Колорадо
| АБШ-ны штаты | |||||
|
Колорадо | |||||
| |||||
 Колорадо штат АБШ-ны картасында
| |||||
| «Джюз джылны штаты» | |||||
| Демография билги | |||||
| Денвер | |||||
|
Эм уллу шахар |
Денвер | ||||
|
Уллу шахарла |
Колорадо-Спрингс, Форт-Коллинс, Арвада, Пуэбло, Уэстминстер, Боулдер | ||||
| 5 782 171 (2020 джыл) АБШ-да 21 орун | |||||
| басыннганы |
21,40 адам/км² АБШ-да 39 орун | ||||
| География билги | |||||
| 8 орун | |||||
| • бютеулей |
269 837 км² | ||||
| • суу юсю |
962 км²(0,36 %) | ||||
| кенглик |
37°0' ш. к. 41°0' кёре ш.к., 612 км | ||||
| узунлукъ | 37°0' кб. к. 41°0' кёре кб.к., 451 км |
||||
|
Тенгиз дараджагъа кёре мийиклик |
|||||
| • эм уллу | 4401 м | ||||
| • орта | 2073 м | ||||
| • эм гитче |
1011 м | ||||
| Тарих билги | |||||
|
Штат статусну алыуу |
1876 1 август 38 штат | ||||
| бусагъатдагъы статусуна дери |
Колорадо Территория | ||||
| Политика билги | |||||
|
Губернатор |
Джаред Полис | ||||
|
Вице-губернатор |
Дайенн Примавера | ||||
|
Закончыгъарыучу орган |
Баш Ассамблея | ||||
| • огъары палата | Сенат | ||||
| • тёбен палата | Келечилени Палатасы | ||||
| Майкл Беннет, Джон Хикенлупер | |||||
|
Келечилени Палатасы |
Диана ДеГетт, Джо Негус, Джефф Хёрд, Лорен Боберт, Джефф Крэнк, Бриттани Петтерсен, Гейб Эванс | ||||
| Башха билги | |||||
| Таулу заман: -7/-6 | |||||
| CO | |||||
|
Официал сайт |
www.colorado.gov | ||||
Колорадо[1][2] (ингил. Colorado, американ айтыу: [ˌkɑləˈrædoʊ] дагъыда [ˌkɑləˈrɑːdoʊ]) — тау штатла къауумгъа кирген, АБШ-ны орта кесегини кюнбатыш джанында орналгъан штат. Вайоминг бла шималда, Небраска бла шимал-кюнчыгъышда, Канзас бла кюнчыгъышда, Оклахома бла къыбыла-кюнчыгышда, Нью-Мексико бла къыбылада, Аризона бла къыбыла-кюнбатышда, Юта бла кюнбатышда чеклешеди.
Майданы бла АБШ-де Колорадо 8-чи штатды, аны майданы 269 837 км².
Официал чам аты — «Джюз джылны штаты» (ингил. Centennial State).
Ара шахары эмда штатны эм уллу шахары — Денвер.
Географиясы
[тюзет | къайнакъны тюзет]1861 джылда АБШ-ны Конгрессы Колорадо Территорияны чеклени къуру тюз баргъан меридиан эмда параллель болгъан сызла бла салгъанды. Колораданы территориасы — 269 837 км². Аладан 37% национал паркла аладыла.
Колорадо тюрлю-тюрлю рельефи бла белгилиди. Штатны джарым чакълы территориясы тюз джерледен къуралады. Къаялы тауладан кюнчыгъышгъа Уллу тюз джерлени кесеги болуб Колорадоны кюнчыгъыш тюз джерлери джайыладыла. Колорадону тюз джерлери кёбюсю прерияладыла аны бла бирге чегетле, дуппурла эмда тар ёзенле да бардыла.
Колорадону 70% халкъы Къаялы тауланы кюнчыгъыш къабыргъасыны узунуна созулгъан Фронт-Рейндж шахар коридорда джашайды. Шош океандан келген штормладан Колорадоны ортасында орналгъан уллу Къаялы таула бла бу регион сакълагъанды.
Къаялы тауланы айтылгъан таулары: Лонгс, Блю-Скай, Пайкс эмда Спэниш (Уолсенбург шахарны къатында). Бу таулу джер штатны кюнчыгъышгъа эм къыбыла-кюнчыгъышгъа барады.
Колорадону эмда Шимал Америкада тургъан Къаялы тауланы эм уллу тау - Лейк округта орналгъан Элберт тау (4 400,58 м). Колорадо — АБШ-ны штатланы ичинде джангыз толу тенгиз дараджадан 1000 метрден ёрге тургъан штат. Арикэри суу Юма округтан чыгъыб Шайенн округга тюшкен джер штатны эм тюб джери (1 011 м) болады.
Американ суу айырма Къаялы тауланы тизгини бла барады. Колорадоны Американ суу айырымдан кюнбатышгъа джайылгъан кесеги Кюнбатыш къабыргъа аты бла айтылады.
Колорадону къыбыла-орта кесегинде, Сангре-де-Кристо эмда Сан-Хуан тауланы арасында, уллу Сан-Луис ёзен орналады. Былайда Рио-Гранде сууну чыкъгъан джериди.
Колорадону Кюнбатыш къабыргъа регионну Къаялы тауладан штатны кюнбатыш чекине джайылады. Бу регионда тюрлю-тюрлю рельеф эмда климаты барды - мийик тауладан къургъакъ къум тюзлеге. Кюнбатыш къабыргъада кёб таулыжа курортла эмда кёб миллет паркла орналадыла.
Климаты
[тюзет | къайнакъны тюзет]Колорадода тюрлю-тюрлю климат тюбейди. Штатны къыбыла кесеги шимал кесегинден джылыды дерча тюлдю. Къаялы тауланы климатха уллу эткиси барды. Климат болуму бла Колорадо эки кесекге бёлюнеди.
Кюнчыгъыш тюз джерлерини аз мылы эм джылгъа орта джауум (200 - 400 миллиметр) джарым къургъакъ климаты барды (Кёппенни климат классификациясы бла: BSk). Былайда джайны орта температурасы 35 °C дери кёлтюрюледи, къышда орта температура − 2 °C дери тюшеди.
Колорадону кюнбатыш тау этек кесегинде кёб тюрлю климат тюбейди. Ёзенлени кёбюсюнде джарым къургъакъ климат барды, мийик таулада альпий климатха ётеди. Эм исси ай — июль (21 °C). Джай орта температурасы - 13 °C, къышны орта температурасы - 8 °C. Джылгъа джауум - 500 мм.
Тарихи
[тюзет | къайнакъны тюзет]Бюгюннгю Колорадо орналгъан регион 13 500 джыл тамырлы индейлиле бла джерлешдиргенди[3]. XVI ёмюрню аллында регионнга испанлыла биринчи келедиле. 1706 джылдан сора Колорадону территориясы Испанияны колониясы болады. Джангы джер кесини атын Колорадо суудан алгъанды. Испанлыладан сора территория Франциягъа кёчёди. АБШ 1803 джылда Луизиананы сатыб алыу бла Колорадону кюнчыгъыш кесегин алады. Мексика бла къзауатдан сора, Колорадону орта кесеги АБШ-гъа 1845 джылда, кюнбатыш кесеги уа 1848 джылда къошулады.
1858 джылда регионда алтынны чыкъгъан джерле табылгъандыла. Бир джылгъа регионнга 50 минг адам кёчгенди.
1861 джылда АБШ, Колорадо Территорияны къурагъанды. АБШ-да граждан къазауатда (1861-1865) Колорадода джашагъанла кёбюсю Бирликни (Шимал) джаныдна болгъандыла.
1863 - 1865 джыллада Колорадону территориясында акъ американла бла индейли халкъла (арапахо, шайен, сиу, кайо эмда команчла) къаршчы боладыла. Къаршчыланыуну ахырына къалгъан индейлилени Окламхомада орналгъан резервациягъа кёчюрюргендиле.
1870 джылда Колорадону башха штатла бла байлагъан биринчи темир джол ачылады.
1876 джылны 1 августда Колорадо АБШ-ны 38-чи штат болгъанды. Колорадогъа, АБШ-ны къуралгъанындан джюз джылдан сора штат болгъаны ючюн «Джюз джылны штаты» чам аты бергендиле.
Лидвиллны къатында 1878 джылда уллу кюмюш чыкъгъан джер ачылгъанды. 1893 джылны 7 ноябрында Колорадону тиширыула сайларгъа эркинлик аладыла.Аны бла Колорадо АБШ-ны штатланы ичинде экинчи болгъанды.
1930 джылда халкъны санау бла Колорадода адам саны 1 мл адамдан атлагъанды. 1957 джылны 11 сентябрында плутоний бла ишлеген Роки-Флэтс заводгха от тюшгенди, аны ючюн къатында орналгъан джерлешимле плутоний бла кирленнгендиле.
1999 джылда Колумбайн шахарны школда кёбчюлюк мурдарлыкъ болгъанды. 15 адам ёлтюрюлгенди, 23 адам джаралы болгъанды.
2024 джылда болгъан президент сайлаулада Колорадода Камала Харрис 54.13% алыб Дональд Трампны (43,14%) озгъанды.
Халкъы
[тюзет | къайнакъны тюзет]АБШ-де 2020 джылда болгъан санаугъа кёре Колорадода 5 782 171 адам джашагъанды. Штатны эм адам къалын тюшген шахары эмда аны ара шахары - Денвер. Аны агломерациясында Денвер-Орора-Боулдерде 3 652 385 адам джашайды, ол Колорадону адам саныдан ючден экиси болады.
| Раса эмда Халкъы[4] | Испан тилли болмагъанладан | Бютеулей |
|---|---|---|
| Акъла | 65.1% | 69.4% |
| Испанлыла неда Латинле | - | 21.9% |
| Къарала | 3.8% | 4.9% |
| Американ Азиатла | 3.4% | 4.7% |
| Тамырлы халкълары | 0.6% | 2.1% |
| Шош океанчыла | 0.2% | 0.4% |
| Башхала | 0.5% | 1.5% |
Дин
[тюзет | къайнакъны тюзет]Колорадону халкъыны дин къуралгъаны:
- Христианлыкъ — 61%
- Протестантла — 38,2%
- Католикле — 18,6%
- Мормонла — 1,96%
- Православла — 0,98%
- Муслиманла — 1%
- Иудейле — 0,98%
- Индуистле — 0,98%
- Башха динле — 3%
- Атеистле — 33%
Экономикасы
[тюзет | къайнакъны тюзет]2019 джылда бютеулей ишлегенлени саны 2 473 192 адам болгъанды. Иш бериучю предприятияланы саны — 174 258.
2024 джылда Колорадону БИП 553 323 000 000 долларгъа джетгенди. 2016 джылда джыл орта юй мюлклени хайыры 70 666 доллар болду (АБШ-ны ичинде 8-чи). 2020 джылда Колорадону адам башина БИП 69 465 долларгъа джетди (штатланы ичинде 11-чи).
Колорадода азыкъ эмда химия промышленность, машинала ишлеу эм металлургия ёседиле. Штатда кёмюрню, нефти, табигъат газны, ванадийни, уранны, цинкни, алтынны, кюмюшню эмда молибденни къазыу барады.
Штатны тюрлю-тюрлю географиясы эмда ариу таула хар джыл сайин кёб туристлени Колорадогъа тартады. 2023 джылда Колорадогъа 93,3 млн турист келгенди, ала да штатха 28,3 млд доллар хайыр келтиргендиле.
Колорадону эл мюлкюнюде 36 000 тюрлю фермер мюлк кюрешеди, алада да 195 000 адам ишлейди.
Колорадону эл мюлкюню баш ёсдюрген культуралары: шекер чюгюндюр, гардош, мал хансла, эмда кёгетле, чёртлеуюкле, Palisade сортдан шапталла, Rocky Ford сортдан хауунла эмда Olathe сортдан татлы нартюхле.
Политикасы
[тюзет | къайнакъны тюзет]Колорадону закончыгъарыучу джыйылыуу — эки палаталадан къуралгъан Баш Ассамблеяды (ингил. General Assembly). Огъары палатасы - 35 членден къуралгъан Сенатды, тёбен палатасы - 65 членден къуралгъан Келечилени палатасыды. Сенат бла Келечелени палатасына эки джылгъа сайланадыла.
Колорадону толтуруучу властха башчылыкъ юч джылгъа сайланнган губеранатор этеди. Бу сагъатда болгъан Колорадону 43-чю губернатору — Джаред Полис (Демократ партиядан). Вице-губернатор губернатор бла бирге бир тизмеде болуб сайланады.
Сюдлюк система
[тюзет | къайнакъны тюзет]Джети сюдюден къуралгъан Колорадону Баш сюдю, штатны баш сюд органы болады. 22 сюдюден къуралгъан Колорадону Апелляция сюдю энчи бёлюмледе олтурады. Хар бёлюмде юч сюдю олтурады. Штат 23 сюд округга бёлюнеди. Хар округда округ сюд эмда мардаланнган округ сюд олтурады. Колорадода джети энчи бёлюмледе олтургъан суу сюдле бардыла.
Административ бёлюннгени
[тюзет | къайнакъны тюзет]Колорадо штат 64 округга бёлюнеди. Аладан эки округну - Брумфилд округ эм шахар, Денвер округ эм шахар, бирлешген округну эмда шахарны власть органлары барды. Колорадону эм къалын халкъ округгу — Колорадо-Спрингс шахар орналгъан Эль-Пасо округ.
Маданияты
[тюзет | къайнакъны тюзет]Колорадода талай бир айтылгъан вестерн кино алгъандыла: Керти кишилик (1969), Излеучюле (1956), Шахарны омакълары (1991), Бутч Кэссиди эмда Санденс Кид (1969), Уолтер джашла бла мени джашауум (2023). Колорадо штатны кино эмда телевидение управлениясыны айтыуу бла Колорадода атлаб 400 фильм алгъындыла.
Штатда талай бир телесериаллада алгъандыла: "Нёгерлик" (Community), "Къыбыла Парк" (South Park), "Хейвен" (Haven), "Династия" (Dynasty), "Ахыр керти эркиши" ("Last Man Standing").
Колорадода быллай айтылгъан кинофестивалла бардыла: Aspen Filmfest эм Aspen Shortsfest, Boulder International Film Festival, Castle Rock Film Festival, Denver Film Festival, Festivus Film Festival, Mile High Horror Film Festival, Moondance International Film Festival, Mountainfilm in Telluride, Rocky Mountain Women's Film Festival эм Telluride Film Festival.
Кёб айтылгъан джазыучула Колорадода джашагъанла неда кёб турдулла: Хантер С. Томпсон, Аллен Гинзберг, Стивен Уайт, Кент Харуф эмда башхала. Битник джазыучула Джек Керуак эмда Нил Кэссиди Денверде талай джыл джашагъандыла.
Спорту
[тюзет | къайнакъны тюзет]Колорадода беш баш усталыкъ спор лига барды, барыда Денвер шахарны районда орналадыла.
Колорадону усталыкъ спорт командала
Сурат галерея
[тюзет | къайнакъны тюзет]-
-
Денверни сурат галереясы -
Денвер шахарны арасы -
АБШ-ны Олимпий эм Параолимпий музеи -
Колорадода эм мийик Элберт тау -
Роки-Маунтин миллет паркда -
Ганнисонну къара ёзени -
Ред-Рок амфитеатору -
Миллет Пауни джайлыкъ
.jpg)
Джибериуле
[тюзет | къайнакъны тюзет]- http://colorado.gov/ - Колорадону официал сайты.
- https://www.colorado.com/ - Колорадону туристлеге хайырлы сайты.
Белгиле
[тюзет | къайнакъны тюзет]- ↑ Соединенные Штаты Америки // Атлас мира / сост. и подгот. к изд. ПКО «Картография» в 2009 г. ; гл. ред. Г. В. Поздняк. — М. : ПКО «Картография» : Оникс, 2010. — С. 168—169. — ISBN 978-5-85120-295-7 (Картография). — ISBN 978-5-488-02609-4 (Оникс).
- ↑ Колора́до // Словарь географических названий зарубежных стран / отв. ред. А. М. Комков. — 3-е изд., перераб. и доп. — М. : Недра, 1986. — С. 169.
- ↑ Fossilized Footprints. United States National Park Service.
- ↑ Race and Ethnicity in the United States: 2010 Census and 2020 Census. United States Census Bureau (August 12, 2021).
.svg)
