Контентге кёч

Къаранчха кърал

Википедия — эркин энциклопедияны статьясы.
(«Каранчха кърал» бетден джиберилгенди)

Къаранчха кърал (къаранчха режим) — кесинден кючлю къралны политикасын бардыргъан, алай а формал халда бойсунмагъан къралны белгилеген терминди[1].

"Къаранчха кърал" термин бла белгиленнген къралны статусу, эркинлигини дараджасы эмда суверенитетини толулугъу къралдан къралгъа бек айрыды[2]. Халкъла арасы хакъ оккупацияда болгъан къаранчха къралланы легитим санамайды[3].

«Къаранчха правительство» терминни биринчи кере белгиленнгени 1884-чю джылда Мисирни хедиваты бла байламлы болгъанды[4]. Къаранчха режимни классика юлгюсю, Японияны 1932-чи къурагъан Маньчжоу-Го кърал болгъанды[5] .

Энчиликле

[тюзет | къайнакъны тюзет]

Къаранчха кърал болум, къралны болууу тыш кючге байламлы болса (андан кючлю къралгъа), аллай къралны правительствосу уа халкъыны излемини орнуна ол тыш кючню ызындан барады, артыкъсыз да халкъла арасы илешкиледе, бир-бирде уа ич политикада да; алай болса да формал халда кърал бойсунмагъан къраллай къалады, тыш къралны берген буйрукълары уа ташатын этиледи[2]. Къаранчха кърал болум тыш кърал аскер интервенция болса да болургъа болады, кертиликде башха къралны аскер кючю бла къуралады эмда джашатылады, де-факто кърал оккупацияда болады[2].

Къралны бар болуу территориясы да болургъа керек этеди, ол себебден тыш къралгъа бойсуннган, кертиликде территорияны контроль этмеген правительство болса, аннга «къаранчха правительство» терминни хайырланадыла, сёз ючюн, фин къазауатны заманында СССР къургъан «Финляндия демократ республика»[2].

«Къаранчха кърал» термин кеч джангы заманны эмда эм джангы заманны къралларына хайырландырылады. Аны тышында «клиент кърал», «сателлит кърал» терминле да хайырланадыла, алай а бу терминле айры магъаналаны тутаргъа боллукъдула[6]. Ингилиз тилли литературада «къаранчха кърал» термин (puppet state) XIX ёмюрню арасындан хайырланыб башланады, алгъы бурун ол термин Батавиягъа хайырландырылгъанды[7][8][9]. Аны аллындагъы тарих кёзюулеге вассал кърал термин хайырландырылады.

Термин политикалыкъ риторикада да кёб тюбейди, аны бла къралны боусуннган халын чертиб кёл къалдырыучу халда айтадыла.

Тарихде юлгюле

[тюзет | къайнакъны тюзет]

XIX ёмюр

[тюзет | къайнакъны тюзет]

Бусагъатдагъы ангыламда биринчи къаранчха къраллагъа Францияны революциячы эмда Наполеончу къазауатларыны заманындагъы «эгеч республикаларыдыла»: Нидерландланы территориясында Батавия республика, Италияда Цизальпин республика бла Лигурия республика, Швейцарияда Гельветика республика эмда кёб башха[10][11][12][13]. Къаранчха республикала бла бирге Францияны башха статуслу бойсуннган къраллары да болгъанды — вассал короллукъла бла протекторатла[14].

Япон империя

[тюзет | къайнакъны тюзет]

XIX аягъында эмда XX ёмюрню биринчи джарымында Япон империя Къыбыла-Кюнчыгъыш Азияда кесини башчылыгъында «Уллу кюнчыгъыш-азия айныу сфераны» къурургъа курс алгъанды. Алчы болур ючюн кюреш Экинчи дуния къазауатны заманында апогеине чыкъгъанды. Бу кюрешни заманында талай къаранчха кърал эмда правительство къуралгъанды[15], аланы къурагъан заманында Япония кесин Азия халкъланы Британия бла Францияны колониячы бийлигинден къутхаргъан баш кюшча кёргюзгенди. Быллай бойсуннган режимлени юлгюлери:

  • Маньчжоу-Го (1932—1945 гг.)[1][5][16][17], Маньчжурияда кърал, къагъатда къралгъа башчылыкъ маньчжур династия Цинни ахыргъы императору этгенди. Кертиликде уа власть япон кенгешчилени къолунда болгъанды. Маньчжоу-Гону территориясында Квантун аскерни иги кесек бёлеги болгъанды.
  • Эркин Индияны болджаллы правительствосу (1943—1945 гг.)[2], Японлула кючлегенлеринден сора, Сингапурда къуралгъанды, эмда Индиядан кёчгюнчюледен къуралгъанды, Британ Индияны бир кесек джерин кючлеген японлула бла оноуу джюрютюлгенди.

Толтурулмагъан проектлени бири да "бойсунмагъан" Индонезия къралны къуралыуу болгъанды (ол заманлада Голланд Индия).

Нацист Германия

[тюзет | къайнакъны тюзет]

Бир-бирде Германияны Экинчи дуния къазауатда джандаш къралланы барысына да къаранчха режимле деучендилел. Бу оюмгъа баш аргумент, Германия ол джандаш къралланы араларында байламланы туурадан болмай, аны юсю бла бардыргъаны болгъанды. Башха оюмгъа кёре, "къаранчха кърал" терминни къуру толусу бла бойсунмаулугъу болмагъан къраллагъа хайырландырыргъа керекди. Аллай къралланы колонияладан башхалыгъы къуру бойсунмаулукъну къагъытда декларация болгъаны болады[2]. Германиягъа тюрлю-тюрлю дараджада бойсунуу болгъан кралла:

Финляндия Демократ Республиканы картасы (1939-40)

Совет Россия эмда СССР

[тюзет | къайнакъны тюзет]

Совет Россия бла СССР-ге бойсуннган режимлени юлгюлери:

АБШ

[тюзет | къайнакъны тюзет]

АБШ-гъа тюрлю-тюрлю дараджа бойсунуулары болгъан къралланы юлгюлери:

  • Къыбыла Вьетнам[28][29] — бусагъатдагъы Вьетнамны къыбыла джанында, 17-чи параллелден къыбылагъа 1954-1976 дждж. бир-бирин алмашдыргъан къралланы литературада джюрюген атыды;
  • Иракны болждаллы коалиция правительствосу[28].

Къыбыла-африка бантустанла

[тюзет | къайнакъны тюзет]
Википедияда бу теманы юсюнден энчи статья барды: Бантустанла.

Къаранчха режимлени юлгюлерине, КъАР-да апартеидни заманында "Бантуланы кеси оноуларын джюрютюуню юсюнден законнга" кёре (банту деб Къыбыла Африканы бютеу къара терилилерине айтылгъанды) къуралгъан бантустанла болгъандыла (неда "миллет джуртла", ингил. homeland). Ала кеси оноуларын этген миллет автономиялагъа саналгъандыла, тёрт бантустан а уа формал халда бойсунмаулукъ да алгъанды, алай а дунияда танылмагъандыла[30][31]. Апартеид къоратылгъандан сора бютеу бантустанла КъАР-ни къурамына киргендиле.

Бантустанланы къаранчха режимлеге саналгъанларыны баш чурумлары быладыла: КъАР-де кёблюк болгъаны бютеу къара терили адамла тюрлю-тюрлю бантустанлада джаздырылгъандыла, алай а бантустанлагъа берилген территория бек гитче болгъанды. Къара терилиле КъАР-ни гражданлары болмай, бантустанланы гражданларына саналгъандыла, ол шартлада ала КъАР-де тыш кърал ишчи кючге саналгъандыла эмда кърал ичинде эркин кёчюу эмда политика системагъа къатышыу хакълары болмагъанды.

Бусагъатдагъы политикада "бантустан" деб артха къалгъан, миллет принцип бла къуралгъан къаранчха къралгъа айтылады[32][33].

Россия

[тюзет | къайнакъны тюзет]

2014 джылда Украинаны Къыбыла-Кюнчыгъышында орус тилли къауумну къозгъалыуларын чурум этиб Донецк эмда Луганск областланы территорияларында Донецк Халкъ Республика (ДХР) бла Луганск Халкъ Республика (ЛХР) баямланадыла. [34][35]. Бир къауум къайнакъла бу республикаланы къаранчха кърал деб белгилейдиле, башхала уа терминни анахронизмча кёрюб, аны орнуна «де-факто кърал» терминни хайырланадыла (ингил. de facto states)[36][37][38].

2022-чи джылны февралында Россия бу эки республиканы бойсунмаулугъун таныйды, алай а аны ызындан Украинагъа толу масштаблы кириуюнден сора аннексия этиб, кесине къошады.

Бусагъатдагъы юлгюле

[тюзет | къайнакъны тюзет]
Бир къауум экспертлени къаранчха кърал деб белгилеген, Европада кърал къуралышла:      Россиягъа бойсуннган      Тюркге бойсуннган

Бир къауум специалистле халкъла арасы таныгъан бир кралны территориясында къуралгъан, алай а ючюнчю къралгъа бойсуннган танылмагъан эмда толу танылмагъан кърал къуралышланы къаранчха къраллагъа санайдыла.

Башха специалистле бу терминни анахрозмге санагъанлары себебли, аны орнуна «де-факто кърал» терминни хайырланадыла (ингил. de facto states)[36][37][38].

Дагъыда къара

[тюзет | къайнакъны тюзет]

Белгиле

[тюзет | къайнакъны тюзет]
  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 Марионеточное государство это что такое Марионеточное государство: определение — Социология.НЭС. voluntary.ru. Тинтилгенди: 9 июль 2019.
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 2,5 2,6 2,7 A. G. Nesterov, А. Г. Нестеров Страны Центральной Европы во внешней политике Итальянской Социальной Республики (сентябрь 1943 - апрель 1945 г.) (орус.) // Известия Уральского государственного университета. Сер. 1, Проблемы образования, науки и культуры. 2010. № 2 (75). — 2010.
  3. ↑ Lemkin, Raphaël (2008). Axis Rule in Occupied Europe: Laws of Occupation, Analysis of Government, Proposals for Redress, The Lawbook Exchange, Ltd.. p. 11. ISBN 978-1-58477-901-8, https://books.google.com/books?id=y0in2wOY-W0C&pg=PA11. Retrieved on 2019-06-30.11.2024. 
  4. ↑ Harper, Douglas puppet (n.). Тинтилгенди: 1 июнь 2014.
  5. ↑ 5,0 5,1 Manchukuo | puppet state created by Japan in China [1932] (ингил.). Encyclopedia Britannica. Тинтилгенди: 9 июль 2019.
  6. ↑ Проблемы перевода интернациональной лексики. Маз И. С., Тихонова И.В, 2011
  7. ↑ The Pictorial History of England: Being a History of the People, as Well as a History of the Kingdom : Illustrated with Many Hundred Wood-cuts of Momumental Records, …. — C. Knight, 1844. — 840 б.
  8. ↑ The French Revolution. C. Knight, 1845 (т.4, стр. 276)
  9. ↑ The cabinet history of England, civil, military and ecclesiastical. Blackie and Son, 1851 (т.12, стр. 99)</
  10. ↑ Крушение европейского равновесия.
  11. ↑ А. А. Дельнов. Франция. Большой исторический путеводитель. —М.: Эксмо; Алгоритм, 2008. — ISBN 978-5-699-28127-5 — С. 146.
  12. ↑ § 7 Италия в XVI – начале XIX в. / Новая история стран Европы и Америки XVI-XIX вв. Часть 3: учебник для вузов. www.k2x2.info. Тинтилгенди: 9 июль 2019.
  13. ↑ Кантимирова Р. И. Учебно методический комплекс по новой истории стран Европы и Америки. — Стерлитамак, 2008. — С. 225.
  14. ↑ О. Н. Захарчук. Наполеон Бонапарт в борьбе с антифранцузскими коалициями: стратегия и тактика в политике императора французов (1799—1814 гг.)
  15. ↑ Караева К. А. Маньчжоу Го (1931—1945): «Марионеточное» государство в системе международных отношений на Дальнем Востоке Архивная копия от 3 сентябрь 2014 на Wayback Machine
  16. ↑ Уллу совет энциклопедиядан статья — [ Маньчжоу-го]
  17. ↑ Гайкин В. А. Японские и корейские колонисты в Маньчжоу-Го (1931—1945 гг.) // «Проблемы Дальнего Востока» № 5, 2010 — С. 123—131.
  18. ↑ [militera.lib.ru/research/sokolov3/03.html ВОЕННАЯ ЛИТЕРАТУРА --[ Исследования ]-- Соколов Б.В. Оккупация. Правда и мифы]. militera.lib.ru. Тинтилгенди: 9 июль 2019.
  19. ↑ Соколов Б. В. Оккупация. Правда и мифы. — М.: АСТ, 2002, ISBN 5-7805-0853-4
  20. ↑ Азаренков А. А. «Внешнеполитический контекст политики „Буферизма“: марионеточное дальневосточное государство-буфер как геополитическая игра большевистской России» — Вестник Московского государственного областного университета , № 2 (2009)
  21. ↑ Агалаков В. Т. Уллу совет энциклопедиядан статья — [ Дальневосточная республика]
  22. ↑ А. Г. Нестеров «Народное правительство Финляндской демократической республики» в международных отношениях декабря 1939 — марта 1940 гг. Архивная копия от 4 март 2016 на Wayback Machine — Научный диалог. — 2012. — Выпуск 4. — История. Социология. Культурология. Этнография (с. 79-85)
  23. ↑ Шаблон:Cite encyclopedia
  24. ↑ Афганская война — из энциклопедии «История России. XVIII—XX век.» // М. ОЛМА-ПРЕСС, Образование — 2004 — ISBN 5-94849-553-1
  25. ↑ В. Г. Коргун. Афганистан: политика и политики. (с. 102—103) // ИВ РАН, 1999
  26. ↑ В.Сафрончук. Политика и дипломатия. (с. 155) // ИТРК, 2011
  27. ↑ С. Т. Жуковский, И. Г. Жуковская. Россия в истории мировой цивилизации. (с. 383) // Учебное пособие. «Школьная пресса», 2000
  28. ↑ 28,0 28,1 Kinzer, Stephen. Overthrow: America's Century of Regime Change from Hawaii to Iraq(ингил.). — New York, New York: Times Books[en], 2006. — P. 153—156. — ISBN 0-8050-7861-4.
  29. ↑ Heller, Henry. The Cold War and the New Imperialism(белгиленмеген). — New York, NY: Monthly Review Press, 2006. — Б. 168. — ISBN 1-58367-139-0.
  30. ↑ Южно-Африканская Республика Архивная копия от 30 март 2014 на Wayback Machine. Экономич. справочник, М. 1982.
  31. ↑ Как формировалась политическая карта Африки? Архивная копия от 14 январь 2013 на Wayback Machine — «Общественная география современного мира»
  32. ↑ Susan Mathieso, David Atwell Between Ethnicitiy and Nationhood: Shaka Day and the Struggle over Zuluness in post-Apartheid South Africa (ингил.) // David Bennett Multicultural States: Rethinking Difference and Identity. — Routledge UK: 1998. — С. 122. — ISBN 0-415-12159-0.
  33. ↑ David S. Kidder, Noah D. Oppenheim. Apartheid // The Intellectual Devotional Modern Culture. — Rodale, 2008. — Б. 187. — ISBN 1-59486-745-3.
  34. ↑ Nikolaus von Twickel, Gwendolyn Sasse, Mario Baumann Russian Analytical Digest No 214: The Armed Conflict in Eastern Ukraine.
  35. ↑ Tymur Korotkyi, Nataliia Hendel The Legal Status of the Donetsk and Luhansk “Peoples' Republics”.
  36. ↑ 36,0 36,1 Thomas de Waal Uncertain territory.
  37. ↑ 37,0 37,1 Andreas Pacher The diplomacy of post-Soviet de facto states: ontological security under stigma.
  38. ↑ 38,0 38,1 V Jeifets, N Dobronravin Russia's Changing Partners: Sovereign Actors and Unrecognized States.
  39. ↑ 39,0 39,1 39,2 39,3 Ivanel, Bogdan (2016). "Puppet States: A Growing Trend of Covert Occupation". Yearbook of International Humanitarian Law Volume 18, 2015. Yearbook of International Humanitarian Law. 18. pp. 43–65. doi:10.1007/978-94-6265-141-8_2. ISBN 978-94-6265-140-1. 
Чыкъгъаны — «https://krc.wikipedia.org/w/index.php?title=Къаранчха_кърал&oldid=111126»