Швед-норвег уния: Версияланы арасында башхалыкъ

Википедия — эркин энциклопедияны статьясы.
Контент кетерилди Контент къошулгъанды
EmausBot (сюзюу | къошакъ)
г r2.7.2+) (робот къошду: ru:Шведско-норвежская уния; косметические изменения
Ernác (сюзюу | къошакъ)
Тюзетиуню ачыкълауу джокъду
Тизгин 4: Тизгин 4:
|статусу = [[Энчи уния]]
|статусу = [[Энчи уния]]
|гимн =
|гимн =
|байракъ =Union Jack of Sweden and Norway (1844-1905).svg
|байракъ = Union Jack of Sweden and Norway (1844-1905).svg
|байракъны юсюнден =
|байракъны юсюнден =
|герб =Coat of Arms of the Union between Sweden and Norway.svg
|герб = Coat of Arms of the Union between Sweden and Norway.svg
|гербни юсюнден =
|гербни юсюнден =
|карта =Schweden und Norwegen um 1888.jpg
|карта = Norway-Sweden 1905.svg
|ачыкълау =Швеция бла Норвегия 1888 джылда
|ачыкълау = Швеция бла Норвегияны бирлешген королевствосу 1905 джылда
|p1 =Швеция
|p1 = Швеция
|flag_p1 =Flag of Sweden.svg
|flag_p1 = Flag of Sweden.svg
|p2 =Норвегия (1814)
|p2 = Норвегия (1814)
|flag_p2 =Flag of Norway (1814-1821).svg
|flag_p2 = Flag of Norway (1814-1821).svg
|p3 =
|p3 =
|flag_p3 =
|flag_p3 =
|p4 =
|p4 =
|flag_p4 =
|flag_p4 =
|къуралгъанды =1814
|къуралгъанды = 1814
|къурутулуннганды =1905
|къурутулуннганды = 1905
|s1 =Швеция
|s1 = Швеция
|flag_s1 =Flag of Sweden.svg
|flag_s1 = Flag of Sweden.svg
|s2 =Норвегия
|s2 = Норвегия
|flag_s2 =Flag of Norway.svg
|flag_s2 = Flag of Norway.svg
|s3 =
|s3 =
|flag_s3 =
|flag_s3 =
Тизгин 29: Тизгин 29:
|flag_s4 =
|flag_s4 =
|девиз =
|девиз =
|ара шахар =[[Стокгольм]]
|ара шахар = [[Стокгольм]], [[Кристиания]]
|шахарла =
|шахарла =
|тил =[[Швед тил]], [[Норвег тил]]
|тил = [[Швед тил|швед]], [[Норвег тил|норвег]]
|валюта =
|валюта =
|къошакъ параметр =
|къошакъ параметр =
|параметрни ачыкълау =
|параметрни ачыкълау =
|джер ёлчем =
|джер ёлчем = 774 184 км²
|халкъ =
|халкъ = 7 560 000 адам <small>(1905)</small>
|кърал оноу форма =[[монархия]]
|кърал оноу форма = [[Конституцион монархия]]
|династия =
|династия =
|башчыланы чынлары1 =
|башчыланы чынлары1 = Король
|башчы1 =
|башчы1 = [[XIII Карл]]
|башчылыкъ этген джыллары1 =
|башчылыкъ этген джыллары1 = 1814–1818
|башчыланы чынлары2 = <!--баргъан башчыны чыны (титулу) тюрленсе хайырланады-->
|башчыланы чынлары2 =
|башчы2 =
|башчы2 = [[XIV Карл Юхан]]
|башчылыкъ этген джыллары2 =
|башчылыкъ этген джыллары2 = 1818–1844
|башчыланы чынлары3 =
|башчыланы чынлары3 =
|башчы3 =
|башчы3 = [[I Оскар]]
|башчылыкъ этген джыллары3 =
|башчылыкъ этген джыллары3 = 1844–1859
|башчыланы чынлары4 =
|башчыланы чынлары4 =
|башчы4 =
|башчы4 = [[XV Карл]]
|башчылыкъ этген джыллары4 =
|башчылыкъ этген джыллары4 = 1859–1872
|башчыланы чынлары5 =
|башчыланы чынлары5 =
|башчы5 =
|башчы5 = [[II Оскар]]
|башчылыкъ этген джыллары5 =
|башчылыкъ этген джыллары5 = 1872–1905
|башчыланы чынлары6 =
|башчыланы чынлары6 =
|башчы6 =
|башчы6 =
|башчылыкъ этген джыллары6 =
|башчылыкъ этген джыллары6 =
|дин =[[Рим-католик клиса]]
|дин = [[Лютеранлыкъ]]
|къошакъ_параметр1 =
|къошакъ_параметр1 =
|параметрни ачыкълау1 =
|параметрни ачыкълау1 =
Тизгин 96: Тизгин 96:
|п6 =
|п6 =
|п7 =
|п7 =
|белги =
|белги = <!-- Шаблонну ичинде белгиле (сноскала) салынсала, былайгъа <references/> салыныргъа керекди -->
}}
}}

'''Швед-норвег керти уния''', неда '''Швеция бла Норвегияны бирлешген королевствосу''' ({{lang-sv|Svensk-norska unionen, Unionen mellan Sverige och Norge}}, {{lang-no|Unionen mellom Norge og Sverige}}) — [[Швеция]] бла [[Норвегия|Норвегияны]] [[энчи уния]]сыды ,[[1814]] - [[1905 джыл]]лада болгъанды. 1814 джылда швед-норвег къазауатны эсебинде къуралгъанды (алгъаракъ [[Дат-норвег уния]]ны къурутхан Киль кесамат бла айгъакълданнганды). Бу уния норвеглилени азатлыкъгъа имтиниулери бла Швецияны орус-швед къазауатда [[Финляндия|Финляндияны]] тас этиуюн компенсация этерге излеуюню арасында компромисс болгъанды.[[Швеция]] Норвегияны ич автономиясын эмда аны [[Норвегияны Эйдсволль конституцисы 1814 дж.|Эйдсволль конституциясын]] (унияны къуралыуун эсеблеген тюрлениулери бла) таныргъа эм бузмазгъа борчланнганды. Уния [[Карлстад келишиуле]] бла [[1905 джыл]]да чачылгъанды, андан сора Норвегия толу бойсунмазлыкъгъы ие болуб, кесине джангы королну — [[VII Хокон]]ну сайлагъанды.
'''Швед-норвег керти уния''', неда '''Швеция бла Норвегияны бирлешген королевствосу''' ({{lang-sv|Svensk-norska unionen, Unionen mellan Sverige och Norge}}, {{lang-no|Unionen mellom Norge og Sverige}}) — [[1814]]—[[1905 джыл]]лада болгъан, [[Швеция]] бла [[Норвегия]]ны [[энчи уния]]сыды. [[1814 джыл]]да [[швед-норвег къазауат]]ны эсебинде къуралгъанды (алгъаракъ болгъан [[дания-норвег уния]]ны къурутхан Киль кесамат бла айгъакъланнганды). Бу уния норвеглилени азатлыкъгъа имтиниулери бла Швецияны [[орус-швед къазауат]]да [[Финляндия]]ны тас этиуюн компенсация этерге излеуюню арасында компромисс болгъанды. [[Швеция]] Норвегияны ич автономиясын эмда аны [[Норвегияны 1814 джылгъы Эйдсволль конституцисы|Эйдсволль конституциясын]] (унияны къуралыуун эсеблеген тюрлениулери бла) таныргъа эм бузмазгъа борчланнганды. Уния, [[Карлстад келишиуле]] бла [[1905 джыл]]да чачылгъанды, андан сора Норвегия толу [[бойсунмаулукъ]]гъа ие болуб, кесине джангы королну — [[VII Хокон]]ну сайлагъанды.


== Ал тарихи эмда унияны къабыл этиу ==
== Ал тарихи эмда унияны къабыл этиу ==
[[Наполеон къазауатла]]ны заманында Швеция французлагъа къаршчы коалицияла джанлы болгъанды. 1807 джылдан башлаб [[Швед Померания]]ны Наполеон [[Тёртюнчю коалицияны къазауаты|Польша кампания]]ны заманында кючлейди. Кронпринц [[XIV Карл Юхан]] тыш политикада тирирек къымылдай башлайды, кесида Франциягъа къаршчы курс алады. Швеция Франция джанлы Дания бла къазауат башлайды. [[Киль мамырлыкъ кесаматла (1814)|1814 джылны Киль мамырлыгъына]] кёре Дания Швециягъа Померания ючюн компенсациягъа бютеу Норвегияны берирге керек болады. Ол заманда огъунакъ норвеглиле бойсунмазлыкъ баямлайдыла, Карл Юхан анда кесини властын орнатыр ючюн экспедиция ашырады. Норвегиягъа кириу дженгил эмда къансыз бошалады<ref>[http://www.napoleon-series.org/military/battles/c_norway1814.html The Norwegian-Swedish War of 1814</ref>. Швед-норвег уния ол джыл огъунакъ къуралады, аннга кёре эки къралгъа ортакъ монарх эмда ортакъ тыш политика болургъа керек болгаънды, униягъа кирген къралланы энчи конституциялары, парламентлери эмда законлары болгъанды. Бу сауутлу уруш Швецияны тарихинда ахыр болгъанды. Андан сора Карл Юхан мамырлыкъны бегитиу политиканы бардыргъанды, ол белгили швед нейтралитетни тамалы болгъанды.
[[Наполеон къазауатла]]ны заманында Швеция, французлагъа къаршчы коалицияла джанлы болгъанды. [[1807 джыл]]дан башлаб, Наполеон [[Тёртюнчю коалицияны къазауаты|Польша кампания]]ны заманында [[Швед Померания]]ны кючлейди. Кронпринц [[XIV Карл Юхан]] тыш политикада тирирек къымылдай башлайды, кеси да Франциягъа къаршчы курс алады. Швеция, Франция джанлы болгъан [[Дания]] бла къазауат башлайды. [[Киль мамырлыкъ кесаматла (1814)|1814 джылны Киль мамырлыгъына]] кёре Дания Швециягъа Померания ючюн компенсациягъа бютеу Норвегияны берирге керек болады. Ол заманда огъунакъ норвеглиле бойсунмаулукъ баямлайдыла, Карл Юхан анда кесини властын орнатыр ючюн экспедиция ашырады. Норвегиягъа кириу дженгил эмда къансыз бошалады<ref>[http://www.napoleon-series.org/military/battles/c_norway1814.html The Norwegian-Swedish War of 1814]</ref>. Швед-норвег уния ол джыл огъунакъ къуралады, аннга кёре эки къралгъа орта монарх эмда орта тыш политика болургъа керек болгъанды, униягъа кирген къралланы энчи конституциялары, парламентлери эмда законлары болгъанды. Бу сауутлу уруш Швецияны тарихинда ахыр болгъанды. Андан сора Карл Юхан мамырлыкъны бегитиу политиканы бардыргъанды, ол белгили швед нейтралитетни тамалы болгъанды.


== Уния ==
== Уния ==
[[Файл:Swedish norwegian union flag.svg|left|thumb|Сол баш мюйюшюнде унияны белгиси бла Швецияны байрагъы, 1844—1905 дждж.]]
[[Файл:Swedish norwegian union flag.svg|left|thumb|Сол баш мюйюшюнде унияны белгиси бла Швецияны байрагъы, 1844—1905 дждж.]]
[[Файл:Norge-Unionsflagg-1844.svg|left|thumb|Сол баш мюйюшюнде унияны белгиси бла Норвегияны байрагъы, 1844—1905 дждж.]]
[[Файл:Norge-Unionsflagg-1844.svg|left|thumb|Сол баш мюйюшюнде унияны белгиси бла Норвегияны байрагъы, 1844—1905 дждж.]]

=== 1815—1860 ===
=== 1815—1860 ===
Унияны шартлары дайым даулашыу джаратханды. Швед джаны унияны кючлю этерге, келликде уа бир кърал къураргъа излесе, норвеглиле кеслерини автономияларыны джакълагъандыла эмда кенгертирге излегендиле. Сёз ючюн, 1835 джылда норвег правительствону членлери тыш политика бла байламлы оноулагъа къошулургъа хакъ алгъандыла. Аны тышында къралланы арасында таможня тыйыгъычланы къоратыу да Норвегияны экономикасына ёсюмге чурум болгъанды.
Унияны шартлары дайым даулашыу джаратханды. Швед джаны унияны кючлю этерге, келир заманда уа бир кърал къураргъа излесе, норвеглиле кеслерини автономияларын джакълагъандыла эмда кенгертирге излегендиле. Сёз ючюн, [[1835 джыл]]да норвег правительствону членлери тыш политика бла байламлы оноулагъа къошулургъа хакъ алгъандыла. Аны тышында къралланы арасында таможня тыйгъычланы къоратыу да Норвегияны экономикасыны ёсюмюне чурум болгъанды.


Ортакъ швед-норвег комитетни теджеую бла [[II Оскар]] унияны джангы байрагъы бла гербин къабыл этгенди, ала норвеглилени эки кърал тенг болургъа керекди деген излемине келишгенди. Аны тышында эки къралгъа саудюгер эмда аскер флотларына мюйшлеринде бир-бирлерини гитче байракъчыкълары болгъан айры байракъла берилгенди. Унияны герби тенг ёлчемли эки гербден къуралгъанды.
Орта швед-норвег комитетни теджеую бла [[II Оскар]] унияны джангы байрагъы бла гербин къабыл этгенди, ала норвеглилени эки кърал тенг болургъа керекди деген излемине келишгенди. Аны тышында эки къралгъа саудюгер эмда аскер флотларына мюйюшлеринде бир-бирлерини гитче байракъчыкълары болгъан айры байракъла берилгенди. Унияны герби тенг ёлчемли эки гербден къуралгъанды.


=== 1860—1905 ===
=== 1860—1905 ===
1860 джылдан башлаб эки къралны арасында илишкиле тиклеше башлайдыла. Къралланы политкачыларына арасында уллу политика ангылашмазлыкъла боладыла, ала унияны къарыусузлашдырыууна, Норвегияны да кючлендириуюне себеб боладыла. 1859 джылда тахтха олтургъан [[XV Карл]] Норвегияны генерал-губернатор постун къоратыргъа унамайды. Ол уллу къаугъа джаратады. Конфликт 1873 джылда генерал-губернатор постну къоратыб, норвег правительствону башчысы премьер-министр титулну алыуу бла бошалады.
[[1860 джыл]]дан башлаб эки къралны арасында илишкиле тик бола башлайдыла. Къралланы политкачыларыны арасында уллу политика ангылашынмагъанлыкъла боладыла, ала унияны къарыусузланыууна, Норвегияны да кючлю болуууна себеб боладыла. [[1859 джыл]]да тахха олтургъан [[XV Карл]], Норвегияны генерал-губернатор постун къоратыргъа унамайды. Ол уллу къаугъа джаратады. Конфликт, [[1873 джыл]]да генерал-губернатор постну къоратыб, норвег правительствону башчысы премьер-министр титулну къабыл этиу бла бошалады.


1872 джыл [[Стортинг]] норвег правительствону членлери, аны ишине къошулургъа хакъ берген законну алады, алай а II Оскар законнга къол салыргъа унамай, [[вето]] салыргъа излейди. Бу дагъыда бир кризис джаратады, джангы дискуссияда король конституция бла байламлы соруулада вето хакъгъа иемиди, тюлмюдю деб сорулады. Конфликт биягъынлай Стортингни хорламы бла бошалады, 1884 джыл II Оскар законнга къол салады. Аны бла бирге король конституциягъа тюрлениуле этилген бегимлеге вето хакъындан къуру къалады. Бу Норвегияда парламентаризмни уллу хорламыды.
[[1872 джыл]]да [[Стортинг]], норвег правительствону членлерине аны ишине къошулургъа хакъ берген законну алады, алай а II Оскар законнга къол салыргъа унамай, [[вето]] салыргъа излейди. Бу дагъыда бир кризис джаратады, джангы дискуссияда король, конституция бла байламлы соруулада вето хакъгъа иемиди, тюлмюдю деб сорулады. Конфликт, биягъынлай Стортингни хорламы бла бошалады, [[1884 джыл]]да II Оскар законнга къол салады. Аны бла бирге король, конституциягъа тюрлениуле этилген бегимлеге вето хакъындан къуру къалады. Бу Норвегияда парламентаризмни уллу хорламыды.


Эндиги кризис норвеглилени унияны белгиси болмагъан байракъ излемлери бла джаратылады. 1890-чы джыллада Стортинг талай кере норвег байракъдан унияны белгисин къоратыугъа бегим алгъанды, алай а хар джол II Оскар вето этгенди. Ахырында II Оскар бу бегимни да къабыл этеди, бу Швецияда консерватив къауумда уллу ачыу джаратады. Бек консерватив болмагъан политика [[Юхан Август Грипенстед]] огъунакъ прессада бу джумушатыуланы хыртха уруб «норвеглилени къошакъландыргъанны тохтатыргъа керекди, аланы къамчи бла тынч этер заман келгенди» дейди <ref>«Norskarna få ej krusas utan böra styras med starka tyglar och piska» https://www.aftonbladet.se/nyheter/9912/12/herman.html</ref>.
Эндиги кризис норвеглилени унияны белгиси болмагъан байракъ излемлери бла джаратылады. 1890-чы джыллада Стортинг, талай кере норвег [[байракъ]]дан унияны белгисин къоратыугъа бегим алгъанды, алай а хар джол II Оскар вето этгенди. Ахырында II Оскар бу бегимни да къабыл этеди, бу Швецияда консерватив къауумда уллу ачыу джаратады. Бек консерватив болмагъан политикачы [[Юхан Август Грипенстед]] огъунакъ прессада бу джумушатыуланы хыртха уруб «норвеглилени къошакъландыргъанны тохтатыргъа керекди, аланы къамчи бла тынч этер заман келгенди» дейди<ref>[https://www.aftonbladet.se/nyheter/9912/12/herman.html «Norskarna få ej krusas utan böra styras med starka tyglar och piska»]</ref>.


== Унияны чачылыуу ==
== Унияны чачылыуу ==
[[Файл:Norwegian Army guarding Swedish border 1905.jpg|right|thumb|Норвегияны аскерчилери Швеция бла чекде, 1905 джылны сентябры]]
[[Файл:Unionsupplösningen staty.JPG|right|thumb|[[Карлстад]]да унияны урушсуз чачылыууна эсгертме]]
Политика кризиследен сора да Норвегия бла Швецияны узакълашыууна уллу къошакъ айныуну айры джоллары болгъанды, Норвегияны экономикада да джетишимлери норвеглилеге баш кёлтюртгенди. Унияны ахыр чачылыууна уа консуллукъ соруу келтиргенди. Норвеглиле бекден бек энчи [[Консуллукъ (дипломатия)|консуллукъ]] даулаб башлайдыла, ол Норвегияны энчи тыш политика джюрютюрге излеми болады.
Политика кризиследен сора да Норвегия бла Швецияны узакълашыууна уллу къошакъ айныуну айры джоллары болгъанды, Норвегияны экономикада да джетишимлери норвеглилеге баш кёлтюртгенди. Унияны ахыр чачылыууна уа консуллукъ соруу келтиргенди. Норвеглиле бекден бек энчи [[Консуллукъ (дипломатия)|консуллукъ]] даулаб башлайдыла, ол Норвегияны энчи тыш политика джюрютюрге излеми болады.

II Оскар бу изолемлени къабыл этерге унамайды, ол уллу тикликле эмда Норвегияда правительство кризис джаратады. 1905 джылда Стортинг ауаз бирлиги бла норвег консул органны къуралыууна оноу этеди, алай II Оскар аны энтда бир кере къабыл этерге унамайды. Норвег правительстов отставка этеди, алай а оставканы да король къабыл этмейди. Аны ызы бла Стортинг, король норвег халкъны аллында борчларын толтуралмагъанын баялмайды, 1905 джылны 7-чи июнунда Ноябрны униядан чыкъгъанын бегитеди. 13-чю авгсутда [[Бойсунмазлыкъны юсюнден реферндум|референдум]] бардырылады, анда унияны чачылыуу ючюн 368 208 адам, къаршчы да — 187 адам чёб атады.


II Оскар бу излемлени къабыл этерге унамайды, ол уллу тикликле эмда Норвегияда правительство кризис джаратады. [[1905 джыл]]да Стортинг, ауаз бирлиги бла норвег консул органны къуралыууна оноу этеди, алай II Оскар аны энтда бир кере къабыл этерге унамайды. Норвег правительстов отставка этеди, алай а отставканы да король къабыл этмейди. Аны ызы бла Стортинг, король норвег халкъны аллында борчларын толтуралмагъанын баялмайды, [[7 июнь]] [[1905 джыл]] Норвегияны униядан чыкъгъанын бегитеди. [[13 авгсут]]да [[Бойсунмаулукъну юсюнден реферндум|референдум]] бардырылады, анда унияны чачылыуу ючюн 368 208 адам, къаршчы да — 187 адам чёб атады.
Норвегияны униядан чыгъыуу тиклик джаратады, чеклени эки джанында да мобилизация бардырылады, [[Карлстад]]да 1905 джылны августу бла октябрында кёрюшюулерини эсебинде эки джан да айрылыуну шартларын къабыл этеди, Швеция Норвегияны бойсунмазлыгъын таныйды. 26-чы октябрда тыш ишлени министрлери Фредрик Вактмейстер (Швециядан) эмда [[Лёвланд, Йорген Гуннарсон|Йорген Лёвланд]] (Норвегиядан) кесаматха къол саладыла.


Норвегияны униядан чыгъыуу тиклик джаратады, чеклени эки джанында да мобилизация бардырылады, [[Карлстад]]да [[1905 джыл]]ны августу бла октябрында кёрюшюулерини эсебинде эки джан да айырылыуну шартларын къабыл этеди, Швеция Норвегияны бойсунмазлыгъын таныйды. [[26 октябрь]]да тыш ишлени министрлери [[Фредрик Вактмейстер]] (Швециядан) эмда [[Лёвланд, Йорген Гуннарсон|Йорген Лёвланд]] (Норвегиядан) кесаматха къол саладыла.
Карлстадны ара майданында мамырлыкъ бла айрылыугъа эсгертме барды.


Карлстадны ара майданында мамырлыкъ бла айырылыугъа эсгертме барды.


== Белгиле ==
== Белгиле ==
{{белгиле}}
{{белгиле}}


== Джибериуле ==
* http://www.napoleon-series.org/military/battles/c_norway1814.html


[[Категория:Тарих]]
[[Категория:Норвегияны тарихи]]
[[Категория:Швецияны тарихи]]


[[cs:Švédsko-norská unie]]
[[cs:Švédsko-norská unie]]

18:46, 16 июнь 2012 версиясы

Швед-Норвег уния
швед. Svensk-norska unionen, Unionen mellan Sverige och Norge, норв. Unionen mellom Norge og Sverige

Энчи уния

 

1814 — 1905
 

Байрагъы Герби

Швеция бла Норвегияны бирлешген королевствосу 1905 джылда
Ара шахары Стокгольм, Кристиания
Тил(лер)и швед, норвег
Дини Лютеранлыкъ
Джер ёлчеми 774 184 км²
Халкъы 7 560 000 адам (1905)
Кърал оноууну формасы Конституцион монархия
Король
 - 1814–1818 XIII Карл
 - 1818–1844 XIV Карл Юхан
 - 1844–1859 I Оскар
 - 1859–1872 XV Карл
 - 1872–1905 II Оскар

Швед-норвег керти уния, неда Швеция бла Норвегияны бирлешген королевствосу (швед. Svensk-norska unionen, Unionen mellan Sverige och Norge, норв. Unionen mellom Norge og Sverige) — 18141905 джыллада болгъан, Швеция бла Норвегияны энчи униясыды. 1814 джылда швед-норвег къазауатны эсебинде къуралгъанды (алгъаракъ болгъан дания-норвег унияны къурутхан Киль кесамат бла айгъакъланнганды). Бу уния норвеглилени азатлыкъгъа имтиниулери бла Швецияны орус-швед къазауатда Финляндияны тас этиуюн компенсация этерге излеуюню арасында компромисс болгъанды. Швеция Норвегияны ич автономиясын эмда аны Эйдсволль конституциясын (унияны къуралыуун эсеблеген тюрлениулери бла) таныргъа эм бузмазгъа борчланнганды. Уния, Карлстад келишиуле бла 1905 джылда чачылгъанды, андан сора Норвегия толу бойсунмаулукъгъа ие болуб, кесине джангы королну — VII Хоконну сайлагъанды.

Ал тарихи эмда унияны къабыл этиу

Наполеон къазауатланы заманында Швеция, французлагъа къаршчы коалицияла джанлы болгъанды. 1807 джылдан башлаб, Наполеон Польша кампанияны заманында Швед Померанияны кючлейди. Кронпринц XIV Карл Юхан тыш политикада тирирек къымылдай башлайды, кеси да Франциягъа къаршчы курс алады. Швеция, Франция джанлы болгъан Дания бла къазауат башлайды. 1814 джылны Киль мамырлыгъына кёре Дания Швециягъа Померания ючюн компенсациягъа бютеу Норвегияны берирге керек болады. Ол заманда огъунакъ норвеглиле бойсунмаулукъ баямлайдыла, Карл Юхан анда кесини властын орнатыр ючюн экспедиция ашырады. Норвегиягъа кириу дженгил эмда къансыз бошалады[1]. Швед-норвег уния ол джыл огъунакъ къуралады, аннга кёре эки къралгъа орта монарх эмда орта тыш политика болургъа керек болгъанды, униягъа кирген къралланы энчи конституциялары, парламентлери эмда законлары болгъанды. Бу сауутлу уруш Швецияны тарихинда ахыр болгъанды. Андан сора Карл Юхан мамырлыкъны бегитиу политиканы бардыргъанды, ол белгили швед нейтралитетни тамалы болгъанды.

Уния

Сол баш мюйюшюнде унияны белгиси бла Швецияны байрагъы, 1844—1905 дждж.
Сол баш мюйюшюнде унияны белгиси бла Норвегияны байрагъы, 1844—1905 дждж.

1815—1860

Унияны шартлары дайым даулашыу джаратханды. Швед джаны унияны кючлю этерге, келир заманда уа бир кърал къураргъа излесе, норвеглиле кеслерини автономияларын джакълагъандыла эмда кенгертирге излегендиле. Сёз ючюн, 1835 джылда норвег правительствону членлери тыш политика бла байламлы оноулагъа къошулургъа хакъ алгъандыла. Аны тышында къралланы арасында таможня тыйгъычланы къоратыу да Норвегияны экономикасыны ёсюмюне чурум болгъанды.

Орта швед-норвег комитетни теджеую бла II Оскар унияны джангы байрагъы бла гербин къабыл этгенди, ала норвеглилени эки кърал тенг болургъа керекди деген излемине келишгенди. Аны тышында эки къралгъа саудюгер эмда аскер флотларына мюйюшлеринде бир-бирлерини гитче байракъчыкълары болгъан айры байракъла берилгенди. Унияны герби тенг ёлчемли эки гербден къуралгъанды.

1860—1905

1860 джылдан башлаб эки къралны арасында илишкиле тик бола башлайдыла. Къралланы политкачыларыны арасында уллу политика ангылашынмагъанлыкъла боладыла, ала унияны къарыусузланыууна, Норвегияны да кючлю болуууна себеб боладыла. 1859 джылда тахха олтургъан XV Карл, Норвегияны генерал-губернатор постун къоратыргъа унамайды. Ол уллу къаугъа джаратады. Конфликт, 1873 джылда генерал-губернатор постну къоратыб, норвег правительствону башчысы премьер-министр титулну къабыл этиу бла бошалады.

1872 джылда Стортинг, норвег правительствону членлерине аны ишине къошулургъа хакъ берген законну алады, алай а II Оскар законнга къол салыргъа унамай, вето салыргъа излейди. Бу дагъыда бир кризис джаратады, джангы дискуссияда король, конституция бла байламлы соруулада вето хакъгъа иемиди, тюлмюдю деб сорулады. Конфликт, биягъынлай Стортингни хорламы бла бошалады, 1884 джылда II Оскар законнга къол салады. Аны бла бирге король, конституциягъа тюрлениуле этилген бегимлеге вето хакъындан къуру къалады. Бу Норвегияда парламентаризмни уллу хорламыды.

Эндиги кризис норвеглилени унияны белгиси болмагъан байракъ излемлери бла джаратылады. 1890-чы джыллада Стортинг, талай кере норвег байракъдан унияны белгисин къоратыугъа бегим алгъанды, алай а хар джол II Оскар вето этгенди. Ахырында II Оскар бу бегимни да къабыл этеди, бу Швецияда консерватив къауумда уллу ачыу джаратады. Бек консерватив болмагъан политикачы Юхан Август Грипенстед огъунакъ прессада бу джумушатыуланы хыртха уруб «норвеглилени къошакъландыргъанны тохтатыргъа керекди, аланы къамчи бла тынч этер заман келгенди» дейди[2].

Унияны чачылыуу

Норвегияны аскерчилери Швеция бла чекде, 1905 джылны сентябры

Политика кризиследен сора да Норвегия бла Швецияны узакълашыууна уллу къошакъ — айныуну айры джоллары болгъанды, Норвегияны экономикада да джетишимлери норвеглилеге баш кёлтюртгенди. Унияны ахыр чачылыууна уа консуллукъ соруу келтиргенди. Норвеглиле бекден бек энчи консуллукъ даулаб башлайдыла, ол Норвегияны энчи тыш политика джюрютюрге излеми болады.

II Оскар бу излемлени къабыл этерге унамайды, ол уллу тикликле эмда Норвегияда правительство кризис джаратады. 1905 джылда Стортинг, ауаз бирлиги бла норвег консул органны къуралыууна оноу этеди, алай II Оскар аны энтда бир кере къабыл этерге унамайды. Норвег правительстов отставка этеди, алай а отставканы да король къабыл этмейди. Аны ызы бла Стортинг, король норвег халкъны аллында борчларын толтуралмагъанын баялмайды, 7 июнь 1905 джыл Норвегияны униядан чыкъгъанын бегитеди. 13 авгсутда референдум бардырылады, анда унияны чачылыуу ючюн 368 208 адам, къаршчы да — 187 адам чёб атады.

Норвегияны униядан чыгъыуу тиклик джаратады, чеклени эки джанында да мобилизация бардырылады, Карлстадда 1905 джылны августу бла октябрында кёрюшюулерини эсебинде эки джан да айырылыуну шартларын къабыл этеди, Швеция Норвегияны бойсунмазлыгъын таныйды. 26 октябрьда тыш ишлени министрлери Фредрик Вактмейстер (Швециядан) эмда Йорген Лёвланд (Норвегиядан) кесаматха къол саладыла.

Карлстадны ара майданында мамырлыкъ бла айырылыугъа эсгертме барды.

Белгиле