башланнганы себебли джашаугъа киргизилмегенди, аны чуруму болуб [[1916 джыл]] [[Пасха къозгъалыу]] башланнганды.

== Дуния къазауатла (1914—1945) ==

XX-чы ёмюрню башында [[Германия]] терк темпле бла айныб башлагъанды, къысха заманны ичинде алчы аскер эмда индустриал кърал болгъанды. Британия кесини метрополиясына эмда империяны бютеулюгюне къоркъуу болгъанын ангылагъанды.

Германияны потенциал джауча кёрюб, Британ империя [[Япония]] бла бирлик этеди ([[1902]]), аны ызы бла кесини эски джаулары бла, [[Франция]] бла [[Россия]] ([[1904]] эм [[1907]]).

==== Биринчи дуния къазауат ====

[[1914 джыл]] къазауат башланады. Аны башланыуу империяны бютеу колониялары бла доминионларына да тийгенди, ала уллу магъанасы болгъан аскер, финанс эмда башха тюрлю болушлукъ этгендиле Британиягъа. Доминионланы аскерлеринде 2,5 миллиондан аслам адам къуллукъ этгенди, колониялада мингле бла адам кеслери къазауатха баргъандыла. Африкадагъы немец колонияланы асламысы кёб турмай кючленнгендиле, Шош океанда уа, Австралия бла Джангы Зеландия Немец Джангы Гвинея бла [[Самоа]]ны кючлегендиле.

[[Файл:Grand fleet jutland.jpg|200px|left|thumb|[[Grand Fleet|Уллу Флот]] [[Ютланд сермешиуге]] джюзюб барады, [[1916]].]]
Австралия бла Джангы Зеландияны аскерелини [[Дарданелл операция|Галлиполи компаниягъа]] ([[1915 джыл]]) къошулуулары ол къраллада миллет ангыларыны къуралыууна уллу этки этгенди (''[[АНЗАК кюн]]''). [[Канада]]да ол магъананы [[Вимиде сермешиу]] тутады.

Доминионланы хорлам ючюн уллу юлюш къошханларын британ премьер-министр [[Ллойд Джордж]] да айтханды. Мамырлыкъ [[Версаль кесамат]]ны шартларына кёре империя территориясын 4 662 000 км² чакълы бирге уллу этеди, адам саны 13 миллионнга къошулады, ол заманда кесини тарихинде эм уллу болгъанды Британ Империя, аны тышында Осман имприяны миллет къыйырларыны асламысы да хорлагъан къралланы араларында [[Миллетлени Лигасыны Мандаты]]на кёре юлешиннгенди.

Британия [[Кипр (айырмкан)|Кипрни]] (контроль [[1878 джыл]] алыннганды, де-юре оккупация [[1914]] этилгенди, коронаны колониясы [[1925 джыл]] баямланнганды), [[Палестина]] бла [[Иордания|Трансиорданияны]], [[Ирак]]ны, [[Камерун]]ну бир кесегин, Тогону эмда Танганьиканы контролгъа алгъанды. Доминионла да кеслерине мандатлы джерле алгъандыла: Къыбыла-Кюнбатыш Африка (бусагъатдагъы [[Намибия]]) Къыбыла-Африкан Бирликге къалгъанды, Австралия Немец Джангы Гвинеяны, Джангы Зеландия — Кюнбатыш Самоаны. [[Науру]] метрополия бла эки шош-океан доминионланы ортакъ колониялары болгъанды.

==== Къазауат арасы кёзюу ====

Дунияда къуралгъан джорукъгъа джангы къоркъуу кюч алгъан [[Япония]] бла [[АБШ]] салгъандыла, [[Индия]] бла [[Ирландия]]да эркинлик ючюн къымылдауну ёсюую уа империяны ичинден къоркъуу салгъанды. Британ империя Япония бла АБШ-ны арасында, къайсысы бла шохлукъ джюрютюрге керек болгъанын сайларгъа керек болгъанды. Аллында имперя Японияны сайлагъанды, [[1922 джыл]] [[Вашингтон тенгиз келишиу (1922)|Вашингтон тенгиз келишиуге]] къол салыб, [[АБШ]]-ны [[Британия]] бла тенг тенгиз деу къралгъа санагъанды.

Япония бла бирлик, Японияда властха милитаристле келиб, ол Германиягъа джууукълаша башлагъанында, Британияда 1930-чу джыллада кёб хыртха урулгъанды. Британия эки къралны чабыуу бирге болурдан къоркъгъанды.

Алай а ол заманлада экономика бек уллу магъана тутханды: къазауатланы арасындагъы кёзюуде колонияла бла доминионлагъа экспорт 32-ден 39%-ге дери кёбейгенди, импорт эсе уа — 24-ден 37%-ге дери.

Ирландияда, кесине оноу этиу системаны киргизиу тыйылгъаны себебли, эркинликни джандашлары — [[Шинн Фейн]] джанлыланы саны ёсгенден ёсюб башлайды, [[1918 джыл]]ны сайлаураныда бу партия Ирландиядан орунланы асламысын алады, [[1919 джыл]] [[Дублин]]де Ирланд ассамблеяны къурайды, анда азатлыкъны баямлайды. [[Ирланд Республикачы Аскер]] британ администрациягъа къаршчы партизан къазауатны башлайды. Ингилиз-ирланд къазауат [[1921 джыл]], ингилиз-ирланд келишиуге къол салыу бла бошалады. Аннга кёре империяны къурамында доминион болгъан [[Ирланд Эркин кърал]] къуралады.

[[Файл:ImperialConference.jpg|thumb|left|Король [[Георг V (Уллу Британияны королу)|Георг V]] Британия бла доминионланы премьер-министрлери бла бирге Имперялыкъ конференцияда ([[1926]] джыл) ]]
[[Шимал Ирландия]], 32 ирланд графствону 6-сы, [[1920 джыл]]дагъы Ирландияны правительствосуну юсюнден актха кёре Бирлешген Королевствода къалады.

Ушаш кюреш [[Индия]]да да болады: Индияны правительствосуну юсюнден акт ([[1919 джыл]]) эркинлик излегенлени разы этмейди. Британ колониялыкъ властла коммунист эмда башха къозгъалыуладан къоркъум къаты амалла бла хайырланыдалы, сёз ючюн, [[Пенджаб]]да.

[[Махатма Ганди]] Иш бирлик этмеу къозгъалыу къурайды, Индияны халкъы британлыланы бойкот этеди (''[[Сатьяграха]]''). [[1922 джыл]]ны [[10-чи март]]ында Гандини тутадыла. [[18-чи март]]да экстремист материалланы басмалагъаны ючюн 2 джылгъа олтуртулгъанды.

[[1922 джыл]] [[Мисир]], [[Биринчи дуния къазауат]]ны заманында британ протекторат баямланнган, де-юре эркин кърал болады, алай а [[1954 джыл]]гъа дери [[гинджи правительство]] бла оноу этиледи. Британ аскерле Мисирде Ингилиз-Мисир кесаматха къол салыннгынчы, [[1936 джыл]]гъа дери турадыла. Бу кесаматха кёре, ингилизлиле [[Суэц илипин]]ни сакълагъан аскерлеринден къалгъан аскерлени чыгъарыргъа борчланадыла. Аннгы джууабха, Мисир [[Миллетлени Лигасы]]на киреди.

[[1919 джыл]] Британиягъа мандаты берилген Ирак, [[1936 джыл]] бойсунмагъан кърал болады, ол да Миллетлени Лигасына къошулады.

[[1923 джыл]]да бардырылгъан Империялыкъ конференция доминионланы энчи тыш политика бардырыгъа эркинликлерин таныйды. 

Ирландия бла Къыбыла Африканы басымында [[1926 джыл]]ны Империялыкъ Конферециясы [[Бальфурну декларациясы 1926 джыл|Бальфурну Декларациясын]] къабыл этеди, аннга кёре доминионла «бир-бирлерине бойсунмагъан Британ империяны къурамында автоном къуралышла» кибик белгиленедиле.

Бу декларация [[Вестминстер статут 1931|Вестминстер статут]] бла ([[1931]]) закон кючге киреди. Ол замандан башлаб [[Канада]]ны, [[Австралия]]ны, [[Джангы Зеландия]]ны, [[Къыбыла Африка]]ны, [[Ирланд Эркин Кърал]]ны эмда [[Ньюфаундленд]]ни [[парламент]]лери Британияны закончыгъарыу системасына бойсунуудан чыкъгъандыла. Ала кеслерини территорияларында британ законланы тыяргъа эркин болгъандыла, метрополия уа доминионлары унамай законла ётдюрюрге эркин болмагъанды. Уллу Депрессияда финанс джанындан къыйынлыкъла себебли [[Ньюфаундленд]] [[1933 джыл]] статусундан чыгъады. Ирландия [[1933]] джыл джангы Конституциясын къабыл этиб, атындан къалгъан хар неси да [[республика]] болады, аны бла Британиядан узакълашыуу андан ары да барады.

==== Экинчи дуния къазауат ====

Метрополияны къазауатха кириую автомат халда [[корона колонияла]] бла Индияны да киргизгенди урушха, алай а доминионла энди Германиягъа къазауат ачыуну оноуун кеслери этерге болгъандыла. Канада, Къыбыла Африка, Австралия эмда Джангы Зеландия кёб турмай къазауат ачхандыла, алай а Ирландия къазауатха къошулмагъанды, эмда бютеу къазауатны нейтрал къалгъанды.

[[Файл:He's coming South.jpg|thumb|150px|Австралия япон десанты сакълауда]]
Францияны [[1940 джыл]] тюшюуюнден сора, Британия империясы бла, СССР къазауатха киргинчи Германиягъа къаршчы джангыз къалгъанды. Британ Премьер-Министр [[Уинстон Черчилль]] американ президент [[Франклин Рузвельт]]ден аскер болушлукъ тилегенди. [[1941 джыл]]ны августунда эки деу къарл [[Атлантика хартия]]гъа къол салгъандыла, аннга кёре «халкъланы къайсысы да джашаргъа излеген кърал оноу форманы кеси сайларгъа хакъы барды». Бу фразаны эки магъанасы болгъанды, бир джанындан оккупациягъа тюшген европачы къралла, башха джанындан европачыла колония этген джерле.

[[1941 джыл]]ны декабрында Япония [[Британ Малайя|британ Малайягъа]] (''[[Малай операция]]''), [[Перл Харбор|Пёрл Харбордагъы]] американ базагъа эмда [[Гонконг]]га чабады. Биринчи япон-къытай къазауатда хорламындан сора, Япония Узакъ Кюнчыгъышда империялыкъ кюч болады.

АБШ-ны къазауатха кириую бла, Черчиль [[Британия]] хорларыгъына ийнанады, империя къутхарылгъанды. Алай а колонияланы джау алай дженгил кючлегени, Британияны престижин тюшюреди. Эм бек абырайын тюшюрген Сингапурну японлула кючлеую болады (''[[Сингапур къоруулау]]''), бу шахар кюнбатышда [[Гибралтар]] кибик хорланмазлыкъ къалагъа саналгъады.

Австралия бла Джангы Зеландия, японлула бла баш башха къалгъанларында, Британия империяны къоруулаялмазлыгъын ангылайдыла. Ол аланы, къазауатдан сора АБШ бла бирлик къураргъа тебереди, [[1951 джыл]] Австралия, Джангы Зеландия эмда АБШ [[АНЗЮС]] пактха къол салынадыла.

== Деколонизация бла чёгюу (1945 — …) ==

Британ империя [[Экинчи дуния къазауат]]да хорласа да, бу къазауатны эсеблери империягъа аман болгъандыла. Талай ёмюрню дунияны оноуун джюрютген Европа оюлуб болгъанды. Энди бу территорияда АБШ бла СССР-ни аскерлери турадыла, ала болгъандыла кючге ие болгъанла. Британия уа банкрот болурну босагъасына келгенди, ол къоркъуудан АБШ берген 3.5 млрд [[АБШ-ны доллары|долларлыкъ]] борч къутхаргъанды. Ол борчну ахыр тёлеую [[2006 джыл]] этилгенди.

Европаны къралларыны колонияларында, антиколониячы къымылдау терк огъуна кючленнгеди. АБШ бла СССР-ни арасында [[Сууукъ къазауат]] башланса да, эки кърал колониялизмге къаршчы болгъадыла.

Британ империяны ахыры келгенди. Британия, къазауатсыз колонияладан кетгенди, кесини орнуна аннга къаршчы болмагъан, коммунист болмагъан правительстволагъа властны къоюб. Франция бла Португалия уа хорламы болмазлыкъ, багъалы къазауатлагъа киргендиле, алай а бу къазауатла аллындан джетишимсиз болгъандыла. Колониялыкъ система ахыр тылпуун ийгенди. [[1945]]—[[1965]] джылланы ичинде метрополияны тышында британ гражданланы саны 700 миллиондан 5 миллионнга тюшгенди, аланы 3-сю Гонконгда джашагъандыла.

==== Азатланыуну башланыуу ====

[[Файл:Jinnah Gandhi.jpg|thumb|150px|[[Махатма Ганди]] бла [[Мухаммад Али Джинна]], индуист эмда мусульман джамагъатланы башчылары, Индияны азатлыкъ ючюн кюрешини заманында]]
[[1945 джыл]]ны сайлауларында [[Лейборист партия]] хорлайды, бу партия деколонизация идеяны джакълагъанды. Клемент Атлини башчылыгъында правительство империяны эм ауруулу соруу — [[Индия]]ны азатлыгъына эс бёлгенди. Бу колонияда азатлыкъ излеген эки лагерни арасында тиклик ёсгенден ёсюб баргъанды. Бир джанындан [[Индий миллет конгресс]], башха джанындан [[Мусульман лига]]. Конгресс унитар, лаик къралны къуралыуун излегенди. Лига уа, бу къралда мусульманла азлыкъ болууларындан къоркъуб, мусульманла джашагъан регионлада энчи ислам кърал къуралыуун излегендиле. Ёсюб келген къозгъалыула, эмда [[1946 джыл]] Патчах Индий Флотну мятежи премьер-министрни Индиягъа [[1948 джыл]]дан кеч этмей азатлыкъ берирге сёз бердиртеди.

Къоркъуулу болум, [[граждан къазауат]]ны къоркъууу Индияны джангы вице-королу лорд Маунтбеттенни Индияны юлешиу планны алдыртады. Британлыла Индияны индуист эмда мусульман бёлгелеге юлешедиле. Алгъыннгы колонияда эки кърал къуралады Индия бла [[Пакистан]], алай а онла бла миллион адам бу чекле бла динлери келишмей, джангы къраллада азлыкъ халгъа келедиле. Миллионла бла адам кёчедиле, джюзле бла минг адам дин тамалында этилген къаугъаланы къурманы боладыла. Индия бла Пакистанны бусагъатха дери араларын бузгъан соруу, алгъыннгы бийлик [[Джамму бла Кашмир]]ди, халкъыны асламысы мусульман болса да Индиягъа къошулгъанды, аны Пакистан унамагъанды.

Бирма бла Цейлон, алгъын Индияны кесегине саналса да, [[1948 джыл]] азатлыкъ аладыла, Цейлон [[Британ Биригиу|Биригиуге]] киреди, Бирма уа унамайды.

Британ мандатдагъы Палестинада да ушаш проблемала чыгъадыла. Мында къаугъа чууутлула бла араблыланы арасында чыкъгъанды. Алай мында табсызлыкъла кёб болгъандыла — кёб санда [[Европа]]дан чууут къачхынчы Палестинада сыгъыныу излегендиле, араблыла уа чууут иммиграцияны тохтатыр муратда болгъандыла. [[1947 джыл]] империя, [[1948 джыл]] Палестинадан аскерлерин чыгъарыб, мандантны да БМО-гъа къайтарлыгъын билдиргенди. [[БМО-ну ГА-сы]] Палестинаны бойсунмагъан чууут эмда араб къраллагъа юлешиу, [[Иерусалим]] бла [[Вифлеем]]ни да халкъла арасы протекторатха салыуну юсюнден 181 номерли резолюцияны къабыл этеди (''[[БМО-ну Палестинаны юлешиу планы]]'').

Къазауатны заманында Малайяда японлулагъа къаршчы кючлю къымылдау къуралады. [[Япония]]ны хорланнганындан сора бу кюч сауутун, колонияланы терк кючлеген британлылагъа къаршчы бурады. Къымылдау асламысы бла миллетлери къытайлы болгъан коммунистледен къуралгъанды, ол себебден Британия къозгъалыуну мусульман малай кёбчюлюкню кючю бла джатдырыргъа излейди. Къозгъалыу джатдырылса, колония эркин боллукъду деген план болгъанды.

[[Малайяда къазауат]] [[1948]]—[[1960]] джыллада барады, алай а [[1957 джыл]] Британия Малайяны Федерациясына [[Британ Биригиу|Биригиуню]] къурамында азатлыкъ береди. [[1963 джыл]] федерацияны 11 штатына, [[Сингапур]], [[Саравак]] эмда Британ Шимал Борнео къошулуб Малайзия къурайдыла. Амма [[1965 джыл]], Сингапур, къытай кёбчюлюкню шахары болгъаны себебли, эмда къытай эмда малай джамагъатланы арасында тикликни чуруму бла федерациядан чыгъарылады. [[Бруней]], [[1888 джыл]]дан башлаб Британияны протектораты болгъанды, алай а ол федерациягъа кирирге унамайды, эмда кесини статусун, [[1984 джыл]] азатлыкъ алгъынчы дери тутады.

==== Суэц эмда эсебле ====

[[1951 джыл]] властха Черчилль башчылыкъ этген консерваторла келгендиле. Консерваторла Британияны дуния деу кърал статусун [[Джууукъ Кюнчыгъыш]]да эм уллу кюч болургъа мадар берген [[Суэц илипин]]ни сакълаб къорууларгъа боллугъуна ийнаннгандыла. Алай а [[1952 джыл]] [[Мисир]]де властха келген Гамаль Абдула Насерни правительствосуну планларына келишмегенди. Эндиги джыл Суэц илипинден британ аскерлени чыгъарыууну юсюнден эмда [[Судан]]нга [[1955 джыл]] азатлыкъ бериуню юсюнден келишиуге къол саланыды.

[[1956 джыл]] президент [[Насер]] Суэц илипинни национализация этгенди. Джууабха британ премьер-министр Энтони Эден, Израиль Мисирге чабхан сагъатда къатышыб Суэц илипинни кючлер ючюн джашыртын план хазырлагъанды. [[АБШ]] бу къазауатха [[Совет Социалист Республикаланы Союзу|СССР]] Мисир джанында къошулуб дуния къазауат башланырындан къоркъгъанды. 

Америкачыла британлылагъа финанс басым этгендиле, ала британ фунтлада болгъан бютеу резервлерин сатарыкъбыз да ингилиз валютаны джыгъылтырыкъбыз деб къоркъутхандыла. Ахырында аскер операция джетишимли болса да АБШ бла [[БМО]]-ну басмы бла Британия аскерлерин чыгъарады, Эден да отставкагъа кетеди.

Суэц кризис Британияны дуния деу кърал болмагъанын ачыкъ кёргюзгенди. Миллет ёхтемликлерине джара салыннганды. [[Маргарет Тэтчер]] адамланы кёллерине «Суэц синдром» атны бергенди, бу сиднромдан Британия [[Фолкленд къазауат|Аргентина бла 1982 джыл Фолкленд айрымканла ючюн къаугъада]] хорламдан сора сау болгъанды.

Суэц кризис [[Джууукъ Кюнчыгъыш]]да британ эткини къарыусузлашдырса да, ахыры бла джокъ этмегенди. Британ аскер дагъыда Оманнга ([[1957]]), Иорданиягъа ([[1958]]) эмда Кувейтге ([[1961]]) киргенди, алай а энди американлыланы разылыкълары бла.

[[1967 джыл]] британ аскерле [[Аден]]ден, [[1971 джыл]] [[Бахрейн]]ден чыгъарыладыла.

==== Тюрлениулени аязы ====

[[1960 джыл]]ны февралында британ премьер-министр Макмиллан [[Кейптаун]]да белгили фразасын айтады — «бу континентде тюрлениулени аязы урады». Французла [[Алжир]]де этгенча колониялыкъ къазауатланы бардырыргъа излемейди, эмда деколонизацияны джакълагъанды. [[1950 джыл]]лада азатлыкъны — [[Судан]], Алтын Джагъа (энди [[Гана]]) эмда [[Малайя]] алгъан эсе, [[1960 джыл]]лада аланы санлары терк кёбейгенди.

[[1968 джыл]]гъа азатлыкъны [[Африка]]да бютеу британ колония алгъанды, джангыз Къыбыла Родезия колониялай къалады. Британ империяны кетиую акъ колонистлеге уллу проблемала джаратханды, сёз ючюн, Родезияда. [[1965 джыл]], акъланы алчысы премьер-министр Ян Смит Родезияны Британ империядан азатлыгъын баямлагъанды. Кърал [[граждан къазауат]]ха киргенди, [[1979 джыл]]гъа дери акъла бла къараланы арасында къанлы къаугъа баргъанды. Ол джыл Родезия болджаллы болуб джангыдан ингилиз колония болады. Эндиги джылда сайлаула боладыла, сайлаулада [[Роберт Мугабе]] хорлаб, джангы къуралгъан [[Зимбабве]] атлы къралны премьер-министри болады.

Джерле арасында британлыла грек-киприотла башлагъан партизан къазауатха тюшедиле. Къазауат [[1960 джыл]] [[Кипр (айрымкан)|Кипрни]] азатлыгъын баямлау бла бошалады. Алай а Британия [[Акротири бла Декелия]]да аскер балзаларын сакълайды. [[Мальта]] бла [[Гоцо]] айрымканла азатлыкъны [[1964 джыл]] аладыла.

[[1958 джыл]] [[Вест-Индияны Федерациясы]] къуралады, алай а [[1962 джыл]] [[Ямайка]] бла [[Тринидад]]ха азатлыкъ берилиуюнден сора чачылады. [[Барбадос]] [[1966 джыл]] бойсунмазлыкъны алады, къалгъан кариб айрымканла — 1970—1980 джыллада эркин боладыла. Британияны къолунда [[Ангилья]], [[Тёркс бла Кайкос]] айрымканла, [[британ Виргин айрымкан]]ла, [[Кайман айрымканла]] эмда [[Монтсеррат]] къалады. [[Гайана]] [[1966 джыл]] азатлыкъ алады. Континентал Америкада ахыр британ колония, Британ Гондурас [[1973 джыл]] кеси башына оноу колония [[Белиз]] болады, [[1981 джыл]] а уа толу эркинликни алады. Белиз бла Гондурасны арасында территориялыкъ дау алкъын тюзетилмегенди.

[[Океания|Шош окендагъы]] бритн иеликле [[1970 джыл]] ([[Фиджи]]) бла [[1980 джылны]] ([[Вануату]]) арасында бойсунмазлыкъны аладыла. Вануатугъа азатлыкъны бериуню мычыуу ингилиз эмда француз тилли джамагъатланы араларында къаугъа болгъанды. Бу колония Франция бла Ингилизни ортакъ колониялары болгъанды.

[[Фиджи]], [[Тувалу]], [[Соломонну айрымканлары]], [[Папуа-Джангы Гвинея]] [[Биригиуню Королевстволары]] боладыла.

==== Империяны ахыры ====

[[1980 джыл]] азатылкъны Родезия (эндиги Зимбабве) бла Джангы Гебридле (энди Вануату) аладыла; [[1981 джыл]] [[Белиз]] эркин болады. Деколонизацияны процесси асламысы бла бошалады. Империядан энди дунияда чачылгъан ууакъ айрымканла бла аванпостла къаладыла.

[[1982 джыл]] Британия кесини эм ахыр колонияларыны бири — [[Фолкленд айрымканла]]ны [[Аргентина]] бла къазауатда сакълайды. Джетишимли аскер операция, британлыланы ёхтемликлерин ёсдюреди, Британия джангыдан дуния деу кърал болады деген оюмну джаратады.

Ол джыл огъунакъ [[Канада]] метрополия бла ахыр юристлик байламын юзеди. [[1982 джыл]]дагъы Канаданы юсюнден актха кёре, Канаданы [[конституция]]сыны тюрлендирир ючюн британ парламент бла келишиу этерге керек болмайды. Быллай актла [[1986 джыл]] [[Австралия]] бла [[Джангы Зеландия]]гъа да алынадыла.

[[1982 джыл]]ны сентябрында премьер-министр [[Маргарет Тэтчер]] Пекиннге джолоучулукъ этеди, анда [[КъХР]]-ни правительствосу бла эм магъаналы, эм къалабалыкъ колония — [[Гонконг]]ну къадарыны оноуун этедиле. [[1842 джыл]]ны Нанкин келишиуюне кёре Гонконг Британиягъа «болджалсыз хайырланыугъа» берилгенди. Алай а колонияны асламысы [[1869 джыл]] 89 джылгъа бегендге алыннган территориялада орналгъанды, ол болджал [[1997 джыл]] бошалгъанды. Британияны анда кесини администрациясын сакъларгъа излеми джетишимсиз бошалады. [[1984 джыл]] келишиуге кёре Гонконг КъХР-ни энчи административ району болады эмда кесини автономиясын 50 джыл тюрлендирмей сакълайды.

[[1997 джыл]] Гонконгну КъХР-ге бериу Империяны ахыры болады.

== Бусагъатдагъы болум ==

Бусагъатда Бирлешген Королевство 14 территорияда [[суверенитет]]и барды. [[2002 джыл]] ала Британ тенгиз арты территорияла статусну алгъандыла. Аланы талайы адам джашамагъан айрымканладыла. Къалгъанлада адамла бардыла, тюрлю-тюрлю дараджада кеси оноуун этген системагъа иедиле, алай а барысы да тыш ишле бла къоруулауда [[Уллу Британия]]гъа байламлыдыла.

Бир-бир тенгиз арты территориялада британ суверенитетни хоншулары танымайдыла эмда ол джерлени даулайдыла: [[Гибралтар]]ны — [[Испания]], [[Фолькленд айрымканла]]ны, [[Къыбыла Джорджия]]ны эмда [[Къыбыла Сандвич айрымканла]]ны — [[Аргентина]], [[Индий океанда британ территорияла]] — [[Маврикий]] бла [[Сейшелле]]. Аны тышында, [[Британ антарктика территория]]гъа Аргентина бла [[Чили]] иелик хакъларын билдиредиле, алай а дунияны асламысы [[Антарктида]]да территория иелик болмагъанын таныйдыла.

Алгъыннгы колонияланы асламысы [[Британ Миллетлени Биригиую]]не киредиле. Биригиуню 15 къралы кърал башчыгъа ингилиз патчахны санайдыла, алагъа [[Биригиуню Королевствосу|Биригиуню Королевстволары]] дейдиле.

Онла бла джылланы, бир-бирде уа джюзджыллыкъланы, дунияда британ гегомония кесини тамгъасын кёб къралгъа салгъанды. [[Ингилиз тил]] 400 млн адамгъа ана тилди, 1 млрд адам эркин сёлешедиле, тилни джайылыуу [[Бирлешген Штатла]]ны культура эткиси бла да байламлыды.

Британ парламент система кёб эски колониягъа кърал къурауну юлгюсю болгъанды, закончыгъарыу системасы уа ол къралланы юрист ситемаларына. Британ аппеляция сюд бусагъатда да Кариб тенгиз бла Шош океандагъы талай алгъыннгы колониягъа баш сюд инстанцияды.

Британ миссионерле англикан динни [[континент]]леде джайгъандыла. Англикан джамагъат бусагъатда 77 адамдан къуралыбды.

Алгъыннгы колониялада бусагъатда да колониялыкъ архитектура турады. Крикет, регби, гольф кибик британ спортла, ёлчемле бла мардаланы британ системасы бусагъатда да эски колониялада джайылыбды.

Британлыла бардыргъан политикалыкъ чекле бир-бирде халкъланы джашагъан чекледен башха болгъанлары себебли, Кашмирде, Палестинада, Суданда, Нигерияда, Шри Ланкада кърал ичи къаугъала тохтамайдыла.

Миллионла бла кёчгенле Британ айрымканланы къоюб джангы континетлеге кёчгендиле, анда кёчгюнчю колонияла къурагъандыла — [[АБШ]], [[Канада]], [[Австралия]], [[Джангы Зеландия]]. Бу къраллада бусагъатдагъы халкъны асламысы [[Британия]] бла [[Ирландия]]дан кёчгенлени туудукъларыдыла.

== Дагъыда къарагъыз ==

* [[Pax Britannica]]
* [[Уллу Британияны колониялары]]
* [[Британ Миллетлени Биригиую|Миллетлени биригиую]]
* [[Колониализм]]
* [[Империализм]]

{{refs}}
{{викигёзен|British Empire}}
{{сайланнган статья}}

[[Категория:Тарих къралла]]