Миллетлени биригиую
| Миллетлени биригиую Commonwealth of Nations | |
| |
| Къошулгъан къралла | 54 кърал |
| Штаб-фатарыны тургъаны | .svg){kind=small} Вестминстер, Лондон, Уллу Британия |
| Башчысы | II Елизавета
|
| Генерал секретары |  Камалеш Шарма
|
| Ишлеген тил | Ингилиз тил |
| Къуралыуу | 1926 / 1931 / 1949 |
| Официал сайты | thecommonwealth.org |
Миллетлени биригиую (ингил. Commonwealth of Nations) — Уллу Британия бла аны алгъынгы доминионлары, колониялары эмда протекторатлары къошулгъан къралла арасы къуралышды. Алгъын Уллу Британия бла къатышлары болмагъан, алай а Биригиуге къошулгъан къралла къуру экидиле — Мозамбик бла Руанда.
Биригиуню тамаллары
[тюзет | къайнакъны тюзет]«Миллетлени Биригиую» термин биринчи кере британ премьер-министр Лорд Розберри бла 1884 джыл хайырланнганды. Биригиуню тамалы уа, Лондонда 1887 джыл бардырылгъан колониял конференцияа салгъанды, анда джангы колониялыкъ политиканы тамаллары бегигендиле: мында эм бек айныгъан колониялагъа доминион статус берилгенди. Ала кенг автономиялы, квази кърал халгъа келгендиле, кечирек а уа бойсунмагъан къралла болгъандыла, аны бла бирге ала барысы да Миллетлени Биригиуюню членлери болгъандыла. Биринчи аллай «эркинликлеге» ие болгъан колонияла была болгъандыла: Канада, Австралия Биригиу, Джангы Зеландия, Къыбыла-Африка Биригиу, Ньюфаундленд Доминион, Ирландия эмда Индия.
1926 джылда Уллу Британия бла британ иеликлени премьер-министрлерини конференциясында Бальфурну Декларациясы къабыл этилгенди, анда Уллу Британия бла доминионланы «тенг статуслары» болгъаны, аланы бири бирине бойсунмагъаны, алай а барысы да Коронаны сыйын кёргенлери эмда Миллетлени Биригиуюне къошулуулары бла бирикгенлери бегитилгенди.
Биригиуню хакъ статусу Вестминстер статут бла 1931 джылны 11-чи декабрында бегитилгенди, аннга кёре Биригиу къралланы бирлигине ушаш бир къуралышды. алай ала барысыда Уллу Британия бла энчи уния бла байламлы болгъандыла (ол демеклик британ монарх доминионну башчысы болады).
Айныуу
[тюзет | къайнакъны тюзет]Экинчи дуния къазауатдан сора британ иеликледе миллет къозгъалыуланы кюрешлерини эмда финанс табсызлыкъланы себеби бла Британ империя чачылады. 1946 джылдан башлаб «Британ Биригиу» «Биригу» ат алады.
Индияны азатланыуу эмда анда кърал оноуну формасы республика баямланнганында ( ол себебден британ монархны кърал башчы кибик танылмагъаны), Биригиуню къуралышында терен тюрлениуле этерге керек болады. Атын тюрлендиргенден сора приритет ишлеуле гуманитар миссия, окъуу эмда аны кибикле боладыла. Биригиу, тюрлю-тюрлю айныу дараджалары болгъан къралланы, бу организацияны ичинде тенг дараджада илишкиле къурургъа мадар берген бир къуралыш кибик къаралады.
Бирма бла Аден 1948 эмда 1967 джыллада бойсунмагъан статусну аладыла, эмда алгъыннгы британ колония болуб къуру была Биригиуге кирмейдиле. Алгъыннгы протекторатла бла Миллетлени Лигасыны мандат территоряларындан Биригиуге Мисир (1922 джыл азатлыкъ алгъанды), Израиль (1948), Ирак (1932), Бахрейн (1971), Иордания (1946), Кувейт (1961), Катар (1971) эмда Оман (1971) Биригиуге кирирге излемегендиле. Ирландия Биригиуден 1949 джыл, республика баямлау бла чыкъгъанды, Къыбыла-Африка Республика уа 1961 джыл (1994 джыл джангыдан ызына къайтханды). Аннга къарамай, согласно Ирланд актха кёре (1949), Ирландия Республиканы инсанлары, британ законнга кёре Биригиуню гражданлары бла тенг хакълары барды.
Биригиуде членлик бла республика кърал оноу форманы арасында соруу 1949 оноуун табханды, Лондонда Биригиуню къралларыны премьер-министрлерини конференциясында, Индия 1950 джылдан башлаб (республика баямланнгандан) британ монархны «Биригиуге кирген бойсунмагъан къралланы эркин ассоциясыны символу эмда Биригиуню башчысы» кибик таныргъа унагъанды. Биригиуню башха къраллары уа Индияны организацияда андан ары къалырына разы болгъандыла. Пакистанны излеми бла, мындан ары бютеу республика форманы сайлагъан къраллагъада бу формула джюрюрюкдю. Лондон декларацияны кёбле, Биригиуню бусагъатдагъы халына тамал салгъан документча кёредиле.
Бусагъатха дерида Уллу Британияны тышында 16 кърал кеслерини кърал башчыларына британ монархны санайдыла, ол къраллада аны генерал-губернатор келечилик этеди. Ол Биригиуню башчысыда болады. алай а Биригиуге къошулгъан къраллагъа чырт оноу этелмейди, эмда номинал халда башчыды. Биригиуню къралларыны кёбюсю, биртан монархны кърал башчы кибик танымайды. Биригиу политика бирлешиуге саналмайды эмда Уллу Британия башха къраллагъа уллу гитчеда оноу этер эркинлиги джокъду.
Биригиуню ёсюую бла, Уллу Британия бла аны 1945 джылгъа дери доминион болгъан къраллагъа («доминион» ат 1940 джыллада хайырланыудан чыкъгъанды) «Эски биригиу» атны бергендиле, артыкъсызда бек 1960 джыллада ала бла аладан джарлы болгъан, джангы азатлыкъ алгъан Африкадагъа эмда Азиядагъы членлерини арасында даула болгъандыла. Бу ангылашынмазлыкъла Эски. "Акъ" Биригиуню расизм бла, колониализм бла терслеуге огъунакъ келтиргендиле. 1970 джыллада Къыбыла Родезияны, 1980 джыллада КъАР-ге санкцияла салыу бу дауну джангыдан къыздыргъанды. Бизни кюнлеге джууукъда Нигерияда демократ тюрлениуле болууун соруулары, кечирек ол соруу Зимбабведе чыгъады. Зимбабвени президенти Роберт Мугабе «Акъ Биригиу» сёзню кёб хайырланады, Биригиуню аны къралында тюрлениулени излегенин, расизм бла колониализмге санаб сёлешиученди.
Членлик
[тюзет | къайнакъны тюзет]Биригиуню къралларында джашагъан адамланы бютеулей саны 1,8 млрд чакълы бирди, ол демек дунияны адам санындан 30 %. Адам саны бла къаралса биринчи орунда Индияды ( 2001 санаугъа кёре бир миллиард адам), аны ызындан Пакистан, Бангладеш/Бангладеш бла Нигерия барадыла (хар бирини адам саны 100 миллиондан артыкъды); эм азы адам болгъан кърал а уа Тувалуду — 11 минг. Биригиуню территориясы джер джюзюню тёрт этиб бири чакълы бирни алады. Джерлери бла эм уллула — Канада, Австралия эмда Индияды.
Биригиуге членлик, нюзюрлерин къабыл бютеу къралгъа ачыкъды. Аны тышында алгъыннгыда кандидат бла Уллу Британияны, неда Биригиуню башха членлирини арасында конституция байламла болургъа керекдиле. Биригиуню бир къауум къраллары Уллу Британия бла байламлары болмагъанды - талай къыбыла шош океан кърал Австралиягъа неда Джангы Зеландиягъа бойсуннгандыла, Намибия уа 1920 -1990 джыллада КъАР-ни тюбюнде болгъанды. 1995 джыл Биригиуге Камерун киргенди. Британиягъа бойсуннган аны бир кесек джери болгъанды, 1920-1946 джыллада Миллетлени Лигасыны мандаты бла эмда 1946-1961 джыллада БМО бла келишиуге кёре.
Бу джорукъгъа сыйынмагъан джангыз бир кърал барды. Мозамбик, Португалияны алгъыннгы колониясы болуб тургъанды, 1995 джыл Къыбыла Африкан Республиканы джангыдан Биригиуге алыныуу бла эмда Мозамбикде биринчи демократ сайлауладан сора Мозамбик Биригиуге къошулады. Мозамбик ючюн аны хоншулары тилигендиле. Къыбыла Родезия (бусагъатда Зимбабве) бла КъАР-деги акъ азынлыкълыкъланы расист режимлери бла кюрешде экономикасын келген зарауатлыкъны тюзетир эмда къралны айнытыр умут бла киргенди Биригиуге. 1997 джыл Биригиуге кирген къралланы башчылары Мозамбикни алыу, биринчи эмда ахырынчы кере джорукъладан чыгъыу болгъанын билдиргендиле.
2009 джылны 29-чу ноябрында Руанда Миллетлени Биригиуюню 54-чю члени болады. Руанданы алыуну юсюнден Тринидаде бла Тобагода бардырылгъан саммитде билдирилгенди. Германия бла Бельгияны алгъынгы колониясы, Руанда Уллу Британия бла конституциа байламлары болмагъан, алай а Биригиуге кирген экинчи кърал болгъанды[1].
Членликни тохтатыу
[тюзет | къайнакъны тюзет]Биригиуню хар къралы организациядан чыгъаргъа эркинди.
1972 джыл Биригиу Бангладешни бойсунмагъан кърал кибик таныгъаны ючюн, Пакистан протест этиб организациядан чыгъады, 1989 джыл ызына къайтханды.
Фиджи организанциядан 1987-1997 джыллада, кърал чюйрелиб, республика баямланнгандан сора чыкъгъанды. 2009 джылны 1-чи сентябрында Фиджини членлиги "толусу бла тохтатылгъанды", баш чуруму Британ Биригиу белгилеген болджалгъа эркин сайлаула бардырымлагъаны.[2][3]
Зимбабве Биригиуден 2003 джыл чыкъгъанды. Чуруму къралда адам хакъланы бузуу эмда къралгъа оноуну демпократия принципле бла этилмеу. Зимбабведе ситуация джангыдан Биригиуню акъ къраллары — Уллу Британия, Австралия, Джангы Зеландия бла африкан членлени арасында даугъа джол ачханды. Биринчиле Мугабени режимин адам хакъланы бузгъаны ючюн айыбына джолукъдурургъа , экинчилери уа колониализм бла терслегендиле биринчилени[4]
Биригиуню къралларыны правительстволарыны башчылары къайсы болсада къралны Биригиуню органларында ишлуеню тохтатыр эркинликлери болсада, Биригиуден къыстау бир документ блада бегимегенди. Алай а Биригиуню къралы (Commonwealth Realms) кесин республика баямласа автомат халда Биригиуден чыгъады, организацияда къалыр ючюн айры тилек джиберирге керекди. Ирландия 1949 джыл, республика бола айланнган заманында быллай норма болмагъаны себебли, тилек этмегенди. Ирландияны Биригиуге кириуюню соруу талай керек кёлтюрюрлгенди, алай а къралны инсанлары бу организацияны британ колониализм бла ассоцияция этгени себебли, бу соруугъа джылы къарамайдыла. Ирланд Республика, Биригиуден чыгъыб, ызына къайтмагъан биринчи кърал болгъанды..
Къыбыла Африкан Республика 1961 джыл республика баямлагъаны бла Биригиуден чыгъады, Биригиуню къралларыны кёбюсю КъАР-да бардырылгъан апартеидге къаршчы болгъанлары сбебели. Ызына алынмазлыгъын ангылаб, КъАР-ны правительствосу тилек джибермегенди. КъАР-ны членлиги 1994 джыл, апартеид ахырын табханы бла ызына салыннганды.
Фиджиде 1987 джыл республика баямланнганындан сора, членликни ызына салыу тилек 1997 джыл джиберилгенди, алай а алкъын къыбыл этилмегенди.
Биригиуню ишлерине къошулууну тохтатыу
[тюзет | къайнакъны тюзет]Арт джыллада талай керек Биригиуню ишлерине къошулууну тохтатыу болгъанды, аланы баш чуруму кърал оноуда демократ нормаланы бузууду. Бу амал къралны Биригиуде членлигин тохтатмайды.
Бу амал 2000-2001 джыллада эмда 2006 джыл кърал чюйрелиуден сора Фиджиге, Пакистаннга 1999-2004 джыллада эмда 2007 джылны ноябрындан башлаб[5] биягъы себебле.
1995-1999 джыллада Нигерия Биригиуню ишлерине къошулмагъанды. 2002 джыл быллай амал Зимбабвегеда этилгенди (чуруму Роберт Мугабени правительствосу бардыргъа джер реформа болгъанды).
Биригиуню структурасы
[тюзет | къайнакъны тюзет]
Адет бла Биригиуню башчысына Уллу Британияны монархы саналады, бусагъатда Уллу Британияны королевасы II Елизавета. Биригиуню тамадасы болуб ол джукъ функция тындырмайды, организацияны джашаунду ролу джокъду. Биригиуню 17 къралында Уллу Британияны монархы бусагъатха дери де-юре кърал башчыды , алай а джукъ функция тындырмайды.
Биригиуню башчысыны посту тутулгъа саналмайды эмда осуйлукъ болуб берилмейди. Британ тахтада монархны аушууу бла Биригиуге кирген къралланы башчылары джангы организация башчы салыргъа керекдиле..
Биригиуню административ оноуун Секретариат джюрютеди, аны штаб-фатары 1965 джылдан бери Лондондады. 2008 джылдан бери Секретариатха башчылыкъ Камалеш Шарма (Индия) этеди.
Белгиле
[тюзет | къайнакъны тюзет]- ↑ Руанда принята в Содружество наций, infox.ru (29-чу ноябрь 2009 джыл).
- ↑ Fiji Suspended from the Commonwealth. Commonwealth Secretariat (1 September 209). Тинтилгенди: 1 сентябрь 2009.
- ↑ Фиджини Британ Биригиуден къыстагъандыла -- биригиуню генсекретары, Жэньминь жибао (2009-09-02).
- ↑ Ал. А. Громыко, Великобритания эпоха реформ. М., 2007.
- ↑ Пакистанны Миллетлени Биригиунден къыстадыла
Джибериуле
[тюзет | къайнакъны тюзет]- The Commonwealth Secretariat
- The Commonwealth Institute, London
- The Royal Commonwealth Society
- The Royal Commonwealth Society (of Canada)
- British Empire & Commonwealth Museum, Bristol, England
- Association of Commonwealth Universities
- University of London Institute of Commonwealth Studies
- Association for Commonwealth Literature and Language Studies
- The Commonwealth as a popular club
- What is the Commonwealth
- The Commonwealth Parliamentary Association
 Викигёзенде (Wikimedia Commons'да) бу категориягъа келишген медиа-файлла табарыкъсыз: Британ Миллетлени Биригиую.
|