Къуругъан тюз

Къуругъан тюз — джерини тюзлюгю бла, флорасыны азлыгъы бла неда болмауу бла, кесини белгили бир фаунасы бла айрылгъан ландшафтны типиди.

Къумлу, ташлы, сазлы, тузлу топуракълы тюзлени айырадыла. Башха аралыкъ къум тюзле чыгъадыла (Антарктида бла Арктикада — арктика тюзле). Эм белгили къум тюзге Африканы бютеу шимал кесегин алгъан Сахара саналады. Къум тюзлеге джарым къум тюзледа саналадыла, алада экстремал ландшафтладыла.

Бютеулей билгилери

Къуругъан тюзле Шимал джарымтобну орта климат бёлгелеринде, Шимал эмда Къыбыла джарымтобну субтропик эмда тропик бёлгелеринде бардыла. Мылылыкъны дыккылыгъы бла (джауумну джыллыкъ суммасы 200 мм аз, экстраарид районлада уа — 50 мм-денда аз; мылылыкъны коэффициенти (джауумланы кебиуге илишкисин кёргюзеди) — 0—0,15). Рельеф къатышды — таулу джерле, ууакъ дуппурла, алгъыннгы суу ёзенле. Рельефни къуралыуну эрозия типи къарыусузду, рельефни эол формалары джайылыбдыла. Кёбюсюна къум тюзлени джерлеринден тышына суу саркъамайды, бир-бирледе аланы юслери бла суула барадыла (Сырдарья, Амударья, Нил, Хуанхэ эмда башхала); кёзюулю кебген, неда кеслерини шекиллерин, уллулукъларын тюрлендирген кёлледа кёбдюле (Лобнор, Чад, Эйр), кёзюулю саркъгъан суулада кёбдюле. Топуракътюбю сууланы минерализациялары мийик болады. Топуракъ кеси къарыусуз айныйды, кёбюсюне туз къабукъ бла джабылыб, неда эриген туз ичине сингибди. Ёсюмлюлюк къарыусузду, кесилибди (эки ёсюмлюлюкню арасы он сантиметрден талай метрге дери болургъа болады), кеслерида джерни 50 % басадыла къуру; экстраарид бёлгеледе уа джокъну орнундадыла.

Къум тюзле асламысы бла чыгъаналы чырпыла бла, джаныуарладан — рептилияла эмда ууакъ тюзлю джаныуарла бла толуду. Къум тюзледе, джертюбю сууланы саркъгъан джерледе оазисле — джашил ёсюмлюлюкден толу, суу болгъан «айрымканчыкъла» — тюбейдиле. Къар тюзле полюс тогъайны ары джанында болуучанды, кесиндеда сууукъгъа чыдамлы джаныуарла джашайдыла.

Къуругъан тюзлени классификациясы

Топракъ бла грунтну бичимине кёре:

къум тюзле — бурунгу аллювий тюзлени джумушакъ джатакъларында;
лёсс тюзле — тау тюбю тюзлени лёсс джатакъларында;
сазлыкъ тюзле — тюзлени къарыусуз карбонат къабукъ сазлыкъларында;
саз такъыр тюзле — тау тюбю тюзле бла сууланы аякъларында;
саз тюзле — тузу болгъан мергелле бла сазладан къаланнган алашатаулада,
ууакъ ташлы эм къумлу-ташлы тюзле — тау тюбю тюзле бла гипслешген сыртлада;
зыгъырлы тюзле — сыртла бла джаш тау тюбю тюзледе;
ташлы — алаша таула бла дуппурлу джерледе;
тузлу топуракълы тюзле — рельефни тузланнган алашалыкълары бла тенгиз джагъалада.

Джауумну тюшгенини динамикасын кёре:

джагъалыла — исси джагъалагъа, сууукъ тенгиз агъымла келген джерде къураладыла (Намиб, Атакама): джауум джокъну орнундады, джашауда аннга кёре.
Ара Азия типли (Гоби, Бетпак-Дала): джаумла джылны ичинде бир темпли тюшедиле, ол себебден джашау сау джылны барды, алай а къарысузду.
джерле арасы тенгиз типли (Сахара, Кара-Кумы, Австралияда Уллу Къум тюз): былайда джауумла буну аллындагъы типдеча бирди, алай бир кереге тюшеди, талай ыйыкъны ичинде былайда къысха болсада хар не чагъады, джашнайды, сора джукълагъан халгъа кириб, эндиги джауумну сакълайды.

Флора бла фауна

Ёсюмлюкню къурамы мында кесича бир тюрлюдю. Ёсюмлюк къауумланы алмашыуу, аланы комплекс халда болууун кёрюрге боллукъду, аны сылтауу къуругъан тюзлени джер башларыны бичими, топуракъ грунтланы къурамы, мылылыкъны режимини тюрлю-тюрлюлюгюдю. Аны бла бирге, бютеу континентлени къуругъан тюзлерини ёсюмлюклерини джаыйылыу бла экологиясында бир-бирине ушагъан кёб ышанлары барды, аны себебида бир-бирине ушаш халлада джашагъанларыды: кючлю «кесилиу», джарлы тюрлю къурамы…

Континентни ичиндеги къуругъан тюзлеге склерофил типли ёсюмлюк асламлыкъ джюрютеди, аланы ичинде чапракъсыз кёкенле эмда джарымкёкенле (сакъсауул, джузгъун, эфедра д. б.). Къуругъан тюзлени къыбыла зонатюбюню фитоценозунда ханслы ёсюмле уллу орун аладыла(эмемерле бла эфемероидле).

Субтропик бла тропик континент ичи къуругъан тюзледеда ксерофил кёкенле бла кёбджыллыкъ хансла асламдыла, алай а мында суккулентледа тюбейдиле. Бархан къум тёбеле бла туз къабукъ джабхан джерледе ёсюмлюк джокъду.

Шимал Америка бла Австралияны субтропик къуругъан тюзлени ёсюмлюкъ джабыуу байыракъды (Орта Азияны къуругъан тюзлерине джуукълашады) — ёсюмлюк болмагъан джер джокъну орнундады. Къум тёбелени арасындагъы саз алашалыкълада шлап акация бла эвкалипт ёседи; ууакъ ташлы-зыгъыр тюзледе джарымкёкенли тузлукълу хансла ёседиле — лыбыта э. б . Субтропик эмда тропик океанджаны къуругъан тюзледе (Кюнбатыш Сахара, Намиб, Атакама, Калифорния, Мексика) суккулент типли ёсюмле бийлик этедиле.

Орта климат, субтропик эмда тропик бёлгелени тузлу топуракъларындагъы къуругъан тюзледе ёсюмле бир-бирлерине ушайдыла. Была — галофил эм суккулент джарымкёкенле бла кёкенле (тамарикс, селитрянка э. б.) эмда бирджыллыкъ тузлухансла (тузлуханс, сведа э. б.).

Къуругъан тюзлени ёсюмлюгюнден оазислени, тугъайланы, уллу суу ёзенле бла суу аякъланы фитоценозлары бек айырыладыла. Азияны къуругъан-орта климат бёлгесиндеги ёзенледе агъыучу чапыракълы терекле ёседиле (туранг бусакъ, джида, тал, къарагъач; субтропик эмда тропик бёлгеледе — ёмюрюджашил ёсюмле — пальма, олеандр.

Къуругъан тюзледе турмуш бек къыйында: сууну джокълугъу, хауаны къургъакълыгъы, кючлю кюн, къарны азлыгъында, неда болмауда кючлю сууукъла. Ол себебден былайда былайдагъы ёсюмле специализациялы формаладыла асламысы бла.

Къуругъан тюзлеге дженгил джюрюген джаныуарладыла асламысы бла, аны себеби сууну, ашны излеу бла, эмда джыртхычладан къачыу бла (джашырылыр джер джокъду) байламлыды. Джауладан бугъунургъа керекли болгъаны эмда климатыны къатылыгъы себебли джаныуарланы асламысында джер къазыу лагъымлары кючлю айныбдыла (узун къаты тюкледен щёткала, аякъларында джитичикле, къумну бир джанына атарча; къазмалада уллу къалакъ тишле бла, къаты тырнакъла). Ала кеслерине джертюбю бетджанла ишлейдиле (тешикле), кёбюсюне ала бек уллула, теренле эмда къатышладыла, башхала (кеселеккеле, къамышакъла) терк къумгъа басдырылыргъа лагъымлары бардыла. Дженгил чабхан формалада бардыла (асламысы бла туякълыла). Джыланла бла кеселеккелени кёбюсюда дженгил къымылдайдыла.

Къуругъан тюзлени фаунасында бир тюрлю бир бояу барды — сары, боз, мор тонла, аны сылтауу джашырылыуду, бу бояулу джаныуарла кёрюнмей огъунакъда къаладыла. Фаунаны асламысы кечеги джашау бла джашайды. Бир-бирле джай джукъугъа киредиле, аны себебида джайда хансланы кюйюую бла сууну дыккылыгъыды.

Сууну дыккылыгъы, артыкъсызда ичер сууну былайда джашагъанланы эм уллу табсызлыкъларынды. Бирлери сууну кёб ичгенлери ючюн, аны излеб узакълагъа джюрюйдюле, неда къургъакъ кёзюуде суугъа джууукъ кёчедиле. Башхала сууну аз ичедиле, неда къуруда ичмейдиле, ашдана алыннган суудан хайырланнганлары джетиб. Былайыны фаунасыны келечилерини метаболизминде уллу орунну метаболик суу ойнайды, ол метаболизмни заманында къуралады (джауну мыстыланыуу).

Къуругъан тюзлени фаунасында сют ичген джаныуарланы (къазмала, туякълыла), рептилияланы (артыкъсызда кеселеккелени, варанланы), инсектлени (экикъанатлыланы, джайрыкъанатлыланы, тюзкъанатлыланы) эмда гыбылыланы юлюшю уллуду.

Мюлкде хайырланыуу

Къуругъан тюзледе малчылыкъ айныбды. Джерчилик сугъарыуну тамалында болургъа боллукъду. Асламысы бла уллу сууланы ёзенлеринде барды. Къуругъан тюзлени кёбюсю джараулу къазылгъан магъаданла бла байды (айырылыб Азияда), нефть бла газ чыгъарылады.

Экология

Адам улуну аз джашагъаны себебли, къум тюзле кеслерини сейирлик экология системаларын сакълагъандыла. Бир-бир къраллада ала миллет парклагъа киредиле, башха джаны бла къум тюзлени къатларында адамны ишлеуу (тереклени кесиу, сууланы тыйыу) къум тюзлени джайылыууна себеб болгъанды.

Викигёзенде (Wikimedia Commons) бу категориягъа келишген медиа-файлла табарыкъсыз: Къуругъан тюзле.