Метр

Метр (белгилениую: м, m; грекча — μέτρον — ёлчелеу, ёлчелеучю) — ЁС-да узунлукъну эмда аралыкъны белгилеген ёлчелеу биримиди. Метр, джарыкъны вакуумда ¹/_{299 792 458} секунха ётген аралыкъгъа тенгди.

Тарихи

1889 джылдан 1960 джыллагъа дери хайырланнган метрни халкъла арасы эталону.

Метр биринчи Францияда XVIII ёмюрде киргенди, алгъын эки бир-бири бла эришген ангылатыуну джюрютгенди:

• маятникни 45° кенгликде 1 с (бусагъатдагъы ёлчелеуледе бу аралыкъ мыннга тенгди: ${\frac {g}{\pi ^{2}}}\approx 0,994$ м) ичине джарымкёзюуде чайкъалыууду.
• Париж меридианны къыркъ миллион этиб бириди (ол деген шимал полюсдан экваторгъа дери Парижни кенглигинде джер эллипсоидни юсю бла баргъан аралыкъны он миллиондан бириди.

Аллындан биринчи ангылам джюрюгенди (1790 джыл 8-чи май Француз Миллет джыйылыу). Алай а эркин тюшюуню терклениую кенгликге байламлы болгъаны себебли,аны бла маятник эталон кёргюзюуде къыйын болгъаны ючюн, Француз Илмула Академиясы 1791 джылда Миллет джыйылыугъа метрни меридианны юсю бла белгилерин тилегенди. 1791 джылны 30-чу мартында бу тилек къабыл этилгенди. Миллет Конвент Францияда метрик системаны джюрютюуюню юсюнден закон алгъанды, эмда комиссарлагъа, аланы ичинде Ш. О. Кулон, Ж. Л. Лагранж, П.-С. Лаплас эмда башъа белгили алимле болгъандыла, эксперимент бла узунлукъну эмда массаны биримлерин ангылатырларын излегендиле. 1792-1797 джыллада Францияны революцион Конвентини бегими бла алимле (Деламбр бла Мешен) 6 джылны ичинде 9°40' узунлугъу болгъан париж меридианны дугасын ёлчелегендиле. Кърал Дюнкеркден Барселонагъа дери 115 ючмюйюшге юлешиннгенди, алай а Джерни полюс къысылыууну терс санагъанлары ючюн эталон 0,2 мм къысха болгъанды; алай бла,меридианны узунлугъу 40 000 км тенг тюлдю, аннга джууукъду.

Эталонну биринчи прототипи багъырдан 1795 джыл этилгенди. Массаны ангылатыуу да метрни ангылатыууна байламлы болгъанын чертирге керекди.

1799 джылда 90 % платина эмда 10 % иридий къатышдан метрни эталону этилгенди, аны узунлугъу Париж меридианны узунлугъуну къыркъ миллионундан бири болгъанды.

Наполеон башчылыкъ этген заманда метрик система бютеу Европагъа джайылгъанды. Джангыз, Наполеон хорламагъан Уллу Британияда узунлукъну эски ёлчелеулери къалгъанды: дюйм, фут эмда ярд.

1917 джылда метрик система Эресейде киргенди.

1889 джылда метрни халкъла арасы эталон джангыдан алгъындан тюзюрек этилгенди. Бу эталонда платина бла иридийден этилгенди. Аны копиялары метрни узунлукъну бирими санагъан къраллагъа берилгенди. Бу эталон алкъын ёлчелеуле бла ауурлукъланы халкъла арасы бюросунда бусагъатдада сакъланады.

1960 джылдан башлаб адамла метрни эталонун затны хайырланнганны къояргъа оноу этилгенди, ол замандан башлаб 1983 джылгъа дери метр вакуумда спектрны оранж сызыны (6 056 Å) толкъунуну узунлугъуна кереленнген  650 763,73 санды.

Метрни бусагъатда ангыламы 1983 джылдан бери джюрюйдю

• Метр — джарыкъны вакуумда (1 / 299 792 458) секундха ётген джолуну узунлугъуду.

Кере эмда юлюш биримле

Онлу кере эмда юлюш биримле стандарт ЁС-ню префикслери бла къураладыла. Система тышы ёлчелеу биримледа бардыла (микрон), алай а аланы хайырланыулары алай изленменмейди.

Кере				Юлюш
уллулукъ	ат	белгилеу		уллулукъ	ат	белгилеу
101 м	декаметр	дам	dam	10−1 м	дециметр	дм	dm
102 м	гектометр	гм	hm	10−2 м	сантиметр	см	cm
103 м	километр	км	km	10−3 м	миллиметр	мм	mm
106 м	мегаметр	Мм	Mm	10−6 м	микрометр	мкм	µm
109 м	гигаметр	Гм	Gm	10−9 м	нанометр	нм	nm
1012 м	тераметр	Тм	Tm	10−12 м	пикометр	пм	pm
1015 м	петаметр	Пм	Pm	10−15 м	фемтометр	фм	fm
1018 м	эксаметр	Эм	Em	10−18 м	аттометр	ам	am
1021 м	зеттаметр	Зм	Zm	10−21 м	зептометр	зм	zm
1024 м	йоттаметр	Им	Ym	10−24 м	иоктометр	им	ym
1027 м	роннаметр	Рнм	Rm	10−27 м	ронтометр	рнм	rm
1030 м	кветтаметр	Квм	Qm	10−30 м	квектометр	квм	qm
хайырланыугъа тыйыншлы кёрюлгенди      хайырланыугъа тыйыншлы кёрюлмейди      практикада хайырландырылмайды неда аз хайырландырылады

Башха ёлчелеу биримлеге илешкилери

Метрлик бирим, ЁС-ге кирмеген бирим бла белгиленеди					ЁС-ге кирмеген бирим, метрликик бирим бла белгиленеди
1 метр	≈	39,37	дюйм		1 дюйм	≡	0,0254	метр
1 сантиметр	≈	0,3937	дюйм		1 дюйм	≡	2,54	сантиметр
1 миллиметр	≈	0,03937	дюйм		1 дюйм	≡	25,4	миллиметр
1 метр	≡	1×1010	ангстрем		1 ангстрем	≡	1×10–10	метр
1 нанометр	≡	10	ангстрем		1 ангстрем	≡	100	пикометр