Узунлукъ

Узунлукъ
Символ	$\ L$
Ёлчемлик	L
Ёлчелеу бирим
ЁС	м
СГСЭ	см

Узунлукъ

Ёлчелеуле:
L — узунлукъ,
B —кенглик,
H — мийиклик, къалынлыкъ, теренлик

Длина́ — физическая величина, числовая характеристика протяжённости линий.

Ёлчелеу системаланы асламысында узунлукъну бирими — ёлчелеу биримлени тамал биримилерини бириди, аны юсю бла башха (чыгъарылгъан) биримле къураладыла. Халкъла арасы бирим системада (ЁС) узунлукъну бирими метрди.

Тар магъанада узунлукъ - затны узунлугъуна баргъан сюреминде (эм уллу ёлчемни сюремиди) сызлы ёлчем кибик кёредиле, ол демеклик бир-биринден эм узакъда болгъан эки нохтаны арасындагъы аралыкъды, ол вертикал сюремде ёлчеленнген мийикликча болмай горизонтал халда ёлчеленеди, неда объектни кёнделенине ёлчеленнген кенглик неда къалынлыкъча да болмайды.

Физикада «узунлукъ» термин кёбюсюне «аралыкъны» синонимиди эм $L$ неда $l$ бла белгиленеди, (нем. länge (узунлукъ)). Узунлукъну ёлчемлигини символу — dim l = L. Башха аламлы уллулукъланы ичинде, узунлукъ — бир ёлчемлиги болгъан биримди, майданлыкъ — эки ёлчелиди, чыйым — юч ёлчелиди.

Узунлукъну ёлчелеу биримлери

Метрлик система

Метрлик система кесини таблыгъы бла узунлукъну ёлчелеген системаланы ичинде эм белгилилени бириди. Метрлик системаны тамалында метр ёлчелеу бирим турады. Ёлчелеуню къалгъан биримлери метрден онлу джараджа бла къуралгъан биримледиле (юлгюге, километр — метрни 10³ болады, э. а. к.), бу тергеулени бек тынч этеди. 1960 джылгъа дери метрни энчи эталону болгъанды, ол бусагъатда Севр шахарда орналгъан Ёлчелеуле бла ауурлукъланы халкъла арасы бюросунда сакъланады. Бюгюн, белгилеуге кёре, метр джарыкъны вакуумда секунду 1/299 792 458 юлюшюне баргъан аралыкъгъа тенгди.

Британ/американ система

Тамал ингилиз ёлчеле мил, ярд, фут эмда дюйм болгъанды. Мил Ингилизге Буруннгу Римден келгенди, анда ол сауутлу римчи аскерчини минг экили атламы кибик ачыкъланнганды.

• Лига (лье)
• Фурлонг
• Чейн
• Род
• Линк
• Къарыш

Къарачай-малкъар система

Башха халкъладача къарачайлыла бла малкъарлыланы кеслерини ёлчелеу биримлери болгъанды, ала тамамланнган система болаламасала да турмуш джашауларында кереклилерин метрлик системагъа кёчгеннге дери баджарыб тургъандыла. Ол биримлени бир къауумлары:эли, къары, къарыш, къулач, къычырым д. а. к.

Дагъыда къара

• Мил
• Эли
• Къары
• Къарыш
• Къулач
• Къычырым

Буруннгу грек система

• Дактиль (ёлчелеу бирим)
• Кондилос
• Оргия
• Палайста
• Пекис
• Плетр
• Подес
• Стадий, неда «стадия»
• Эпидама

Мусульман система

• Ангушт неда Асба (дюймгъа келишеди)
• Пай (футха келишеди)
• Ба 2 м чакълы
• Къасаба неданаб
• Фарсах неда парасанг

Типография система

• Цицеро
• Пункт

Тенгиз система

Узунлукъну ёлчелеуню тенгиз системасы Джер планетаны диаметрине байламлыды. Баш ёлчелеу бирим болуб тенгиз мил хайырландырылады, ол джер эллипсоидни меридианыны мустугуну бир минутуну узунлугъуна (градусну 1/60) тенгди. Тенгиз милни узунлугъу тюрленме уллулукъду, джерни кенглигине байламлыды. Аны сан магъанасы экваторда 1843 метрден башлаб, полюслада 1861,6 метрге дери барады.

Халкъла арасы тенгиз мил 1852 м болады, британ системаны тенгиз мили уа 1853,184 м болады. Гитчерек ёлчемлени тенгиз милни 1/10 неда 185,2 м болгъан кабель (кабельтов - (орус.)).

Астрономияда хайырландырылгъан биримле

• Астрономиялыкъ бирим
• Джарыкъ джыл
• Парсек

Узунлукъну, аралыкъны ёлчелеу мадарлары

Ёлчелеу адырла эмда ёлчеле

• Сызгъыч
• Курвиметр
• Йогансонну блоклары
• Штанген-адыр
• Рулет (адыр)
• Микрометр (адыр)
• Сагъат типли индикатор
• Калибр (адыр)

Башха амалла

• Уллу аралыкъла навигацияда радионавигация системаланы неда сателлит системаланы болушлукълары бла ёлчеленедиле
• Бек гитче аралыкъланы ёлчелеу микроскопла бла ёлчелейдиле

Сынау этилаллыкъ объектлени аралыкълары эмда ёлчемлери

Баш къайнакъ:

Сынаб къаралгъан объектле	Ёлчем, м
Аламдагъы эм узакъ кёрюннген обоъектге Джерден аралыкъ	$1{,}0\times 10^{26}$
Андромеда джулдуз бёлекдеги галактикагъа Джерден аралыкъ	$2{,}0\times 10^{22}$
Галактикабызны диаметри	$1{,}0\times 10^{21}$
Центавр джулдуз бёлекни эм джууукъ джулдузуна дери Джерден аралыкъ	$4{,}0\times 10^{16}$
Джер бла Кюнню арасында аралыкъ	$1{,}5\times 10^{11}$
Кюнню диаметри	$1{,}4\times 10^{9}$
Джерден Айгъа аралыкъ	$3{,}8\times 10^{8}$
Джерни диаметри	$1{,}3\times 10^{7}$
Джер юсюнде эм терен чунгур	$1{,}1\times 10^{4}$
Джер юсюнде эм мийик тау	$9{,}0\times 10^{3}$
Джерни эм уллу джаныууары — кёк китни узунлугъу	$35$
Эм мийик адамны узунлугъу	$2{,}85$
Амёбаны ёлчеми	$5{,}0\times 10^{-4}$
Адам чачны къалынлыгъы	$1{,}0\times 10^{-4}$
Къызыл къан тобчукъну диаметри	$1{,}0\times 10^{-5}$
Гриппни вирусуну диаметри	$8{,}0\times 10^{-8}$
Гемоглобинни малекуласыны узунлугъу	$1{,}5\times 10^{-8}$
Къаты затда атомланы арасындагъы аралыкъ	$1{,}0\times 10^{-10}$
Уранны атомуну ёзегини диаметри	$1{,}0\times 10^{-14}$
Протонну диаметри	$1{,}6\times 10^{-15}$
Модерн терклендириучюлени болушлукълары бла тинтерге болгъан элементар кесекчиклени ичиндеги бёлгелени эм гитче ёлчемлери	$1{,}0\times 10^{-17}$

Дагъыда къара

• Сыйым
• Майданлыкъ
• Метр