Контентге кёч

Вайоминг

Интервикилени тюрлендир
Википедия — эркин энциклопедияны статьясы.
АБШ-ны штаты

Вайоминг
ингил. State of Wyoming
Вайоминг Штат

Вайомингни байрагъы Мухур Вайомингни
Вайомингни байрагъы Вайомингни мухуру
Вайоминг штат АБШ-ны картасында

Штатны девизи

 Тенг эркинлик
Штатны джыры: Вайоминг

Штатны чам аты

 "Тенг эркинликни штат"
Демография билги

Ара шахар

 Шайенн

Эм уллу шахар

 Шайенн

Уллу шахарла

 Шайенн, Каспер, Ларами, Джиллетт, Рок-Спрингс, Шеридан, Грин-Ривер

Халкъы

 576 851 (2020 джыл)
АБШ-да 50 орун
басыннганы
2,31 адам/км²
АБШ-да 49 орун
География билги

Майдан

 10 орун
• бютеулей
253 348 км²
• суу юсю
1 774,878 км²(0,7 %)
кенглик
41°0' ш. к. 45° кёре ш.к., 451 км
узунлукъ41°0' кб. к. 45° кёре кб.к., 599 км

Тенгиз дараджагъа кёре мийиклик
• эм уллу4 209,1 м
• орта2040 м
• эм гитче
945 м
Тарих билги

Штат статусну алыуу

 1890 10 июль

44 штат

бусагъатдагъы статусуна дери
Вайоминг Территория
Политика билги

Губернатор

 Марк Гордон

Вице-губернатор

 Чак Грей (штатны кърал секретарыча)

Закончыгъарыучу орган

 Вайомингны Легислатурасы
• огъары палатаСенат
• тёбен палатаКелечилени Палатасы

Сенаторла

 Синтия Ламмис (Р)
Джон Баррассо (Р)

Келечилени Палатасы

 Харриет Хейгеман (Р)
Башха билги

Сагъат бёлге

 тау заман: UTC−7, джайда UTC−6

Къысхартыу

 WY

Официал сайт

 http://www.wyo.gov/

Вайоминг[1][2] (ингил. Wyoming, американ айтыу: [waɪˈoʊmɪŋ]) — Тау штатланы къауумуна кирген, АБШ-ны кюнбатыш кесегинде орналгъан штат. Бютеулей Вайомингны территориясы - 253 348 км² (10-чу АБШ-ны штатланы ичинде). Адам саны бла къралда эм ахыр орунда турады.

Штатны официал чам аты - Тенг эркинлик штат (ингил. Equality State).

Штатны эм уллу эмда ара шахары — Шайенн.

Вайомингни (эки хоншу штатлача Юта эм Колорадо) чеклери проекцияда тюз тёртмюйюшню къурайды. Вайоминг бла шималда Монатана, кюнчыгъышда Къыбыла Дакота эм Небраска, къыбылада Колорадо эм Юта, кюнбатышда Айдахо чеклешедиле.

Вайомингни кюнбатыш кесегинде Къаялы тауланы сыртлары эмда джайлыкъла орналадыла. Аланы тенгизден орта мийиклиги - 2042 м. Вайомингни шимал-кюнбатышында Абсарока, Оул-Крик, Грос-Вентр, Уинд-Ривер эм Тетон сыртла, шимал-орта кесегинде Биг-Хорн таула, шимал-кюнчыгъышда — Блэк-Хиллз таула, къыбыла кесегинде — Ларами, Сноуи эмда Сьерра-Мадре сыртла орналадыла. Штатны эм мийик джери — Ганнетт-Пик тау (4207 м).

Штатны кюнчыгыъш джанында Уллу тюз джерлерин эм кюнбатыш кесеги Мийик тюз джерле джайыладыла. Мийик тюз джерле - штатны кюнчыгъышындан кюнбатышха мийиклиги ёсген, прерияла бла джайылгъан, къургъакъ кенг сыртлыкъладыла.

Вайомингни кёбюсюню джартыкъургъакъ континет климаты барды (Кёппени климат классификациясы бла BSk)[3].

Джай Вайомингде джылыды, штатны территориясыны кёбюсюню орта температурасы 27 °C - 32 °C арасында тюрленеди. Мийикликге кёре орта температурасы да дженгил тюшеди, 2700 м атлаб мийикликде орта температурасы 21 °C тюшеди. Бютеу штатны ичинде, джай кечеде болгъан температурасы кюндегиге кёре дженгил тюшеди, эм исси джерледе кече орта температурасы 10–16 °C болады.

Вайомингде суукъ, алай а тюрленген къышла бардыла. Бек суукъ кюнле джумушакъ кюнле бла алмашынадыла. Чинук джел бир къауум джерледе температураны иги кесекге кёлтюреди.

Джылгъа джауум (250 мм) кёбюсю джазны ахырында - джайны алында тюшеди. Таулу районлада - 510 мм алгъа, кёбюсю къар бла тюшеди.

Вайомингни орта кесегинден шимал-кюнбатышдан орта кесегини къыбылагъа Американ суу айырма барады. Андан кюнчыгъышгъа баргъан суула Миссури суугъа къошулуб, Мексика богъазны бассейнине киредиле, кюнбатышха баргъан суула уа Колумбия эмда Колорадо суулагъа къошулуб ахырында Шош океаннга тюшедиле.

Вайомингде саркъгъан эм уллу суу (АБШ-ны ичинде 9-чу) — Снейк сууду (узунлугъу 1 735 км). Башха штатны уллу суулары — Грин-Ривер суу (1 170 км), Норт-Платт суу (1 152 км), Йеллоустоун суу (1 114 км).

Вайомингни эм уллу кёлю — Йеллоустон-Лейк. Аны майданы — 350 км², узунлугъу — 32 км, кенглиги — 24 км, орта теренлиги — 42 м, максимал теренлиги — 120 метрди[4].

Кловис маданиятыны палеоиндейлиле Powars II джерде къызыл охраны 12 840 джыл алгъадан 1000 джыл чыгъыргъандыла.

1743 джылда бусагъатда Вайоминг штат орнлагъан территориягъа биринчи европачыла болуб, французла Франсе Франсуа эмда Луи Верендри джетгендиле. Бусагъатдагъы Вайомингни территориясы Француз Луизиана колониягъа киргенди.

1803 джылда Вайомингни территориясыны кёбюсю Луизиананы сатыб алыу бла АБШ-ге киреди. 1807 джылда Вайомингни кюнбатыш джаныны Льюиса эм Кларкны экспедициаларында (1804-1806) болгъан Джон Колтер тинтгенди. 1827 джылда Джим Бриджер Къаялы тауладан Къыбыла ётер джерни неда Къыбыла ауушну ачады.

1869 джылда Вайоминг Территория къуралгъанды эмда Вайомингде АБШ-де биринчи тиширыулагъа сайлау эркинлик бередиле.

1890 джылны 10 июлунда Вайоминг АБШ-ны 44-чю штаты болады.

XX ёмюрню аллындагъы эки онджыллыкъда Вайомингни адам саны эки кёреге ёсгенди. Келген адамланы кёбюсю Каспер шахарны къатында нефть чыгъарыу башланнганы ючюн келгендиле.

1934 джылда болгъан сайлаулада демократла закончыгъарыучу джыйылыуда болгъан орунланы аладыла. 1938 джылда уа республиканла закончыгъарыучу джыйылыуну джюзджыллыкъны ахырына дери аладыла.

1940 джылда болгъан АБШ-ны тергеу бла Вайомингни адам саны 250 742 адамгъа джетгенди.

1957 джылда Вайомингде Буффало-Билны штат парк ачылды. 1978 джылда ЮНЕСКО (Бирлешген Миллетлени окъуудан, илмудан эмда культурадан организациясы) Йеллоустоун миллет паркны Бютеу дунияны хазнасыны тизмесине кошады.

Вайомингде 2016 джылда болгъан АБШ-ны президентнини сайлауларында Дональд Трамп 174 419 чёб алыб Хилари Клинтонну (55,973 чёб) озуб ётгенди. 2020 джылда да 193 559 чёб алыб Трамп Джо Байденны (73 491 чёб) хорлайды.

2024 джылда болгъан президент сайлаулада Вайомингде Дональд Трамп 71.60% алыб Камала Харрисны (25.84%) озду.

АБШ-де 2020 джылда болгъан санаугъа кёре Вайомингде 576 851 адам джашагъанды. Штатны адам джашагъан арасы Нортон округда орналады. Халкъны басыннганы бла АБШ-де Вайоминг Аляскадан сора эм аз басыннган штатыды. АБШ-ны Юй къурау министерствосуну юйюрсюзню багъа бериу бла Вайомингде 2022 джылда къуру 648 юйюрсюз джашагъанды[5].

2020 джылда болгъан санаугъа кёре Вайомингде халкъы къуралгъаны:

Раса эмда Халкъы[6] Бютеулей
Акъла 81,4%
Испанлыла неда Латинле 3.3%
Тамырлы халкъла 2,4%
Къарала 0,9
Американ Азиатла 0,9%
Шош океанчыла 0,1%
Башхала 3,5%
Эки эмда андан артыкъ раса болгъанла 7,5%

Вайомингни халкъыны дин къурамы:

2022 джылда Вайомингни БИП-и 49,8 млрд долларгъа джетгенди[7] . Къазгъан промышленность эмда джолоучулукъ бла туризм секторла Вайомингни экономикасыны бардырыучу кючлеридиле. 2024 джылда Вайомингни паркларына эмда тарих джерлерине 4 843 471 адам келгенди.[8] Вайомингде ташкёмюрню, нефтни, табигъат газны, уранны эмда налмазланы (Келси-Лейк налмаз рудник) чыгъарадыла.

Эл мюлк Вайомингны экономикасыны тарихи бла келген баш компоненти. Вайоминг штатны эл мюлкюню чыгъаргъан баш продукциясы: мал (тууар эт), бичен, шекер чюгюндюр, мюрзеу (будай бла арпа) эмда джюндю. Вайомингни джерлеринден 91% артыгъы эл джерлеге саналадыла.

Вайомингде, башха штатланы кёбюсюча болмай хайыргъа кёре салыннган налог алынмайды.

Вайомингни закончыгъарыучу джыйылыуу — эки палаталадан къуралгъан Вайомингни Легислатурасы (ингил. Wyoming State Legislature). Огъары палатасы - 31 членден къуралгъан Сенатды, тёбен палатасы - 62 членден къуралгъан Келечелени палатасыды. Закончыгъарыучула Сенатда олтургъан тёрт джылгъа эмда Келечелени палатасында эки джылгъа сайланадыла.

Штатны толтуруучу власты

[тюзет | къайнакъны тюзет]

Вайомингда толтуруучу власты губернатордан, штатны секретарындан, аудитордан, хазначындан эмда кърал илмуну суперинтендантындан къуралады. Вайомингда толтуруучу властха башчылыкъ тёрт джылгъа сайланнган губеранатор этеди. 2022 джылдан сора Вайомингны 33-чю губерантору - Марк Гордон (Республикан партия). Вайомингде вице-губернатор къуллукъ болмай, аны орнун штатны секретары алады.

Сюдлюк система

[тюзет | къайнакъны тюзет]

Вайомингны баш сюд органы - 5 сюдю бла къуралгъан Вайомингны Баш сюдю (ингил. Wyoming Supreme Court). Вайомингде Аппеляция сюд болмай округ сюдледен аппеляцияла тюзю бла Вайомингны Баш сюдге барадыла. 1972 джылдан сора бары да кърал сюдлени къуллукъгъа биринчи комиссия кёлтюрюлюргенлени губернатор салгъан этеди. Бир джылдан сора аланы эркинликни буз­мазгъа ючюн халкъ чёб атады[9].

Административ бёлюннгени

[тюзет | къайнакъны тюзет]

Вайоминг 23 округга (county) бёлюнеди.

Вайомингны округланы тизмеси[10]
Округ Адам саны Округ Адам саны
1 Ларами 98,327 13 Конверс 13,809
2 Натрона 79,547 14 Гошен 13,378
3 Кэмпбелл 46,242 15 Биг-Хорн 11,906
4 Суитуотер 43,534 16 Сублетт 9,799
5 Фримонт 39,803 17 Платт 8,562
6 Олбани 38,332 18 Джонсон 8,476
7 Шеридан 30,210 19 Уошаки 8,064
8 Парк 29,568 20 Крук 7,410
9 Титон 23,265 21 Уэстон 6,927
10 Юинта 20,495 22 Хот-Спрингс 4,696
11 Линкольн 19,265 23 Найобрэра 2,397
12 Карбон 15,303 Бютеулей Вайомингде 579,315

Вайомингни аз халкъы болгъан ючюн профессинал командала штатда джокъдула. Алай а Вайоминг Университетни командалары - Wyoming Cowboys эмда Cowgirls (энчи футбол эмда баскетбол командала) белгилидиле. Вайомингни орта школланы ишлерини Ассоциациясы ачха бла онеки спорт джаш командагъа болушады.

2001 джылдан сора Каспер шахарда College National Finals родео бардырылады.  

Сурат галерея

[тюзет | къайнакъны тюзет]
  1. ↑ Вайо́минг // Словарь географических названий зарубежных стран / отв. ред. А. М. Комков. — 3-е изд., перераб. и доп. — М. : Недра, 1986. — С. 67.
  2. ↑ Соединенные Штаты Америки // Атлас мира / сост. и подгот. к изд. ПКО «Картография» в 2009 г. ; гл. ред. Г. В. Поздняк. — М. : ПКО «Картография» : Оникс, 2010. — С. 168—169. — ISBN 978-5-85120-295-7 (Картография). — ISBN 978-5-488-02609-4 (Оникс).
  3. ↑ The Climate of Wyoming. Wyoming State Climate Office and Water Resources Data System. Тинтилгенди: 14 апрель 2023.
  4. ↑ Вайомингни табигъатыны юсюнден
  5. ↑ The 2022 Annual Homelessness Assessment Report (AHAR) to Congress.
  6. ↑ Profile of General Population and Housing Characteristics: 2020 Demographic Profile Data (DP-1): Wyoming. United States Census Bureau.
  7. ↑ GDP by State. Bureau of Economic Analysis.
  8. ↑ Вайомингни паркларына 2024 джылда 5 млн адам келири сакъланады.
  9. ↑ Hubble, Larry (2008). The Equality State: Government and Politics in Wyoming (6th ed.). Peosta, Iowa: Eddie Bowers Publishing Co.. pp. 91–92. ISBN 978-1-57879-076-0.
  10. ↑ County Population Totals and Components of Change: 2010-2017. United States Census Bureau, Population Division (March 14, 2019).
Чыкъгъаны — «https://krc.wikipedia.org/w/index.php?title=Вайоминг&oldid=118516»