Вильно университет бетни къайнагъына къара

{{Университет|аты=Вильно Университет|сураты=GreatCourtyard.jpg|алгъыннгы=[[Вильнону баш школу]]|джабылгъаны=[[1832]]|къуралгъаны=[[1579]]|орналгъаны=[[Вильно]]}}
'''Вильно университе́т''' — [[1579 джыл|1579]]-[[1813 джыл|1813]] джыллада Вильно окъуу бёлгеде баш окъуу къуралыш эмда бёлгени ал билим бериуню оноуун джюрютген органды. Бусагъатда Литвадагъы [[Вильнюс Университет]]ди

== Тарихи ==
=== Вильно езуит коллегиум ===
[[File:Valarjan Pratasievič. Валяр’ян Пратасевіч (XVIII).jpg|thumb|left|Вильно католик епископ [[Валярьян Протасевич]]]]. 
Парафия мектебни тамалында иезуитле [[1570 джыл|1570-чи джылны]] 27-чи сентябрында Вильнода коллегиум ачадыла, анда 160 окъуучу болгъанды. Аны тамалын салгъанланы ичинде башчылыкъ Вильно епископ [[Валерьян Протасевич|Валерьян Протасевичдеди]].

=== Вильно академия ===
[[1578 джыл|1578-чи джылны]] 7-чи июлунда Львив шахарда [[Стефан Баторий|Стефан Баторийге]] биринчи онглулукъланы бередиле, ала коллегиумну дараджасын академия эмда университетлеге тенг этедиле, алай болса да Литва Уллу Бийликни уллу неда гитче мухуру берилмей, бу онглулукъ бегитилгеннге саналмагъанды. Уллу мухур канцлер Николай Радзивил Рудыда болгъанды, аны дини кальвинист болгъаны себебли ишле бир кесек туракълагъандыла. [[1579 джыл|1579-чу джылны]] 1-чи апрелинде Стефан Баторий экинчи онглулукъну алады, аннга кёре езуит коллегиум, академия болады «Иусусну Вильнодагъы джамагъатыны академиясы бла университет» алады ({{langi|la|Almae Academia et Universitas Vilnensis Societatis Jesu}}), король бла уллу бий а уа белгили болджал берирге керек болады. Алай болса да Канцлер биягъынлай уллу мухурну салыргъа унамайды, Стефан Баторий ариу бла кальвинист [[Литваны тюб канцлери|тюб канцлер]] Астафий Валовични алландырады, ол да гитче мухурну салыб, академия къуруугъа джан береди. 30-чу октябрда эсе уа рум папа [[XIII Григорий]] булласы бла бу онглулукъланы бегитеди.

Дерс берилген тил болуб бу академияда [[Латин тил|латинча]] сайланады. Устазлары Речь Посполитаны тюрлю-тюрлю джерлеринден боладыла. Биринчи ректору [[Пётр Скарга]] болады. Аллындан академияда эки бёлюм болады - [[Философия|философия]] эмда [[Теология|теология]] факультетле. [[1641 джыл|1641-чи джылда]] король эмда уллу бий [[Владислав Ваза]] медицина эмда юристлик факультетлени ачар онглулукъ береди, ол джыл огъунакъ юристлик факультет къуралады.

1735—1737 джыллада ректор къуллукъну [[Кароль Бартольд]] джюрютгенди.

Вильно академия Литва Уллу Бийликде джангыз баш окъуу къуралыш болгъанды. Андагъы эм белгили алимле Мацей Сарбевский - поляк поэт, Войцех Виюк-Каялович - тарихчи, Мартин Смиглецкий - Европада белгили Логика китабны автору. Академияда [[XVIII ёмюр]]де [[Литва тил|литва тилни]] джорукъларын келишдиредиле, эмда  Литва Уллу Бийликни чеклеринде биринчи болуб ол тилде китаб басыб башлайдыла. [[1753 джыл|1753-чю джылда]] абсерватория ачылады, аны тамалында уа физика эмда астраномия факультетле къуруладыла.

[[1773 джыл|1773-чю джылда]] [[Иезиуитлени ордени]] къурутулады, академия кърал иеликге кёчеди.

=== Литва Бийликни Баш Школу ===
Иезуитлени Орденлери къурутулгъандан сора (1773) Вильно академия [[1781 джыл|1781-чи джылда]] Литва Бийликни Баш Школу болады ({{lang-la|Schola Princips Magni Ducatus Lithuaniae}}) — [[Эдукацион комиссия|Эдукацион комиссия]] бардыргъан реформадан сора дин тышында билим берген окъуу къуралыш болады. Бир къауум факультетледе поляк эмда литва тилледе билим бериу башланады — Польша эм Литваны адабияты эмда тарихи, табийгъат эмда математика илмула факультетледе. Официал халда алкъын латинча «Academia et Universitas Vilnensis» аты къалады, атындан «Societatis Jesu» къоратылады. Халкъ атына академия орнуна университет атны хайырландыра башлайдыла. Бу кёзюуде окъуу къуралышны эм айныгъан заманы болады, ол кёзюуде Литвада окъуу кючлю полонизация болса да, башха илмулада университет алчылыкъ этеди, мында Речь Посполитада эм иги медицина факультет ачылады, аны тамалында [[Вена|Венадан]] келген Йоган Петер Франк болгъанды.

=== Императорчу Вильно Университет ===
[[Image:GreatCourtyard.jpg|thumb|right|210px|Вильно Университетни уллу арбазы эмда С. Янны костёлу (1840-1850)]]
[[1803 джыл|1803-чю джылны]] 4-чю апрелинде [[император]] [[I Александр (эресей император)|I Александр]] къол салгъан актха кёре Вильнону Баш Школу, Императорчу Вильно Университет болады. Университетни юрисдикциясына [[Вильно окъуу бёлге|Вильно окъуу бёлгени]] бютеу окъуу къурулушлары кёчедиле, ол [[Россия империя|Эресей империяны]] 8 губерниясы болады ([[Вильно губерния|Вильно]], [[Гродно губерния|Гродно]], [[Минск губерния|Минск]], [[Могилёв губерния|Могилёв]], [[Витебск губерния|Витебск]], [[Волынь губерния|Волынь]], [[Подольск губерния|Подольск]], [[Киев губерния|Киев]] губернияла). [[1803 джыл|1803-чю джылда]] Вильно окъуу бёлгеге осуйлукъгъа [[Чарторыйский, Адам Ежи|Адам Чарторыйский]] бий аталыда, ол башчылыкъ этген заманда, университе бек айныйды. Чарторыйский къуллугъунда 20 джыл турады ([[1823 джыл|1823-чю джылгъа]] дери), аны бла бирге тыш кърал ишлени министри (1802—1807) къуллукъну да джюрютеди.

Университет бла байламлы, ол заманны бек белгили алимлени ичинде [[Ян Снядецкий]], Анжей Снядецкий, [[Йоахим Лялявель]], [[Михал Ачаховский]],Симонас Даўкантас, Йозеф Франк да болгъандыла. Студентлени саны 290-ден ([[1804]]) 1321-ге дери чыгъады ([[1830]]). [[1823 джыл|1823-чю джылда]] университет Эресей бла Европада эм уллугъа саналгъанды, студентлерини саны бла белгили [[Оксфорд университет|Оксфорд университетден]] уллу болгъанды.

Къурамында 4 факультет болгъанды- физика-математикалыкъ, медициналыкъ, адеб-политикалыкъ (теология бла бирге), адабият. 32 кафедра болгъады, 55 дерс берилгенди. Университетни ботаника бачхасы, анатомия музеи, клиникасы, физика эмда химия лабораториялары, 60000 китаблыкъ китабханасы болгъанды.

Мында [[Филаретле|филаретле]] бла [[Филаматла|филаматланы]] таша студент къурарылшла болгъандыла. 1823-чю джылда бу таша организациялагъа къошулгъанлары ючюн онла бла студент тутулуб, Эресейни тюрлю-тюрлю шахарларына тутмакъгъа джиберилгендиле, аланы ичинде Адам Мицкевич. Адам Чарторыйский университетни башчылыгъындан къоратылгъандан сора, аны орнун Николай Новосельцев алады (1768—1838). Андан сора таймаздан орус тил киргизилиб башлайды.

Тюрлю-тюрлю заманлада мында адабиятчы эмда коллекционер Александр Жиркевич (1857—1927), поляк политикачы [[Юзеф Пилсудский]] (1867—1935), совет политикачы [[Феликс Дзержинский]].

Студентле бла устазланы [[1830-чу джылда Польшада къозгъалыу]]гъа къошулгъан сылтау бла, {{СС3|1.5.1832}} [[I Николай|I Мыкалайны]] рескрипти бла университет къурутулады. Медицина факультет [[Вильно Медицина-хирургия академия]] болады ( 240 студент; [[1842 джыл|1842-чи джылда]] [[Тарас Шевчонко атлы Кийив миллет университет|Киевский императорчу университетге]] къошулады), теология факультети — Католик академия болады (100 адам; [[1844 джыл|1844-чю джылда]] Санкт-Петербургга кёчюрюледи). Университ китабхана, медицина-хирургия факультетча ич ишлени министирлигине босундурулады<ref>Китабханада XVI ёмюрден, иезуитледен къалгъан китабла огъунакъ болгъандыла.</ref>.

[[Стефан Баторияны Университети]] аты бла университет [[Юзеф Пилсудский]]ни буйругъу бла [[1919 джыл|1919-чу джылны]] 28-чи августунда джангыдан ачылады. 1939-чу джылгъа дери ишлегенди. 1939-чу джылны ноябрындан джокъ этиую башланады. Литва Республиканы Сеймини алгъан закон бла, 15-чи декабрдан алгъыннгы Стефан Баторияны Университетини орнуна, литвачы Вильнюс Университет ишлеб башлайды, аннга Каунасда джабылгъан Уллу Витовт атлы университетни факультетлери да къошуладыла. Каунасдан факультетлени кёчюлери 1940-чы джылны 1-чи январында башланады{{sfn|Alma Mater Vilnensis|2009|с=758}}. 1943-чю джылда герман оккупацион властла университетни джабадыла{{sfn|Alma Mater Vilnensis|2009|с=791—792}}. 1944-чю джылны къачындан университет совет типли баш окъуу заведения болуб ишин джангыдан башлайды — [[Вильнюс университет]].

== Белгиле ==
{{Белгиле|2}}

== Адабият ==
* {{ВТ-ЭСБЕ|Виленский университет}} {{langi|rus|орус.}}
* История Вильнюсского университета (1579—1979). Вильнюс, 1979
* {{книга|автор = Bumblauskas, Alfredas etc. |часть = Vilniaus universiteto rektoriai |заглавие = Alma Mater Vilnensis. Vilniaus universiteto istorijos bruožai |оригинал = |ссылка = |ответственный = Atsakomasis redaktorius Alfredas Bumblauskas |издание = |место = Vilnius |издательство = Vilniaus universiteto leidykla |год = 2009|том = |страницы = 949—250 |страниц = 1032|серия = |isbn = 978-9955-33-533-7 |тираж = 11000| ref= Alma Mater Vilnensis}}