Джорджия

Джо́рджия^[1] (ингил. Georgia, американ айтыу: [ˈdʒɔːrdʒə]) — АБШ-ны къыбыла-кюнчыгышда орналгъан, ючюнчю 1788 джылда АБШ-ны Конституциясына къол салгъан штат.

Бютеулей Джорджияны территориясы - 149,976 км², суу джагъасы - 160 км, адам саны (2020 джылда) - 10 725 27 адам (8-чи АБШ-ны штатланы ичинде).

Официал чам аты — «Шапталы штат», «Къыбыланы империя штаты»

Ара шахары эмда эм уллу шахары — Атланта.

Географиясы

Джорджия бла шималда Теннесси эмда Шимал Каролина, шимал-кюнчыгъышда Къыбыла Каролина, къыбылада Флорида, кюнбатышда Алабама штатла чеклешедиле. Кюнчыгъышда Атлантика океан бла джуулады.

Кыбыла Каролина бла Джорджияны чеки Атлантика океандан башлаб Саванна суу бла барады башина, аны чыкъгъан джериге дери - Тугалу бла Сенека сууланы бир бирине къошуулгъан джерге дери. Андан сора Тугалу суу бла барады Чаттуга суу кошулгъан джерге дери, артда Рабун округда арасы бла бурулады Шимал Каролинаны чекине чыгъыб. Джорджияны кюнбатыш чеки тюз сыз бла барады Чаттануга (Теннесси) шахардан къыбыла, къыбыла-кюнчыгъышгъа Вест-Пойнт шахарны къатында Чаттахучи суугъа тюшюб аны бла Флинт суугъа кошулгъан джерге джетеди. Андан сора штатны къыбыла чеки тюз сыз бла кюнчыгъышгъа барады Сент-Мэри суугъа джетиб. Артда аны бла Атлантика океангъа бирге тюшеди.

Джорджия беш баш физик-география регионладан къуралады: Камберленд джалпакъ, Аппалачи таула бла ёзенле, Кёк сырт, Пьемонт эмда Атлантиканы джагаъасыны тюз джери.

Брасстаун Бальд (1458 м) - Кёк сыртда, Таунс бла Юнион округланы чекинде орналгъан Джоджияны эм мийик тауу.

Климаты

Джорджияны кёб юсю территориясында мыллы субтропик климаты (исси, мыллы джай бла) барды (Кёппен климатланы классификациясында - Cfa). Джылгъа джаум тюрленеди 1143 мм в орта районлада — 1 905 мм штатны шимал-кюнчыгъыш кесекледе. Джылгъа орта температурасы - 17,6 °С. Июльну орта температурасы - 27,2°С, январьны - 7,1°С. Джорджияда кёб F1 категориягъа джеткен торнадо болады.

Суулары

Джорджия бла талай уллу суу барады: Флинт, Товалига, Окмулги, Этова, Альтамаха, Саванна эмда Суванни суу. Джорджияны эм уллу суу - Чаттахучи суу (702 км), Кёк сыртда чыгъыб Джорджияны къыбыла-кюнбатыш кесегинде орналгъан Семинол кёлге тюшеди. 150 км² майданы бла Джорджияны эм уллу кёл - Ланье кёл.

Тарихи

Джорджияда Испанлыла келгинчи блайда индейлилени маданияты болгъанды. Ол да 1560 джылга дери къуругъанды. Биринчи европачи Джорджияны джагъасына тюшкен 1513 джылда испанлы конкистадор - Хуан Понсе де Леон (исп. Juan Ponce de León) болду.

XVII ёмюрюн ахырында ингилизле бла испанлыла Джорджия территориясы ючюн къаршчы болдула. 1724 джылда ингилизле Уллу Британияны королну II Джордж сыйы ючюн ат бериб Джорджия колонияны къурадыла. 1751 джылда Джорджия колониядан провинция болду. 1754 джылда провинциягъа биринчи губернатор Джон Рейнольдс келди. 1769 джылда Джорджия американ колонияланы Уллу Британияны сатлыкъ затланы бойкотуна кошулду. Биринчи Континент конгрессге Джорджия кошулмаганды, алая Экинчи Континент конгрессге юч депутатны ашырды. 1776 джылда Джорджияны Конституцияны къуралы ючюн эмда правительствосуну салыр ючюн конституциялы конвент джыйдыла. 1777 джылны 5 февралда Джорджияны конституцияны алдыла. Джангы конституция бла Джорджияны биринчи губернатор Арчибальд Буллок болду.

АБШ-да граждан къазауат заманында Джоджия конфедератланы баш арасы болганды. Джорджиячи Хоуэлл Кобб Американы Конфедератив Штатларыны къуралгъан конвентны председатели болгъанды, аны къарнаши уа Томас Кобб Конфедерацияны конституцияны джазгъанды, Александр Стивенс АКШ-ны вице-президенты болгъанед.

Граждан къазауатдан сора Джорджия 13-чю АБШ-ны Конституцияны эсгертиуну алды. 1868 джылны 21 июльда Джорджияда негырланы граждан праваланы ышандырыу берген 14-я эсгертиуну алды.

Къыбыланы Реконструкция бошалгъан сора Джорджияны экономикасы уллу кёлтюрюлюуню кёргюзткенди. 1870 джылдан 1910 джылгъа дери мамукъну джыл производствосу 0,5 млн тобладан 1,992 млн тоблагъа тюрленди, промышленностну товарлары кёблюгю уа 31 млн доллардан 202 млн долларгъа кёлтюрюлгенди.

1922 джылда Джорджияны губернаторы Клиффорд Уокер сенатгъа Ребекка Фелтонну, АБШ-ны тарихинде биринчи тышырыу-сенаторну салды.

1956 джылда АКШ байрагъын кошуб Джорджияда джангы байракны алды. 1970 джылда (1977—1981 джыллада АБШ-ны 39-чу президенти) джорджиячи Джимми Картер (ингил. Jimmy Carter) Джорджияны 76-чи губернатор болду.

1980 джылны 1 июньда джорджиячы алышчы-беришчи Тед Тёрнер дуньяда биринчи кече-кюн да ишлеген Cable News Network (CNN) аты бла айталгъан джангылыкъ тв канал ачты. 1990-чю джыллада Джорджиягъа Коннектикутдан американы айтылгъан почта компания United Parcel Service (UPS) штаб-патарны кёчюрдю.

1998 джылда сайланнган демократ партиядан болгъан губернатор Рой Барнс Джорджияны байрагъын 2001 джылда ауштурду. Халкъ ол затны джаратмай 2002 джылда биринчи Реконструкция замандан республикан партиядан болгъан губеранторну Сонни Пердью сайлады. Джангы губернатор халкъгъа соруу ётдюрюб штатха джангы бу сагъатда болгъан байракъны салды.

Джорджияда 2016 джылда болгъан АБШ-ны президент сайлаулада Дональд Трамп 2 089 104 чёб алыб Хилари Клинтонны озуб кетди. 2020 джылда уа 49,47% алыб Джо Байден Трампны хорлады.

2024 джылда болгъан президент сайлаулада Джорджияда Дональд Трамп 50,7% алыб Камала Харрисны (48,5%) озду.

Халкъы

АБШ-де 2020 джылда болгъан санаугъа кёре Джорджияда 10 725 274 адам джашагъанды. Аладан акъ американла — 51,9%, афроамериканла — 31%, азиадан чыкъгъанла — 4,5%, Американы тамырлы халкъларындан — 0,5%. Тарихи бла Джорджияда кёб афроамериканла джайшайдыла. Афроамериканланы адам саныда проценти бла штатланы ичинде (Миссисипи эмда Луизианадан сора) Джорджия ючюнчюдю.

Джорджияда джашагъандан юйде 85.62% ингилиз тил бла, 7,82% испан тил бла, 0,57% вьетнам тил бла сёлешедиле.

Дин къаумла (2022 джылда)^[2]:

Протестантла (60%)

Динсизле (23%)

Католикле (8%)

Иегованы шагъатлары (2%)

Мормонла (1%)

Мусулманла (1%)
Иудейле (1%)
Буддистле (1%)

Башхала (3%)

Индейли халкъла

Джорджияны территориясында тарихли джашагъан индейли халкъла: мускоги (хитчити тюбгруппа бла ), чероки, окони, гуале, ямаси эмда апалачи. Бютеулей Джорджияда кесини индейлилеге кошулгъан 2020 джылда 50 618 адам джашаед, аладан эм уллу халкъ чероки (21 525 адам).^[3]

Экономикасы

2024 джылда Джорджияны БИП-и 877,7 млрд долларгъа джеткенди (8-чи АБШ-ны штатланы ичинде), адам башина уа 78 754 доллар болду (42-чи АБШ-ны штатланы ичинде). Бютеулей Джорджияны 2021 джылда иш берген предприятияланы саны - 253 729.

Улоу эмда электротехника машинала ишлеу, химия, тигиу, къумач сокъгъан, ашарыкъ этген эмда тютюн эткен бла Джорджияны промышлености къуралады.

Штатны эл мюлкню баш чыгъаргъан продукциясы: таукъ бла гаккы, пекан, арахис, шапталла, къара будай, тууар мал, тонгуз эт, тахта кёгетле эмда тютюн, мамукъ. Дуньяда Джорджия эм уллу пекан къазны ёсдюрюрген регионду. Джорджия къара шкилдини чыгъаргъаны бла 5-ди АБШ-ны штатланы ичинде.

Fortune 500 тизмеге кирген 16 компания эмда Fortune 1000 кирген 26 компания Джорджияда кеслерин штаб-патар орналгъандыла. Аладан да айтылгъан: Home Depot, UPS, Coca-Cola, TSYS, Delta Air Lines, Aflac, AT&T Mobility, Southern Company эмда Elevance Health.

Джорджияда эки атом электростанция ишлейдиле.

Улоу

Джорджияны улоу Департаменти штатны улоуна башчылыкъ этеди. Джорджия бла 2002 км штат арасы баш авто джол барады, аладан башлы шосселе: I-95, I-75, I-16, I-85, I-20. Атлантаны аэропорту — Хартсфилд-Джексон Атланта (ATL), дуньяда эм джюкленген аэропортду (1998–2019, 2021– бу заманга дери). Атлантаны аэоропортунда 63 000 адам ишлейди, аны бла ол Джорджияда эм уллу иш бериючюдю.^[4] Штатны джюкленгени бла экинчи аэропорту — Халкъла арасы аэропорт Саванна/Хилтон-Хед. Башха штатны аэропортлары - Огаста, Колумбус, Олбани, Мейкон, Брансвик, Валдост эм Атенс шахарлада орналадыла.

Джорджияда Саваннада эмда Брансвикде эки сууну терениндеги тенгиз порту барды, аладан Саваннаны порту АБШ-ны Атлантика океанны джагъасында эм уллу портуду.

Политикасы

Джорджияны закончыгъарыучу джыйылыуу — эки палаталадан къуралгъан Баш Ассамблея (ингил. General Assembly). Огъары палатасы - 56 членден къуралгъан Сенатды, тёбен палатасы - 180 членден къуралгъан Келечелени палаталасы. Закончыгъарыучуланы Сенат бла Келечелени палатасына эки джылгъа сайланадыла. Сенатны председатели вице-губернатор болады, Келечелени палатасы уа башчысын кесин сайланады. Штатны Баш Ассамблея алгъан законланы Джорджияны Официал кодексгъа джыядыла.

Штатны толтуруучу власты

Джорджияда толтуруучу властха башчылыкъ юч джылгъа сайланнган губеранатор этеди. 2023 джылдан сора Джорджияны 83-чю губерантору - Брайан Кемп (Республикан партия). Джорджияда вице-губернаторну губернатордан энчи тизме бла сайланадыла, 2023 джылдан сора штатны вице-губернатору - Берт Джонс (Республикан партия).

Сюдлюк система

Джорджияны баш сюд органы - 7 сюдю бла къуралгъан Джорджияны Баш сюдю (Supreme Court of Georgia) эмда Апелляция сюд (Court of Appeals). Хар сюдюню алты джылгъа халкъ сайланнган этеди, алада Баш сюдню башчисын сайлайла.

Административ бёлюннгени

Джорджия 159 округга (county) бёлюнеди. Хар округну кесини джер джердеги сайланнган закончыгъарыучу эмда толтуруучу власть барды - Эркинлиги болгъанланы советы (ингил. Board of Commissioners).

Окъуу

Штатны округ эмда шахар, кърал школ системаларына джер джердеги сайланнган школ советле башчилыкъ этедиле. Штатны болумда Джорджияны окъуу департамент оноу этеди штатны кърал окъууна. Департаментны башчисы - сайланнган кърал школ суперинтендант. Джорджия окъуу дараджа бла Education Week Quality Counts 2018 джылны отчетунда штатланы ичинде 30-дю.

Джорджияда 62 кърал эмда 45 энчи университет бла колледж барды. Аладан эм айталгъан, башлы, АБШ-да эм эски, 1785 джылда къуралгъан кърал университеты - Джорджияны университеты (ингил. University of Georgia). Башха айтылгъан уллу билим учережденияла: Джоржияны Технология институту, Джоржияны кърал университеты, Кеннеско кърал университеты, эмда Эмори университеты.

Маданияты

Суратлаучу искусство эмда музыкасы

Джорджияны эм уллу суратлаучу искусствону музейле: Хай искусствону музеи, Майкл К. Карлосну музеи, экисида Атлантада орналгъандыла; Джорджияны университетны кампусунда орналгъан Джорджияны искусствону музеи (Атенс шахар); Саваннада орналгъан Тэлфер искусствону музеи, Саваннаны Суратлаучу эмда дизайинны колледжни искусствону музеи; эмда Моррисны искусствону музеи (Огаста шахарда).

Джорджияны кърал театыры - Колумбусда орналгъан Спрингерны опера театеры. АБШ-ны къыбыла-кюнчыгъыш кесегини эм уллу, айтылгъан искусствону организациясы - Атлантаны симфониялыкъ оркестыры (1945 джылда къуралгъан)^[5].

Кёб айтылгъан джырлаучула Джорджияда туугъанла, аладан бири Рэй Чарльз ( аны "Georgia on My Mind " джыры штатны официал джыр болду) эмда Глэдис Найт (Джорджияны юсюнден "Midnight Train to Georgia" джыр бла айтылгъанды).

Джорджиядан рок-группала: Atlanta Rhythm Section, The Black Crowes эмда The Allman Brothers.

Джорджияны 1990-джылладан айтылгъан хип-хоп эмда RNB группала: Outkast, Ашер, Ludacris, TLC, BoB эмда Ciara.

Литературасы эмда фильмла

Джорджияны тарихин юсюнден айтылгъан китабла: Маргарет Митчеллны «Джел бла кетерген», Олив Энн Бернсны «Суукъ таукел терек» эмда Элис Уокерны «Пурпур бояу». Джорджияда туугъан айтылгъан джазыучула: Джеймс Дики, Фланнери О'Коннор, Сидни Ланье, Фрэнк Йерби эм Льюис Гриззард.

Атлантада киногъа алгъан эки фильм "Оскарны" алдыла эм иги фильмгъа: «Джел бла кетерген» (1939) эмда «Мисс Дэйзини шофёру» (1989).

Спорту

Штатда кёб юсю болгъан спортланы усталыкъ командала бардыла. Джорджияда къралны хар юч баш усталыкъ лигалада ойнагъан команда барды: «Atlanta Braves» Бейсболну баш лигадан, «Atlanta Falcons» Национал футбол лигадан, «Atlanta Hawks» Национал баскетбол ассоциациядан эмда «Atlanta United FC» Футболну Баш лигадан.

1996 джылда Атлантада Джай Олимпий оюнла бардырыргъандылла. FIFA Дуния футбол чемпионаты 2026 джылда Атланта шахарда боллукъту.

Сурат галерея

Джорджияны Капитолии
Хайавасси, Таунс округну арасы
World of Coca-Cola музей
Сауни таудан къарау
Джорджияны аквариуму
Мамукъ сабан Джорджияда
Форт тау апрельде
Эмен аллея, Сент-Саймонс айрымкан
Мамукъ биржа, Саванна шахар

Белгиле

↑ Джо́рджия // Словарь географических названий зарубежных стран / отв. ред. А. М. Комков. — 3-е изд., перераб. и доп. — М. : Недра, 1986. — С. 111.
↑ PRRI – American Values Atlas
↑ Джоржияны тамырлы американ халкълары
↑ Хартсфилд-Джексон Атланта аэропортну юсюнден
↑ Атлантаны симфониялыкъ оркестырыны тарихи

Джибериуле

http://georgia.gov/- Джорджияны официал сайты.

https://www.georgiaencyclopedia.org/ - Джорджияны юсюнден джангы энциклопедия

[1] Джо́рджия // Словарь географических названий зарубежных стран / отв. ред. А. М. Комков. — 3-е изд., перераб. и доп. — М. : Недра, 1986. — С. 111.

[2] PRRI – American Values Atlas

[3] Джоржияны тамырлы американ халкълары

[4] Хартсфилд-Джексон Атланта аэропортну юсюнден

[5] Атлантаны симфониялыкъ оркестырыны тарихи

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

к • с • т Джорджия
Ара шахар	Атланта
Уллу шахарла	Атланта • Огаста • Колумбус • Мейкон • Саванна • Атенс
Статьяла	Географиясы • Тарихи • Маданияты (Музыкасы • Спорту • Кухнясы) • Халкъы • Окъуу • Экономикасы • Аэропортлары • Штатны парклары • Символлары (Байракъ • Мухур • Джыры)
Политика	Конституциясы • Баш ассамблея (Сенат • Келечелени палатасы • Капитолий) • Губернаторлары • Вице-губернаторлары • Сенаторлары • Округла
Регионлары	Атлантиканы джагаъасыны тюз джери • Кёк сырт • Камберленд • Пидмонт • Атлантаны агломерациясы • Си-Айлендс • Теннесси ёзен • Аристид регион

к • с • т АБШ-ны административ бёлюнюую
Штатла	Айдахо • Айова • Алабама • Аляска • Аризона • Арканзас • Вайоминг • Вашингтон • Вермонт • Вирджиния • Висконсин • Гавайи • Делавэр • Джорджия • Кюнбатыш Вирджиния • Иллинойс • Индиана • Калифорния • Канзас • Кентукки • Колорадо • Коннектикут • Луизиана • Массачусетс • Миннесота • Миссисипи • Миссури • Мичиган • Монтана • Мэн • Мэриленд • Небраска • Невада • Нью-Гэмпшир • Нью-Джерси • Нью-Йорк • Нью-Мексико • Огайо • Оклахома • Орегон • Пенсильвания • Род-Айленд • Шимал Дакота • Шимал Каролина • Теннесси • Техас • Флорида • Къыбыла Дакота • Къыбыла Каролина • Юта
Федерал округ	Колумбия округ
Айрымкан территорияла	Американ Самоа• Гуам • Шимал Мариан Айрымканла • Пуэрто-Рико • Американ Виргин айрымканла
Тыш гитче айрымканла	Бейкер • Хауленд • Джарвис • Атолл Джонстон • Кингмен риф • Атолл Мидуэй • Навасса • Атолл Пальмира • Уэйк атолл