Джер тебрениуню магнитудасы

Джер тебрениуню магнитудасы (лат. magnitudo сёзден - «магъаналы, деменнгилик, уллулукъ») — джер тебрениуде сейсмик толкъун халда чыкъгъан энергияны кёргюзген уллулукъду. Аллындан джер тебрениуню магнитудасыны шкаласын американ сейсмолог Чарльз Рихтер 1935 джылда теджегенди, ол себебден магнитуданы джюрюген магъанасы Рихтерни шкаласы бла бериледи.

Джер тебрениуню магнитудасы эмда джер тебрениуню къатылыгъыны балл шкаласы

Рихтерни шкаласы шартлы биримлени (1 - 9,5 арасында) — магнитудаладан къураладыы, ала сейсмограф регистрация этген чайкъалыуладан саналады. Бу шкаланы джер тебрениуню къатылыгъыны баллары алджашдырадыла (7 неда 12-баллыкъ система бла), ахыргъы силкиниуню тыш кёрюнюмлерини тамалында белгиленеди (адамлагъа, затлагъа, мекямлагъа, табигъат объектлеге къалай татыгъанына кёре). Джер тебренсе биринчи сейсмограммаладан магнитудасы белгили болады, артдан талай замандан джер тебрениуню салгъан заранына кёре къатылыгъын белгилейдиле.

Тюз хайырландырыу: «6,0 магнитудалы джер тебрениу».

Алгъыннгы терс хайырландырыуу: «Рихтерни шкаласы бла 6 балл кючде джер тебрениу».

Терс хайырландырыу: «6 балл магнитудада джер тебрениу», «Рихтерни шкаласы бла 6 магнитуда кючде джер тебрениу»^[1]^[2].

Рихтерни шкаласы

Википедияда бу теманы юсюнден энчи статья барды: Рихтерни шкаласы.

Рихтер джер тебрениуню кючюню белгилер ючюн (эпицентринде), тебрениуню эпицентринден 600 км аслам болмай джерлешген Вуд-Андерсонну стандарт сейсмографыны ийнесини тайыууну A (микрометрледе) онлукъ логарифмин теджегенди: $M_{L}=\lg A+f,$ мында f — коррекция этген функцияды, эпицентрден узакълыкъгъа кёре тергеленеди. Джер тебрениуню энергиясы джууукъ $A^{3/2}$ тенгиш болады, ол демеклик магнитуданы 1,0 ёсюую, чайкъалыуну амплитудасын 10 къатха, энергиясыны да ёсюуюн 32 къат чакълы бирге ёсдюреди.

Бу шкалада талай табсызлыкъ болгъанды:

Рихтер, кесини шкаласыны белгилеуде къыбыла Калифорнияда болгъан гитче эмда орта джер тебрениулени хайырланнганды, аланы ёзеклери эсе уа теренде болмайды.
Хайрландырылгъан аппаратураны чеклендириулери себебли Рихтерни шкаласы 6,8 тёгерекде магъана бла чекленнгенди.
Теджелген амал къуру юсдеги толкъунланы эсебге алгъанды, алай а терен джер тебрениуледе энергияны иги кесеги сыйымлы толкъунла халда чыгъады.

Аны ызындан келген тала онджыллыкъда Рихтерни шкаласы талай кере тюзетилгенди, эмда джангы тинтиулеге кёре джарашдырылгъанлай тургъанды. Бусагъатда талай бу шкаладан къуралгъан шкала барды, аланы ичинде эм магъаналыла:

Сыйымлы толкъунланы магнитудасы

m_{b}=\lg(A/T)+Q(D,h),

мында A — джерни чайкъалыууну амплитудасыды (микрометрледе), T — толкъунну кёзюую (секундлада), эмда Q — D эпицентрден узакълыкъгъа эмда h джер тебрениуню ёзегине кёре тюзетиудю.

Юсдеги толкъунланы магнитудасы^[en]

M_{s}=\lg(A/T)+1{,}66\lg D+3{,}30.

Бу шкалала эм уллу джер тебрениуле ючюн таб ишлемейдиле — M ~ 8 болса тоюу болады.

Сейсмик момент эмда Канаморини шкаласы

1977 джылда^[3] Калифорния технология институтдан сейсмолог Хиро Канамори джер тебрениуню къатылыгъыны тамалдан башха багъа бичиуюн теджегенди, ол сейсмик моментде тамал алгъанды.

Сейсмик момент былай белгиленеди:

M_{0}=\mu Su,

мында

μ — тау магъанданланы тайыу модулу, 30 ГПа мизамда,

S — геологиялыкъ джарылыула эсленнген майданлыкъ,

u — джарылыуланы узунлугъуна орта тайыу.

Алай бла ЁС-ни биримлеринде сейсмик моментде быллай ёлчемлик болады: Па⋅м²⋅м = Н⋅м.

Канамориге кёре магнитуда былай белгиленеди^[4]

M_{W}={\frac {2}{3}}(\lg M_{0}-9{,}1),

мында M₀ — Н⋅м бла кёргюзюлген сейсмик моментди.

Канамориди шкаласы аллындагъы шкалала бла $3<M<7$ болса, эмда уллу джер тебрениулеге багъа бичиуге иги келишеди.

Джер тебрениуню энергиясы

Джер тебрениулени магнитудасыны ёлчелеуюню тюрлю-тюрлю мадарлары «идеал» энергетика шкалагъа джууукълашады дерге боллукъду:

M={\frac {2}{3}}(\lg E-4{,}8),

мында E — джоуллада джер тебрениуню энергиясыды.

1 мегатонна кючдеги джер тюбю ядролу атылтыуда чыкъгъан сейсмик энергия (4,184·10¹⁵ Дж), 6 чакълы магнитудасы болгъан джер тебрениуге тенгиширкеди^[5]. Чертиллиги, салымы къаты породалада уллу теренликде болуб эм кючлю сейсмик къарыуу болгъан ядролу атылтыуда да (камуфлетли атылыу), атылтыуну энергиясыны къуру бир кесеги (процент чакълы бири) регистрация этилген сейсмик чайкъалыулагъа бурулады. Бу юлюш джер юсю неда хауадагъы атылтыулада андан да аз болады. Ядролу атылтыулада энергия чыгъарыуну 1000 кереге тюрлениую, башха тенг шартлада магнитуданы къуру эки биримге тюрлендиреди; сёзге, 1 кт энергия чыгъарыуу болгъан джер тюбю атылтыу магнитудасы 4 чакълы болгъан джер тебрениуге тенгиширекди^[5]^[6].

Тюрлю-тюрю магнитудалы джер тебрениулени тюбеулери

Бир джылны ичинде Джерде болгъан джер тебрениулени орталама саны:

1 8,0 эмда андан аслам магнитудасы болгъан джер тебрениуле;
10 — 7,0—7,9 магнитудалы;
100 — 6,0—6,9 магнитудалы;
1000 — 5,0—5,9 магнитудалы.

Адам улу тинтгенден бери регистрация этилген эм уллу джер тебрениу Чилиде 1960 джылда болгъанды, аны магнитудасы Канаморини шкаласы бла 9,5 болгъанды.

Дагъыда къара

Белгиле

↑ Землетрясения. Ал къайнакъдан архивация этилгенди (23 август 2011).
↑ Под редакцией проф. А. П. Горкина. Рихтера шкала // География. Современная иллюстрированная энциклопедия. — М.: Росмэн(орус.). — 2006.
↑ Hiroo Kanamori The Energy Release in Great Earthquakes (ингил.) // J. of Geophysical Research. — 10 July 1977. — Т. 82.
↑ Николай Владимирович Короновский. Общая геология. — Книжный дом «Университет», 2016.
↑ ^5,0 ^5,1 Nevada Seismological Lab. What is Richter Magnitude?
↑ V. Assessing Monitoring Requirements // Nuclear testing and nonproliferation: The role of seismology in deterring the development of nuclear weapons(ингил.) / Ed.: Gregory E. Van der Vink. — Arlington, Virginia: The IRIS Consortium, 1994. (Архивйина 2017 шеран 13 февраль).

Джибериуле

USGS: Measuring earthquakes

[1] Землетрясения. Ал къайнакъдан архивация этилгенди (23 август 2011).

[2] Под редакцией проф. А. П. Горкина. Рихтера шкала // География. Современная иллюстрированная энциклопедия. — М.: Росмэн(орус.). — 2006.

[3] Hiroo Kanamori The Energy Release in Great Earthquakes (ингил.) // J. of Geophysical Research. — 10 July 1977. — Т. 82.

[4] Николай Владимирович Короновский. Общая геология. — Книжный дом «Университет», 2016.

[nevada-5] 5,0 ^5,1 Nevada Seismological Lab. What is Richter Magnitude?

[6] V. Assessing Monitoring Requirements // Nuclear testing and nonproliferation: The role of seismology in deterring the development of nuclear weapons(ингил.) / Ed.: Gregory E. Van der Vink. — Arlington, Virginia: The IRIS Consortium, 1994. (Архивйина 2017 шеран 13 февраль).

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

к • с • т Сейсмик шкалала
Къатылыкълары	Европа макросейсмик шкала * Медведев — Шпонхойер — Карникни шкаласы * Меркаллини шкаласы * Япон метеорология агентликни шкаласы * Росси — Форелни шкаласы
Магнитудалары	Рихтерни * Канаморини * Телесейсмик * Гутенбергни унификация этилген