Финляндияда граждан къазауат
Финляндияда граждан | |||||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Jaakarit vaasan torilla.jpg фин егерлени Германиядан Ваасагъа къайтыуларына аталгъан парад, февраль 1918 джыл | |||||||||||
| |||||||||||
Къаршчыла | |||||||||||
![]()
|
|||||||||||
Аскер башчыла | |||||||||||
![]() ![]() ![]() ![]() ![]() ![]() ![]() ![]() ![]() ![]() ![]() ![]() ![]() ![]() ![]() ![]() ![]() |
![]() ![]() ![]() Эйно Рахья ![]() ![]() ![]() | ||||||||||
Кючлери | |||||||||||
![]() ![]() ![]() ![]() |
![]() ![]() | ||||||||||
Къоранчла | |||||||||||
Финли акъла[6] 3414 ёлген, 1424 атдырылгъан, 46 хапарсыз тас болгъан, 4 джесирде ёлгенди, 7000−8000 джаралы, Немец къоранчла 450−500 |
Финли къызылла[6] 5199 ёлген, 7370 атдырылгъан, 1767 запарсыз тас болгъан, 11 652 лагерледе ёлгенди, 10 000−12 000 джаралы, Совет къоранчла[7] 700−900 ёлген, 1500 атдырылгъан |
Финляндияда граждан къазауат (фин. Suomen sisällissota) Европада Биринчи дуния къазауат уяндыргъан миллет эмда социал къозгъалыуну кесегине саналады. Фин граждан уруш къазауатдан сорагъы миллет эмда социал конфликтлени бири болгъанды, ол 1918 джылда 27 январь бла 15 май арасында, «къызылла» (фин. punaiset, punikki), Финляндияны халкъ келечилерини кенгеши башчылыкъ этген радикал солчула; эмда «акъланы» (фин. valkoiset), Фин сенатны буржуаз-демократ кючлерини арасында баргъанды. Къызылланы джанында Россия Совет Республика болгъанды, акъла уа аскер болушлукъну Герман империядан эмда туура этилмей Швециядан алгъаныла (швед зытчыу аскерле, Аланд айрымканлада аскер контингент бла флотну кючлери).
Къазауатны заманында азыкъны дайым джетмегенлигинден Финляндия ачлыкъны эшигинде тургъанды. Эки джаны да сюдсюз ёлтюрюулени эмда террорну бардыргъандыла.
Аты
[тюзет | къайнакъны тюзет]Бу граждан урушну талай аты барды, ол бу конфликтге тюрлю-тюрлю политикалыкъ, джамагъат эмда идеологиялыкъ къарамлада тамал алады: «къутхарыу уруш», «класс къазауат», «къызыл аякъланыу», «эллилени къозгъалыуу», «граждан къазауат», «революция», «къозгъалыу», эмда «къарнаш къанны тёкген къазауат». Бу конфликни биринчи сагъынылгъан заманында Финляндияны халкъ келечилерини кенгеши «Революция» атны хайырландыргъанды. Къызылла аны тышында «класс къазауат» эмда «аякъланыу» терминлени да джюрютгендиле, аны тышында «эркинлик ючюн сермешиу» фраза да къызыл гвардиячыланы некрологларында эмда сын ташларында тюбейди. «Граждан къазауат» деб айтыуну урушну заманында эки джаны да хайырландыргъанды. Акъла «къызыл аякъланыу» эмда «аякъланыу» терминлени хайырландыргъандыла. Къазауатны аягъында урушну Эресейге эмда аланы эгеттлери болгъан къызыллагъа къаршчы къутхарыучу болгъанын черте башлагъандыла. Бусагъатда тарих тинтиуледе асламысы бла «ич уруш» терминни хайырланадыла (фин. sisälissota), ол нейтралды эмда башха къралланы да къошулгъанын кёргюзеди.
Ал тарих
[тюзет | къайнакъны тюзет]Азыкъ бла болум
[тюзет | къайнакъны тюзет]Финляндияны эл мюлкюню эм уллу юлючю малчылыкъ болгъанды, ол себебден къралгъа мюрзеуню 60 % тыш къралдан келгенди, асламысы бла Германиядан. Финляндия кесинде мюрзеу ёсдюрюуню джарашдырыргъа джетишалмагъанды. Биринчи дуния къазауат башланыуу бла азыкъ бла болум аман бола башлагъанды, мюрзеуню къуру Эресей джанындан киргизирге мадар болгъанды, алай болса да Эресей империяны темир джолларында онгчулукъну аскер джюклеге бергедиле. Азыкъ проблеманы ёсмезине джангыз бир джол къалгъанды: хайырланыуну азайтыу эмда контролда тутуу. 1917-чи джылны февралында Финляндияда азыкъ картчыкъланы киргизедиле, джерли органлада азыкъ комитетле къурайдыла, алай багъаланы ёсюулерине къаршчы болургъа кюрешедиле.
1917-чи джылны 27-чи июлунда Вяйнё Таннер эмда Вяйнё Вуолийоки Эресейни кёзюулю правительствосу октябрь айгъа дери Финляндиягъа 62 000 тонна мюрзеу джибериуню юсюнден кесаматха къол салгъандыла, сенат мюрзеуню келирин сакъламай 60 миллион марканы тёлерге мюкюл этгенди. Быллай келишиуле АБШ бла да этилгендиле. Къазауат баргъаны себебли, мюрзеуню келлигине толу ишексиз болалмагъаны себебли, 16-чы майда парламент азыкъны юсюнден законну алады, ол Финляндияны 1920-чы джылгъа дери азыкъ политикасына тамал салады. Закон энчиликни тийилмезлигин эмда сатыу-алыуну эркинлигин бузгъанды, правительствогъа азыкъны конфискация этерге эмда багъанланы салыргъа эркинликг бергенди[8].
1917-чи джылны 5-чи июнунда къралгъа сатылыргъа керек болуб, сатылмагъан мюрзеу артыкъны зор бла сыйырыу башланнганды. Сыйырылгъан мюрзеуню азыкъ комитетлеге бергендиле, ала да аны картчыкъла бла адамлагъа чачхандыла. 1917-чи джылны джайына къралны халкъыны 50 % дери бу картчыкъла бла хайырланнгандыла, 1918-чи джылда азыкъ къытлыкъ джетген халкъны саны 60 % атлагъанды. Сентябрда гёзенлени тинтиу, азыкъны къышха джетмезлигин кёргюзгенди. АБШ-дан келлик мюрзеуге умут да къазауат ючюн толмазлыгъы ангылашылгъанды, Германия да Антанта бла тенгиз тюбю къазауат бардыргъаны ючюн, Скандинавиягъа мюрзеу келтирирге излеген кеме табылмагъанды.
Декабрды В. А. Лавониусну башчылыгъында джангы организация - азыкъ управление ишлеб башлайды. Ол азыкъ проблеманы тюзетир мурат бла плалн къурайды, алай болса да 1918-чи джылны 22-чи январында правительстводан дагъан кёрмеген къуллукъчула, управлениеден отставка излегендиле. Бу тилеклери толтурулмай къалгъанды — кърал тёнгеретиу болгъанды.
Азыкъ проблемада эм аллындан да мюрзеу дыккылыкъ баш этгенди. Эм бек къытлыкъ чекгенле ишчиле бла аланы юйдегилери болгъандыла, рационларында мюрзеу продуктланы мардасындан къуру 15-20 % болгъанды. Артыкъсыз да бу дыккылыкъ шахарланы кючлю ургъанды. Алай болса да Финляндияда ачлыкъ болмагъанды: будай тышында, финлилие кёб ашагъан эт да, чабакъ да, гардош да джетерча бир битгендиле, эмда багъалары бек да кёлтюрюлмегенди. Мюрзеу тышында азыкъны сыйырыуу бек къаты бармагъанды.
Граждан уруш башланыуу бла акъла бла къызылла азыкъ проблеманы бир-бирлеринден айры тюзетирге кюрешгендиле. Къызылла, джерли азыкъ чыгъарыучула бла аралары аман болгъаны себебли, шахарланы мюрзеу бла Эресейден келтириб баджарыргъа тырмашхандыла. Эки джанында картчыкъла бла берилген унну мардасыз азайтыргъа керек болгъандыла[8]. 30-чу мартда Хельсинкиге сибирь будай бла поезд келеди. Беш ыйыкъны келиб тургъан поезд толусу бла джыйылалмайды Финляндиягъа, вагонланы бир къауумун Эресейде тешиб, чекни алай ётерге керек болады. Ара шахарда мюрзеу бла болум бек къыйын болгъанды, поездде келген будай а уа проблеманы тюзетирге джууукълашдырмазча аз болады.
Акълада азыкъ баджарыу игирек ишлегенди, граждан халкъны баджарыууна джерли комитетли джууаблы болгъандыла. Ала азыкъны Даниядан, Германиядан эмда Швециядан алгъандыла, алай а андан да джетерча бир келмегенди.
Къазауатдан сора да азыкъ бла баджарыу аманланнганлай тургъанды, чыгъарыууну бир кесек ёсюую, алыууну ёсюуюнден аз болгъанды. Эм аман болум 1918-чи джылны джайында болгъанды, азыкъны бютеу къалгъанлары бошалгъанды, джангысы уа келмегенди. Эм аман болум джесир тюшген къызыл гвардиячыланы лагерлеринде болгъанды. Азыкъны дыккылыгъы къуру 1919-чу джылны джазында битгенди, АБШ-дан келген мюрзеу шахарланы баджарыуда болушханды, правительство халкъдан артыкъны сыйырыуун да тохтатханды. Джерли чыгъарыучуладан азыкъны планлы чачыуу 1919-чу джылда тохтатылгъанды, импортнукъу уа 1921-чи джылда.
Тикликни башланыуу
[тюзет | къайнакъны тюзет]
Граждан къазауатны башланыууну датасын кесгин айтырча тюлдю. Къызылла, революцияны 27-чи январны 23:00 башланнга санайдыла, акъла уа - 28-чи январда 03:00. Алай а бу датала да кесгин тюлдюле, сауутлу къаугъала январгъа дери иги талай заман алгъа башланнгандыла, артыкъсыз да Карелияда. Аны баш чуруму, бир джаны да кеси джанлыланы толусу бла къолда туталмагъаныды.
Ишчилени толтуруучу комитетлери 46 адамны тутукъларгъа буйрукъну береди, алай а бу операция джетишимсиз болады, бютеу сенаторла рахатлыкъ бла къачадыла[9]. Къызылла къралны къыбыласында шахарланы асламысын кючлейдиле[10]. 28-чи январда революцион Финляндияны халкъ келечилерини кенгеши къурулады (фин. Suomen kansanvaltuuskunta), башына да Куллерво Маннер салынады.
Ара шахарны Свеаборг бегиген къаладан эмда тенгизден тоб бла урулуу къоркъуу болгъаны себебли, къоруулауну аралыгъын Ваасагъа кёчюредиле. Ары Свинхувудну сенаты да ташынылады. Акъла бла къызылланы арасынд толу фронт къазауатны аллында Пори-Икаалинен-Куру[en]-Вилпула-Лянкипохья-Падасйоки-Хейнола-Мантюхарью-Савитайпале-Лаппенранта-Антреа-Раута сызда бегийди. Эки джанны тылында къаршчыланыу аралыкъла къаладыла, аланы 1918-чи джылны февралына тазалайдыла. Акъланы тылларында Оулу, Торнио, Кеми, Раахе, Куопио эмда Варкаус болгъанды. Къызылланы тылларында — Уусикаупунки, Сиунтио-Киркконумми эмда Порво бёлге.
1918-чи джылны къазауаты «темир джол къазауат» болгъанды, темир джолла аскерлени ташыуну баш улоуу болгъандыла. Эки джаны да баш темир джол тюйюмчеклери ючюн сермешгендиле, аладан эм магъаналыла Хаапамяки, Тампере, Коувола эмда Выборг. Акълада да, къызыллада да тюрлю-тюрлю заманлада аскерчилерини санлары 50 000 бла 90 000 арасында болгъанды. Къызыл гвардиячы аскерле кеси излеми бла келгенледен къуралгъанды, акъланы ичинде кеси кёллю бла келгенлени къуру 11 000−15 000 тёгерекде болгъанды. Аскерлеге кёллю келгенлени баш себеблери материал (джал бла азыкъ юлюш) эмда идея болгъанды. Къызылла джанлыла асламысы бла промышленность аралыкъладан болгъанды, ол себебден къызылланы аскерлерлерини ёзеклери ишчиле эмда элчи джарлыла болгъандыла, акъланыкъы уа эллиле эмда интеллигенция болгъанды.
Акъ Финляндия
[тюзет | къайнакъны тюзет]Фин республиканы правительствосу аякъланнган ара шахардан Ваасагъа ташылады, артдан шахарны аты бла Вааса Сенат ат бериледи. 26-чы январда Сенат юч сенаторну Ваасагъа джиберирге оноу алады. А. Фрей, Э. Ю. Пехконен эмда Х. Ренвал ол кюнню ингиринде джолгъа чыгъадыла, Ваасагъа 28-чи январда джетедиле. Ол кюн огъунакъ Маннергейм баш аскер башчы болуб салынады[9]. 198-чи джылны 1-чи февралында Сенат халкъгъа чакъырыуун басмалайды, анда гражданлагъа правительство бла бирге аякъланыугъа къаршчы кюреширге чакъырады. Чакъырыуда Маннергейм алгъан эркинликлени эмда правительство аскерлеге къаршчыланыу кърал сатлыкъгъа саналлыгъы да чертиледи[9][11]. Кечирек Ваасадагъы Сенатны къурамына Пер Свинхувуд эмда Й. Кастре́н (J. Castrén) киредиле[10]. Сенатны председатели Свинхувуд Ваасагъа эресей флотну самолету бла учаргъа кюрешеди, алай а фин пилот таб джюрютелмегени себебли, Свинхувуд биринчи буз чачхан кеме «Тармо» бла Ревель шахаргъа келеди, андан Германия эмда Швецияны юсю бла Шимал Финляндиягъа джетеди. Сенаторланы эмда буржуазия политикачыланы бир къаууму, аланы ичинде Каарло Юхо Стольберг, Лаури Ингман эмда Кюёсти Каллио, Хельсинкиде джашыртын къалыб, немецле келгинчи таша иш джюрютгендиле[10]. Бютеулей Ваасадагъы Сенатны иишен 6 сенатор къошулгъанды.
Аны бла бирге Маннергейм эртдеден план этилген шималдагъы орус гарнизонланы сауутсузлашдырыуун тындыргъанды эмда Похьянмаа провинцияны контролгъа салгъанды.
1918-чи джылны башында огъунакъ совет правительство бойсунмагъан Финляндияны территориясында къалгъан орус гарнизонлагъана нейтралитет тутарларына буйрукъ береди. Алай болса да Похьянмаадагъы орус аскер башчылыкъ Финляндияны сакълауул корпусу бла джууукъ иш бирлик джюрютгенди. Сёзге, вице-адмирал Николай Подгурский Ботния богъазны къоруулауун къургъанды. Ол себебден шималдагъы орус аскерлени 1918-чи джылны 29-чу январындан 31-чи январына дери баргъан сауутсузлашдырыуу тынч эмда къаугъасыз ётгенди. Финляндияда Эресейни келечилик этген джерли комитетле Финляндияны Сенатына «демобилизацияны программасы» джетишимли баргъанын билдиргенди. Подгурский, кеси энчи болуб генерал Маннергеймге Ваасада гарнизонну сауутсузлашдырыууна болушханды[12]. Аны болушханына, разылыкъгъа орус абычарлагъа хакъ бериуню, фатарлашыуну джарашдыргъанды, шахарда эркин айланыргъа эркинлик берилгенди. Къралны шималындагъы орус гарнизонла къаршчыланмагъандыла дерчады, аскерчилени асламысы сауутсузлашдырылгъанларындан сора юйлерине къайтыр мадар табхандыла, зытчыу бёлекле уа (Финляндияны сакълауул корпусу) сауутланыр амал табхандыла. Сенатны ышангылы тылдан сора да, кесини саны 70 000 адам чакълы болгъан сауутлу аскери болгъанды. Аны тамалында зытчыу аскер бёлекле (сакълауул бёлекле) болгъандыла; алай а аланы аскер джанындан хазырлыкълары эмда юрениулери гитче дараджада болгъаны себебли, эмда аланы аскер ишге хазырларгъа абычар джетмегени себебли, аладан уллу хайыр болмагъанчады. Аны ангылагъан Маннергейм , 1918-чи джылны 18-чи февралында бютеулюк аскер борчлулукъну киргизгенди. 1918-чи джылны 25-чи февралында Балтиядан Германия джанлы болуб къазауат этген фин егерлени батальонунут аскерчилерини асламысы къайтады, акъ аскер да джетерча бир (1300 адам) хазырлыкълы эмда сынамлы командирле эмда аскер ишни инструкторларына ие болады, [13]. Аскерни къурамы асламысы бла мюлклю эллиледен эмда къуллукъчуладан къуралгъанды. Аны тышында акълагъа болушлукъ Швеция бла Германиядан да келгенди. Февралны башында Швециядан 84 абычардан къуралгъан къауум келеди, аланы болушлукълары бла фин аскерни штабы къуралады, операция планланнгандыла, байлам къурулады. Германиядан да Маннергейм къуру абычарланы, сауутну эмда аскер керекни алыр мураты бдолгъанды, алай а Германия ташатын Совет Россия бла мамырлыкъны бузуб Украинаны, балтика къралланы эмда Финляндияны кесини ауурлукъ сферасына къошаргъа излегенди. Бу нюзюрню салгъан Германия, бу къраллагъа большевикле бла кюрешде болушлукъ теджегенди; Берлинде Финляндияны келечиледен къралгъа герман аскер къауумну джиберирге тилерлери изленнгенди, ала да разы болгъандыла. Маннергейм эмда сенат аны юсюнден къуру 1918-чи джылны мартыны аллында билгендиле[10].

Ваасадагъа сенатны эм баш нюзюрю къралны къыбыласында закон властны орнуна салыу болгъанды. Кърал властны эмда Россиядан бойсунмауну кеслерини кючлю эмда герман аскерле бла баджарыр муратлы болгъандыла, аны тышында монархия системагъа къайтыр планла да джюрюгендиле. Орталыла эмда социалистле уа монархиягъа да, немец интервенциягъа да къаршчы болгъандыла, артыкъсыз да къазауатны башында. Аскер башчылыкъда генерал Маннергейм эмда фин егерлени командири бла даулашыула баргъандыла. Къызыл аскерни эмда фин къызыл гвардиячыланы халларыны аман болгъанын билген Маннергейм немецлени аскерлерини болушлукъларын керексизге санагъанды. Фин егерле уа немец джанлы болгъандыла.
Къызыл Финляндия
[тюзет | къайнакъны тюзет]Аякъланыугъа эмда къызыл гвардиячылагъа башчылыкъ революцион правительство - Финляндияны халкъ келечилерини кенгеши этгенди[14][15] . Бир айдан къуру Совет Россия джангы правительствону таныгъанды: 1918-чи джылны 1-чи мартында аты Финлянд Социалист Ишчи Республика болуб Финлияндияны тарихинде джангыз халкъла арасы кесаматха къол салыннганды[16]. Россиядан башха къагъытда «фин социалист правительство» деб аты ётгенди[17]. Финляндияны кесине бу атланы не «акъла», не «къызылла» хайырландырмагъандыла»[18].
Халкъ келечилени кенгеши уллу пробламалагъа тюртюлгенди, аланы ичинде эм магъаналы да саботаж болгъанды. Правительство аппаратны бек аз юлюшю ишин андан ары бардыргъанды, асламысы забостовкагъа кетгенди, ол себебден къызылла финансланы эмда азыкъны контролун тас этгендиле. Аны тышында Кенгешни башчыларыны правительствода ишлеу сынамлары болмагъанды. Къуллукъчуланы бир къаууму акъла бла иш бирлик этгенди, сёз ючюн, темир джол департаментде таша телеграф болгъанды[10], аны болушлугъу бла фронту сызыны юсю бла информация джиберилгенди. Къызылла контроль этген территориялада, аланы ичинде Хельсинки да болуб, акъ таша къуралышла таша ишлегендиле, аланы башында Эльмо Кайло болгъанды. Бир къауум тинтиучюле къызылла бардыргъа къызыл террор алагъа кеслерине келиб тийгенди деген оюумдадыла, — халкъны кёблюгю алагъа ышанмай башлагъанды[10].
Тампереде дженгилиу эмда немецлени тенгизден Ханкогъа кириу, къызылланы планларын бузгъанды. 1918-чи джылны 6-чы апрелинде Халкъ келечилени кенгеши Хельсинкиде ахыр кере олтуруун бардыргъанды эмда акъыртын-акъыртын Выборг таба ыхтырылыргъа оноу алгъанды. Кертиликде акъыртын-акъыртын ыхтырылыу мадаргъа кёре Выборгга дженгил кёчюу, андан да 1918-чи джылны апрелини аягъында кемеле бла Петроградха къачыу болгъанды. Аскерле артына дери сермеширге кюрешгендиле, алай а бу керексиз къурманладан сора джукъ бермегенди[10].
Финляндияда орус аскерле
[тюзет | къайнакъны тюзет]Орус аскерни чачылыуу, къазауатдан арыуу себебли, орус аскерчилени Карелияда бир талай сермешиу тышында къазауатха къошулуу аз болгъанды. Патчах аскерни Финляндияда саны 1917-чи джылны къачына 100 000 адам чакълыбир болгъанды. 1917-чи джылны ноябрь-декабрында аланы саны терк азайыб башлагъанды, аланы чурумларыны ичинде демобилизация, дезертирлик болгъанды.
Фин граждан къазауатны башланыууна, 1918-чиджылны 27-чи январына къралда орус аскерлени саны 60−80 минг адам чакълы бир болгъанды, аланы асламысыны деморализация халда тургъанды, узун заманны большевикчи къазауатха къаршчы пропаганданы эсебинде эмда Россияда 26 октябрда (8 ноябрда) 1917 джыл баямланнган «Мамырлыкъны юсюнден декретден» сора, аскерчилени асламысы не къазауат этерге не Финляндияда къалыргъа излемегендиле.
Брест-Литовск мамырлыкъны 1918-чи джылны 3 мартында къол салыныуундан сора, Финляндияда 30 минг чакълы бир орус акер къалгъанды, аланы асламысы да уруш этерге излемегендиле. 1918-чи джылны мартыны аягъына эски аскерни асламысы Финляндиядан чыгъарылгъанды.
Къызыл гвардияны джанында 7−10 минг орус аскер къазауат этгенди (алгъаракъ Финляндияны территориясында къалгъан да, фин джолдашларына болушлукъгъа келген петроградчы къызыл гвардиячыланы да санаб)[19][20]. Орус аскерлени андан тири къошулуууна Совет Россияны кесинде да джылы къарамагъандыла. 30-чу мартда Германияны тыш ишлеррини министрлиги большевиклеге нота джибереди, анда Финляндиядан келген хапарлагъа кёре «Петрограддан уллу къауумла бла къызыл гвардиячыла джибериледи» деб белгиленеди. Нотада протест белгиленеди эмда совет правительство, кесаматны шартларына кёре кесини къызыл гвардиячыларын Финляндиядан чыгъармаса, керекли атламла этиллигин билдириледи. Нота джиберилген джерине джетгенинде, немецлени Ханкогъа тенгизден тюшюулери къызыуда болгъанды. Германияны басымы бла Ленин, 19185-чи джылны 1-чи апрелинде Финляндияны халкъ келечилерини кенгешине официал халда аскерчилени джибериуню джасакълагъанды[21].
Бютеулей къуру 1−4 минг аскерчи 100-1000 адам болгъан бёлекле бла эки джандан да урушха къошулгъандыла. Бир къауум орус абычарла къызыл гвардиячылагъа башчылыкъ да этгендиле: аланы ичинде Михаил Свечников Финляндияны кюнбатышында, эмда И. Еремеев кюнчыгъышда. Ортакъ иш аман баргъанды: тил тыйгъыч, бир-бирине ышанмау. Граждан урушха къатышхан орус аскерчилени саны, Германия бла Совет Россияны арасында 18-чи февралда башланнган сермешиуледен сора андан да бек азаяды. Алгъыннгы Эресей империяны аскерлери не чачыладыла, неда Петроградны къорууларгъа джибериледиле, андан сора къызыл финлилеге болушуу совет джанындан къуру сауут бла чекленеди.
Совет орус аскерчилени къатышыулары граждан къазауатны аягъына дери Карелия боюнчукъда баргъанды, алай а аланы баш нюзюрлери Петроградны къоруулау болгъанды. Финляндияны башха джерлеринден орус аскерле ак аскерле алгъа ургъунчу да къоратылгъандыла[22].
1918-чи джылны 11-чи майында Хельсинкиде къалгъан 2100 чакълы бир алгъыннгы эресейли гражданла шахардан къысталгъандыла. Бу Германияны излемлерини бири болгъанды (Брест мамырлыкъ кесаматны VI статьясы)[23]. Бир къаууму кеси излеми бла кетгенди, башхаланы полицияны кючлери бла кемелеге келтиргендиле. Аланы ичинде граждан эмда аскер адамла да болгъандыла: аскерчилени ичинде Совет Россиягъа кетерге излемегенлени саны кёб болгъанды[24].
Тампереде ишни битиую
[тюзет | къайнакъны тюзет]
Февралны аягъында къызылланы алгъа урургъа кюрешгенлери джетишимли болмагъанындан сора, инициатива акълагъа кёчеди. 1918-чи джылны 15-чи мартында къыбылагъа, къызылланы магъаналы нохталары Тампере таба алгъа уруу башланады. Сермешиуле шахардан шимал-кюнчыгъышда, Лангемякиде башланадыла эмда Виипула-Куру[en]-Кюроскоски-Суоденниеми сыз бла барадыла. 24-чю мартда Лемпяялада сермешиуден эмда 26-чы мартдан Сиурону кючлеуден сора шахар къуршаланады. Тампере ючюн сермешиу къуру фин граждан урушда тюл, бютеу Скандинавияны тарихинде эм уллу, эм къаты сермешиуге саналады. Анда акъланы джанында 16 000, къызылланы джанында да 14 000 болгъанды.
Ол заманнга къызыл гвардиячыланы къорууланыу усталыкълары иги ёсгенди. Акъланы аскер башчылары Тампереге эм иги аскерлерин джибергендиле, аланы ичинде егерлени джангы командирлерин да. Калеванкангас къабырланы къатында 28-чи мартда «къанлы сыйлы орта кюн» атны джюрютген кюнде сермешиуде акъланы бир къауум бёлеклери къурамларыны 50 % къоранч болгъады. 50 егерь ёлгенди, швед кёллю аскерчилени 10 % ёлгенди, джюз джарым чакълы бири да джаралы болады. 2-чи швед батальонну башчысы Фольке Бенних-Бьёркман да ёледи. Швед аскерлени къаушатылыудан фин егерлени 2-чи полкуну алгъа урууу болады. Алгъа урууну башлагъан 350 чакълы бир швед «сюнгюден», бетджанланы ёталгъан къуру 250 чакълы бир болгъанды. Тамперени арасын алыр ючюн алгъа уруу 3-чю апрелни танг аласында башланнганды, ол кючлю тоб болушлукъ алыб алай баргъанды. Фин тарихде бу биринчи шахар ичинде аямаусуз сермешиу болгъанды: тийре-тийре согъушуула баргъандыла. Шахарны 6-чи апрелде алгъандыла акъла. Ол заманда акъла Карел боюнчукъда Раутуну да кючлеб уллу джетишим этгендиле.
Герман аскерле эмда Къыбыла Финляндия ючюн сермешиуле
[тюзет | къайнакъны тюзет]
1918-чи джылны 5-чи мартында герман флот Аланд айрымканланы къатына келеди, майны аягъына немец аскерлени орнуна айрымканнга февралда тюшген швед аскерле джерлешедиле[3][25]. Айрымканла Финляндиягъа герман интервенцияны[de] базасы боладыла. 1918-чи джылны 3-чю апрелинде Ханкода немецле тыйгъычсыз генерал Рюдигер фон дер Гольцну башчылыгъында 9,5 минг адам санлы Остзей корпус тюшеди эмда Хельсинкиге джол алады.
7-чи апрелде Ловиисада Ревелден келген Отто фон Брандштейнни 2,5 минглик немец бёлеги десант тюшгенди, алайсыз да къыйын болумда болгъан къызылланы халларын аман этгенди. Бютеулей Финляндияда немец аскерчилени саны 14−15 минг болгъанды.
Башчылыкъны къачыуларындан сора, Хельскинкини къоруулауну къолларына къызыл гвардиячыла алгъандыла. Шахарда дагъыда эки аскер кюч болгаънды: портда эресей совет флотну кемелери тургъандыла, Свеаборк бегиген къалада уа артиллерия болгъанды. Алай а къызыл финлилеге аладан болушлукъ келмегенди: кемеле шахардан, немецле бла кесаматны шартларына кёре кетгендиле, артиллерия, уа тобланы киритлерин алыб кетгенлери себебли джараусуз болгъанды. Немец аскерлени аскер амаллары башхаладан къатлагъа кючлю болгъанды, Германия Финляндияда къызыллагъа къаршчы сермешиулени башлагъаныны юсюнден джукъ айтхан да этмегенди, къызылланы къарыусуз, джорукъ бузгъан мятежчилеге санагъаны себебли, аланы юсюнден джукъ айтыргъа керекли да санамагъанды.
12-13-чю апрелде немец аскерле къыйналмай Хельсинкини кючлейдиле, 14-чю апрелде парад бардырыб, шахарны Фин сенатха бередиле.
19-чу апрелде Ловиисадан бригада Лахтини кючлеб къызылланы кюнбатыш эмда кюнчыгъыш къауумларыны арасында байламны кеседи. 21-чи апрелде Хювинкя, 22-чи апрелде — Рийхимяки, 26-чы апрелде — Хяменлинна тюшедиле.
26-чы апрелни кечесинде Финляндияны къызыл правительствосу тенгиз бла Выборгдан Петроградха къачады. Финляндияда граждан къазауат бошалады. Немец аскерле къызылланы дженгилиулерин терклешдиргенди эмда къазауатны бошалыууна чурум болгъадыла, алай болса да, бу Финляндияны кайзерчи Германияны кюч сферасына кирирге зорлагъанды[26]. Граждан къазауатны тамамы бла бошалыуу 1918-чи джылны 15-чи майында, латыш атыучула къоруулагъан Ино фортну тюшюую бла болады[27].
Бошалыуну белгилеу
[тюзет | къайнакъны тюзет]1918-чи джылны 16-чы майында Хельсинкиде хорлам парад болады — ара орамла бла церемония марш бла бютеу джаяу полкланы келечилери ётедиле, тобчула, егерле, сапёрла, швед бригаданы волонтёрлары, атлы сафда — Нюланд драгун полкну атлы аскерчилери (Uudenmaan rakuunarykmentti[fi]). Эскадроннга башчылыкъ генерал Маннергейм, джаш миллет фин аскерни башчысы этеди.
-
Хельсинкиде немец аскерле
-
Сакълауул корпусну сермешиучюлери Хельсинкиде, ара шахарны кючлеуюнден сора, 13 апрель, 1918 джыл
-
Немец аскерчиле Хельсинкидеги хорлам парадда
Хорлагъан къауум граждан урушну эсебини белгилер ючюн Тампереде Эркинликни статуясын салады[28].
Эресейч империяны башха кесеклеринде, Финляндиядача болмай, граждан уруш 1918-чи джылда бошалмайды,тамам терсине къарыу алыб башланады.
Швецияны оруну
[тюзет | къайнакъны тюзет]22-чи февралда Стокгольмда фин эллилени делегациясы эски адетдеча швед королдан болушлукъ тилегенди. Король V Густав къралны нейтрал статусуна таяныб, официал аскер болушлукъ этерге унамагъанды, алай а кеси кёлю бла баргъанланы джиберирге сёз бергенди. Ол кюн огъунакъ, Швецияда, шведлиле джашагъан Аланд айрымканланы кючлеуню юсюнден соруу сюзюлгенди[29]. Аллындан акълагъа 84 швед кёллю-абычар болушлукъ этгенди, кечирек правительство кючле джанлы болуб, келлю аскерчиледен 400 адам бёлекни башына Ялмар Фриселни[sv] джибергендиле. Бёлекни атына Швед бригада атагъандыла. Швед волонтёрланы хазырлыкълары бек иги болгъанды[30]. Бригаданы саны 250−560 адам тёгерекде болгъанды, ол кючленнген батальоннга келишеди. Бютеулей, къоранчланы да джабыу бла бирге бригадагъа 1100 чакълы (1000[31]) адам джиберилгенди, аладан 600 профессионал аскерчиле болгъандыла, къалгъан 500 — тюрлю-тюрлю усталыкълары болгъан граждан адамла. Кечирек бютеу швед абычарла эмда унтер-абычарла фин аскерни сафларына къошулгъандыла, аны чуруму фин аскерде генерал Маннергейм бла талай Эресей император аскерни абычары, фин егерлени герман батальонуну талай абычары болмаса кадрлы абычар болмагъанды[32]. Швед абычарла фин аскерде уллу орунланы алгъандыла. Фин артиллерия бютеую бла швед башчылыкъда къурулгъанды.
Келлюлеге къошакъгъа шведлиле 1918-чи джылны 15-чи февралында Аланд айрымканлагъа флотну эмда аскер бёлекни джибергендиле. Флотха башчылыкъ швед адмирал Карл Август Эренсверд этгенди. Мыннга формал чурум, асламысы шведли болгъан айрымканланы халкъыны тилеги болгъанды. Алай бла Финляндиягъа джиберилген швед аскерлени бютеулей саны 2000 чакълы бир адам болгъанды. 5-чи мартда айрымканлагъа герман флот келгенди, андан сора швед аскерле айрымканланы къоюб кете башлагъандыла, ахыры бла 1918-чи джылны майыны аягъына айрымканладан кетгендиле[25].
Кечирек, швед кёллю аскерчиле Биринчи совет-фин къазауатны (15-чи май 1918 - 14-чю октбярь 1920) эмда Бойсунмау ючюн эстон къазауатны (29-чу ноябрь 1918 - 2-чи февраль 1920) Финляндия бла Эстонияны джанында уруш этгендиле.
Аннга да къарамай Швецияда Финляндияда акъ терроргъа къаршчы комитет (швед. Kommittén mot den finska vita terrorn) къуралады, аны баш нюзюрю Швецияда Финляндияда баргъан репрессиялагъа къаршчы джамагъат оюмну къураргъа эмда Швецияны правительствосуна политикалыкъ басым этиб, Финляндиядагъы акъ террорну къурбанларына Швецияда къысылыр джер берилирин излеу болгъанды.
Мамырлыкъчыла
[тюзет | къайнакъны тюзет]Дуния басым Финляндияны бойсунмагъан кърал болууун эмда къансыз Эресейден айрылыуун сейрсиниб тюбегендиле. Алай а 28-чи февралда швед социал-демократ партияны делегациясы Хельсинкиге келиб эки къауумну арасында келечилик этерге эмда Финляндиягъа гуманитар болушлукъ джибериуню хазырларгъа излейди. Делегацияны оюмуна кёре бу саутлу согъуш бютеу европачы социал-демократиягъа заран берлик халат болгъанды. Финляндиян халкъ келечилерини кенгеши келечилени болушлукъларын алыргъа унамагъанды[33].
20-чы мартда Уллу Британияны генерал консулу Монтгомери Грув Уллу Британция бла Франция Швециягъа басым этиб, Финляндиягъа аскер интервенция этилирин даулагъанды. Аны оюумуна кёре болгъан халдан Финляндияны къутхарыргъа Уллу Британияны аламан шансы болгъанды. Грув белгилегеннге кёре, граждан урушну эсебинде къралда ачлыкъ, мюлк оюулуу болургъа эмда ким хорласа да къан тёгюлюу къоркъуу болгъанды[34].
24-чю мартда американ делегация Пори районда фронтха баргъанды, эки къауумну да урушну тохтатыргъа тюшюндюрюб кюрешгендиле, алай джетишимсиз болгъандыла[35].
Къызыл террор
[тюзет | къайнакъны тюзет]Финляндияда граждан къазауатны баргъанында, къызылланы къолунда болгъан территорияда 1649 адам ёлгенди[36]. Январны аягъындан февралны аягъына дери 700 адамны ёлтюргендиле, мартда да — 200. Террор кючюн 1918-чи джылны апрелинде алгъанды, дженгилирлерин ангылагъан къызылла 700 адамны ёлтюргендиле. Политикалыкъ артыкълыкъны себеблери джауну башчыларын къоратыу эмда энчи дерт. Ёлтюрюлгенлени асламы зытчыу аскер кючлеге къошулгъанла, бай эллиле, политикачыла, полициячыла, устазла, баш къуллукъчула, предприятиелени иелери эмда башчылары болгъандыла. Террорну къурбанларыны ичинде 90 къызыл эмда орта социалистле да барды.
Клиса террорну баш нюзюрю болмаса да, къазауатны заманында он пастор (1200 адамдан) ёлтюрлюгенди. Аланы идея себебле бла эмда элчи дин адамла ачыкъдан акъла джанлы болгъанлары ючюн ёлтюргендиле.
Къазауатны заманында кёб санлы кёблюк мурдарлыкъла этилгендиле, сёз ючюн, в Суйнулдада[fi], Пориде, Лоймаада. Эм ачылары аланы къазауатны аягъында болгъандыла. 1918-чи джылны 19-чу апрелинде Курилада Туомас Хюрскюмурто Мустилада эл мюлк университетни 23 студентин ёлтюрюрге буйрукъ бергенди. Лаппеэнрантада 19 акъ тутмакъны атдырыб ёлтюргендиле[37]. Ахыргъы кёблюк мурдарлыкъ Выборгну джерли тюрмесинде[fi] болгъанды, анда Ялмар Капиайненни[fi] башчылыгъы бла 1918-чи джылны 27-28 апрель кечесинде 30 адам гранатла эмда шкокла бла ёлтюрюлгендиле[38][39].
Акъ террор
[тюзет | къайнакъны тюзет]
Хорлагъанланы къызыллагъа эмда ала джанлылагъа къаршчы террорлары къызыл террорну башы бла баргъанды. Баш нюзюрлери къызыл гвардиячыланы командирлери эмда къызыл террорну актларына эмда сермешиулеге къошулгъанла болгъандыла. Артыкъ да уллу басым орус аскерчилеге болгъанды. 25-чи февралда Маннергейм буйрукъ[en] береди, аннга кёре «къралны законлу сауутлу кючлеге сауутлу къаршчыланнганланы» эмда «аскер эркинлик бермей сауут джюрютгенлени» орунларында атаргъа буюргъанды, алай бла хар джесир тюшген къызыл гвардиячы къолунда саууту болса ёлтюрюлюрге керек болгъанды [40]. Бютеулей акъ террордан граждан къазауатны заманында 8380 адам ёлгенди — къызыл террордан къатлагъа кёб [41]. Ёлтюрюулени санлары заманнга кёре, къызылладагъы террор кибик тюрленнгенди. Къазауатны башында, 19185-чи джылны февралындам 350 чакълы бир адамны ёлтюргендиле, мартда — 500 тёгерегинде, апрелде — 1800 чакълы бир, майда — 4600, июнда — 300 адам чакълы бир. Къазауатны башында эм уллу аллай болууладан Варакусда къан тёгюу болгъанды, анда 80-90 ёлтюргендиле. Биягъы Варкаусда мартны орталарына 180−200 адамны ёлтюргендиле. Эм кёзге илиннген артдан да дунияда айтылгъан мурдарлыкъ Хармойненни больницасында болгъанды, Къызыл Къачны госпиталинде 10-чу мартда акъла бютеу джаралы къызыл гвардиячыланы эмда персоналны бир къауумун ёлтюргендиле. Террорну эм тикге чыкъгъан заманы апрелни аягъына — майны башына келеди, ол заманда эки ыйыкъны бир-бири ызындан кюнде 200 чакълы бир ёлтюрюу болгъанды, бютеулей да 2500 чакълы бир адам ёлтюрюлгенди. Къурманланы бир къаууму 1918-чи джылны 27-чи апрелинде Выбргдагъы союшууну заманында болгъанды. Лахтидеги аскер джесирлени лагеринде майор Ханс Кальмны бёлеги 1-чи майдан 31-чи майгъа дери 200 чакълы къызылланы тиширыуларын атдыргъанды[42]. Бютеулей къазауатда 300−600 тиширыу ёлтюрюлгенди. Акъ террорну заманында къызыл гвардиячыланы къайсысы сермешиу заманында, къайсысы андан сора ёлтюрюлгенин артына дери белгили тюлдю.
Къазауатны эсеблери
[тюзет | къайнакъны тюзет]Къазауатны ахыр кёзюуюнде 10 000 чакълы бир къызыл гвардиячы эмда аланы юйдегилери Совет Россияда букъгъандыла[43].
Къазауатны бошалыууна 1918-чи джылны 5-чи майында джесирде 76 000 къызыл болгъанды. Сенат эмда аскер башчылыкъны арасында бу проблемадан чыгъыуну юсюнден кёб даулашыу болгъанды. Ахырында хар бир джесирни айры къараллыгъына, сюдге дери уа барысында тутмакъда тутаргъа оноу алынады. Бу оноу кёб джесирни джазыуунда бек ауур тиеди: азыкъ дыккылыкъ, лагерледе адамланы уллу басыныулары кёб ёлюмге чурум болады. Башха джанындан къаралса, Петроградха къачхан къызыл башчылыкъ Финляндияда кеси джанлыланы тас этгенди[44].
Аскер джесирлени лагерлери
[тюзет | къайнакъны тюзет]
Лагерлени асламысы 1918-чи джылны джайында: Суоменлиннада (Свеаборг бегиген къала, 13 300 адам), Хяменлиннада (11 500 адам), Лахтиде (10 900 адам), Выборгда (10 350 адам), Таммисаариде (8700 адам), Риихимякиде (8500 адам) эмда Тампереде (7700 адам) болгъандыла. 1918-чи джылны 29-чу майында Парламент кърал сатлыкълыкъны юсюнден закон алады, алай а сюд процессле адиллик принципге келишмейдиле, хорлагъанланы репрессия программаларыны юлюшю боладыла. Процессле бек узун эмда къыйын баргъандыла, эмда къуру 18-чи июндан башланнгандыла, ол кёб тутмакъны ёлюмюне себеб болгъанды[44].
Майда лагерледе 600−700 адам ёледи, июнда 2900, июлда уа — 4800−5250 чыгъады. Августда саны тюшеди — 2200 ёлюм, сентябрда 1000 тёгерекде. Ёлюмлени азайыууну чуруму, правительствону лагерледе халгъа эс бёлгени, эмда къоркъуусуз тутмакъланы шартлы бегимле бла башларына бош этиую болгъанды. Бютеулей 1918-чи джылны джайында лагерледе ачлыкъдан эмда аурууладан 11 000−13 500 адам ёлгенди, аладан 5000 неда 40 % 15−24-джыллыла болгъандыла. 70-700 адам башына бош болгъандан сора, ачлыкъдан сора джут ашаб ёлгенди. Эм уллу ёлюм дараджа Таммисааридеги лагерде болгъанды: 34 %. Башха лагерледе тутулгъанланы ёлюмлери 5−15 % арасында болгъанды. Аурууладан эм кёб ёлюмге чурум болгъан испанка, чечек ауруу, дизентерия эмда башха тутмакъланы къарыусузлашдыргъан инфекция ауруула. Къызыл гвардиячыла тутулгъан лагерле эмда турмушларыны шартлары халкъла арасы джамагъатны да эсин бёлгенди, аскер джесирлеге этилген сюд процесслени юсюнден хыртха урулуб швед эмда ингилиз басым да джазгъанды[45].
Граждан къазауатны къурманлары[6] | ||||
---|---|---|---|---|
Ёлюм джер | Къызылла | Акъла | Башхала | Бютеулей |
Сермешиуде тюшгенле | 5199 | 3414 | 790 | 9403 |
Асылгъанла, атдырылгъанла э. б. | 7370 | 1424 | 926 | 9720 |
Лагерледе ёлгенле | 11 652 | 4 | 1790 | 13 446 |
Лагерден чыкъгъандан сора ёлгенле | 607 | - | 6 | 613 |
Хапарсыз тас болгъанла | 1767 | 46 | 380 | 2193 |
Башха чурумла | 443 | 291 | 531 | 1265 |
Бютеулей | 27 038 | 5179 | 4423 | 36 640 |
Сюд бегимле
[тюзет | къайнакъны тюзет]Къралгъа къаршчы аманлыкъла ючюн 70 000 чакълы бир адам къаза алгъанды, асламысы кърал сатлыкълыкъ ючюн. Ёлюмге 555 адамны бегим этгендиле, алай а къуру 113 бегим тындырылгъанды. Къазаны тюрлю-тюрлю болджаллары 60 000 адамгъа берилгенди, 1918-чи джылны 30-чу октябрында аладан 10 200 кечиб башларына бош этгендиле. Бир къауум тутмакъны терсликлери болмагъаны себебли азатлагъандыла. Бегимлени асламысы (40 000) ауур болмагъанды, эмда кёб турмай шартлы бегимге тюрлендирилиб башларына бош этилгендиле. 1918-чи джылны аягъына тюрмеледе 6100 адам олтургъанды, 1921-чи джылда уа къуру 100 адам. 1927-чи джылда Вяйнё Таннерни правительствосу къалгъан 50 адамны да кечиб башына бош этгенди. 1973-чю джылда фин правительство 11 600 къызыл тутмакъгъа компенсация тёлегенди[46].
Граждан къазауатдан сора герман джанлы кючлени басымы бла къысха заманнга Финляндия короллукъ баямланнганды. 1919-чу джылнеы 17-чи июлундан башлаб Финляндия ызына республилка болгъанды.
Белгиле
[тюзет | къайнакъны тюзет]- ↑ Кърал де-юре нейтралитетин баямласа да, 22-чи февралда Швецияны сауутлу кючлери Аланд айрымканлагъа киргендиле, мартны башында уа фин аскерге болушлукъгъа кеси излемлери болгъанладан къуралгъан Швед бригада келгенди
- ↑ 1-чи апрелде Совет Россия Германияны дипломатик эткисини ауурлугъунда болгъанды, ол себебден де-юре кесини нейтралитетин баямлагъанды, алай болса да ташатын болушлукъ де-факто урушну артына дери баргъанды
- ↑ 3,0 3,1 Тюбюрекде Швецияны ролуну юсюнден къара
- ↑ Тюбюрекде Финляндиядагъы орус аскерлени юсюнден къара
- ↑ Manninen O., 1992−1993, Osa 2, s.145
- ↑ 6,0 6,1 6,2 Vuoden 1918 sodan sotasurmat kuolintavan ja osapuolen mukaan // Suomen sotasurmat 1914−1922 («Миллет архив — къазауатны къурманлары») Архивная копия от 10 март 2015 на Wayback Machine(фин.)
- ↑ Surmansa saaneiden nimiluetteloita // Suomen sotasurmat 1914−1922 («Миллет архив — къазауатны къурманлары» толусу бла) Архивная копия от 28 июль 2011 на Wayback Machine(фин.)
- ↑ 8,0 8,1 "Suomi 80. Itsenäistymisen vuodet 1917–1918", 1997, Merja Kukkola, Eveliina Lahtinen. Elintarviketilanne (Азыкъ болум)(фин.)
- ↑ 9,0 9,1 9,2 Viikko 5 (26.1.-1.2.1918) Katja-Maria Miettunen. Vallankumous alkaa (5-я неделя 1918) Архивная копия от 20 август 2010 на Wayback Machine(фин.)
- ↑ 10,0 10,1 10,2 10,3 10,4 10,5 10,6 Zetterberg S. et al., 1992
- ↑ Финляндияны Сенаты. Халкъгъа чакъырыу 28.01.1918. Архивная копия от 8 август 2014 на Wayback Machine(Финляндияны миллет архиви)
- ↑ Meinander, 1999, s. 11–52; Manninen O., 1992−1993, Osa 2, s.40–73: Westerlund, 2004, s. 9, 87; Jussila, 2007, s. 276–291; Mattila & Kemppi, 2007, s. 72–75; Ylikangas, 2007, s. 211–232
- ↑ Новикова И. Н. Молодые финны обязаны были «служить Германской империи всеми силами и на любых участках фронта». // Военно-исторический журнал. — 2004. — № 9. — С.35-41.
- ↑ Гафурова Б. Г., Зубока Л. И. Хрестоматия по новейшей истории в трех томах. Том I. — М., 1960. — «Финляндияны Халкъ Келечилерини Кенгешини Декларациясы. 29 январь 1918 джыл» текстине къара.(орус.)
- ↑ «Suomen Kansanvaltuuskunnan Julistus. Annettu Helsingissä. 28 päivänä tammikuuta 1918. Suomen työmiehet, kansalaiset!» Архивная копия от 7 август 2011 на Wayback Machine(фин.)
- ↑ «Договоръ между Россійской и Финляндской Соціалистическими Республиками. Заключенъ въ гор. Петроградѣ (16-го Февр.) 1-го марта 1918 г.» Сборникъ Постановленій Великаго Княжества Финляндскаго (повстанческий вариант) 1918. № 31.
- ↑ Поздравление Совету Народных Комиссаров и ответное поздравление.
- ↑ Koukkunen Jussi. «Puolueeton aikansa kuvastin? Suomen Kuvalehden näkökulma sisällissotaan, sen osapuoliin ja tilanteeseen sodan jälkeen vuosina 1918−1919» Jyväskylän yliopisto Historian ja etnologian laitos Suomen historian pro gradu — tutkielma, Huhtikuu, 2008 Архивная копия от 10 январь 2012 на Wayback Machine /Коккунен Юсси «Кесини заманыны тюзлюк кёргюзген кюзгюсюмю? Финляндияда граждан къазауатны суратлау, прессаны, политиканы эмда къазауатдан сора джылланы анализи, 1918−1919» Тарихни магистри дараджагъа диссертация — Ювяскюляны университети, фин тарихни эмда этнографияны департаменти, апрель 2008.(фин.)
- ↑ Tanskanen Aaatos. Venäläiset Suomen sisälissodassa vuonna 1918. Acta Universitatis Tamperensis. Ser.A. Vol.91. — Tampere: Tampereen ylopisto, 1978. — s.73(фин.)
- ↑ Manninen O., 1992−1993, Osa 2, s.73
- ↑ Viikko 14 (30.3.-5.4.1918) Janne Kurkinen. Saksalaiset nousevat maihin, Tampere valkoisille (14-я неделя 1918) Архивная копия от 19 август 2010 на Wayback Machine(фин.)
- ↑ Manninen O., 1992−1993, Osa 2, s. 40–73;Lappalainen, 1981; Upton, 1980–1981, Osa II; Keränen, 1992, s.44 ja 78, Ylikangas, 2/1993$ Manninen 1995; teoks. Aunesluoma & Häikiö, toim., s. 21-32; Mattila & Kemppi, 2007, s.180
- ↑ «Мирный договор между Советской Россией, с одной стороны, и Германией, Австро-Венгрией, Болгарией и Турцией, с другой стороны», г. Брест Литовский, 3 марта 1918 г..
- ↑ События по дням. Проект Университета Тампере(фин.)
- ↑ 25,0 25,1 Upton, 1980–1981, Osa II; Keränen, 1992; Mattila & Kemppi, 2007, s.135; Hoppu 2008 s. 101
- ↑ Manninen O., 1992−1993, Osa 2, s. 355–410; Upton, 1980–1981, Osa II; Arimo 1991; Ahto 1993; Aunesluoma & Häikiö 1995; Mattila & Kemppi, 2007, s.180
- ↑ Янис Шилиньш Что и почему нужно знать о финляндской гражданской войне и её герое Гольце (2018-04-03).
- ↑ Vapaudenpatsas 1921.
- ↑ Viikko 8 (16.2. — 22.2.1918) Maiju Lassi. Taistelut kiihtyvät (8-чи ыйыкъ 1918) Архивная копия от 20 август 2010 на Wayback Machine(фин.)
- ↑ Den Svenska Brigaden Архивная копия от 9 январь 2012 на Wayback Machine © www.mannerheim.fi(швед.)
- ↑ Axel Boëthius. Svenska brigaden — 1920. — p. 258.
- ↑ Flink 2004, s. 69f
- ↑ Viikko 9 (23.2. — 1.3.1918) Pekka Salmi. Aloite siirtyy lännessä vähitellen valkoisille (9-я неделя 1918) Архивная копия от 20 август 2010 на Wayback Machine(фин.)
- ↑ Viikko 12 (16.3. — 22.3.1918) Katja-Maria Miettunen. Epäusko hiipii punaisten mieliin (12-я неделя 1918) Архивная копия от 19 август 2010 на Wayback Machine(фин.)
- ↑ Viikko 13 (23.3. — 29.3.1918) Janne Kurkinen. Suurhyökkäys kohti Tamperetta jatkuu (13-я неделя 1918) Архивная копия от 20 август 2010 на Wayback Machine(фин.)
- ↑ Барышников, 2021, с. 56
- ↑ Marko Tikka & Antti O. Arponen. Koston kevät: Lappeenrannan teloitukset 1918. WSOY, 1999. ISBN 951-0-23450-8
- ↑ Jaakko Paavolainen. Poliittiset välivaltaisuudet Suomessa 1918 I, Punainen terrori. s. 160−165. Tammi, 1966
- ↑ Pekka Suvanto «Maanviljelysneuvos Alfred Kordelin (1868−1917)», julkaistu 5.9.2009 Архивная копия от 24 июль 2013 на Wayback Machine © Biografiakeskus, Suomalaisen Kirjallisuuden Seura, PL 259, 00171 Helsinki(фин.)
- ↑ Барышников, 2021, с. 57
- ↑ Барышников, 2021, с. 58
- ↑ Tepora, Roselius, 2014, p. 110
- ↑ Manninen O., 1992−1993, Osa 3, s.252−472; Keränen, 1992; Pietiäinen 1992; Vares 1993; Vares 1998 s. 96−100, Uta.fi/Suomi80
- ↑ 44,0 44,1 Manninen O., 1992−1993, Osa 2, s.448−467; Paavolainen 1971; Upton, 1980–1981, Osa II; Kekkonen 1991; Keränen, 1992; Eerola & Eerola 1998; Tikka 2006 s.164−178; Uta.fi/Suomi80
- ↑ Paavolainen 1971; Keränen, 1992; Eerola & Eerola 1998; Westerlund, 2004; Uta.fi/Suomi80, Linnanmäki 2005
- ↑ Manninen O., 1992−1993, Osa 2, s.448−467; Eerola & Eerola 1998; Uta.fi/Suomi80, Suomen sotasurmat; Jussila et al. 2006; Tikka 2006 s.164−178.
Къайнакъла
[тюзет | къайнакъны тюзет]- Сенат Финляндии. Обращение «К народу Финляндии» (Декларация независимости). — Хельсинки: 4 декабря 1917.;
- Постановление «Совѣта народныхъ Комиссаровъ, Петроградъ, „18“ декабря 1917 г., No 101» «О признании государственной независимости финляндской Республики»;
- Всероссійскій Центральный Исполнительный Комитетъ совѣтовъ рабочихъ и солдатскихъ депутатовъ. Петроградъ. «23» декабря 1917 г. No 321. «Выписка изъ протокола засѣданія центральнаго исполнительнаго комитета отъ 22-го Декабря 1917 года» (О признании государственной независимости Финляндской Республики);
- Seppo Zetterberg; Allan Tiitta; Seppo Aalto; et al. Suomi kautta aikojen. — Helsinki: Otava, Oy Valitut Palat − Reader’s Digest Ab, 1992. — 576 p. — ISBN 951-8933-60-X. — ISBN 9789518933604.(фин.)
- Lappalainen Jussi T. Punakaartin sota, osat I-II. — 1981. — ISBN 951-859-071-0.
- Manninen Ohto. Itsenäistymisen vuodet 1917–1920. Osa 1-3. — Helsinki: (Toimittanut) VAPK-kustannus 1992, Painatuskeskus 1993, 1992−1993.(фин)
- Meinander Henrik. Tasavallan tiellä. Siteet katkeavat. — 1999. — ISBN 951-50-1055-1.
- Lars Westerlund toim. Sotaoloissa vuosina 1914–1922 surmansa saaneet. — VNKJS 10/2004, 2004. — ISBN 952-5354-52-0.
- Jussila, Osmo. Suomen historian suuret myytit. — WSOY, 2007. — ISBN 978-951-0-33103-3.
- Keränen, Jorma. Suomen itsenäistymisen kronikka. — Jyväskylä: Gummerus, 1992. — ISBN 951-20-3800-5.
- Jukka I. Mattila & Jarkko Kemppi. Suomen vapaussota 1918. — 2007. — ISBN 978-952-5485-03-5.
- Договор между Российской и Финляндской социалистическими республиками(фин.)
- Tampereen yliopiston historiatieteen laitokѕа. "Suomi 80. Itsenäistymisen vuodet 1917–1918" = Суоми 80. Независимость 1917–1918 годы. События по дням и неделям. Проект Университета Тампере. — Tampere, 1997.(фин)
- Upton, Anthony F. Vallankumous Suomessa 1917–1918. Osa I,II. — 1980–1981., Osa I (1980) ISBN 951-26-1828-1, Osa II (1981) ISBN 951-26-2022-7.
- Ylikangas Heikki. Sisällissota. — Historiallinen Aikakauskirja, 2/1993. — verkossa.
- Ylikangas Heikki. Suomen historian solmukohdat. — 2007. — ISBN 978-951-0-32864-4.
Литература
[тюзет | къайнакъны тюзет]- Валь Э. Г., фон. Война Белых и Красных в Финляндии в 1918 году. — Таллин, 1936.
- Вестерлунд Л. Мы ждали вас как освободителей, а вы принесли нам смерть. — 2013. — 128 с. — ISBN 5-93768-060-X.
- Itsenäinen Suomi-Seitsemän vuosikymmentä ansakunnan elämästä. — Helsinki: Otava, Oy Valitut Palat -Reader's Digest Ab, 1987. — 312 p. — ISBN 951-9079-77-7.(фин)
- Nordisk familjebok / Uggleupplagan. 35. Supplement. Cambrai — Glis / 835—836(швед.)
- Гафурова Б. Г., Зубока Л. И. Хрестоматия по новейшей истории в трех томах. — М.: Издательство социально-экономической литературы, 1960. — Т. I. 1917−1939 документы и материалы.
- Сюкияйнен И. И. Революционные события 1917—1918 гг. в Финляндии. — Петрозаводск: Карельское книжное издательство, 1962. — 309, [3] с.: ил.
- Свечников М. С. Революция и гражданская война в Финляндии, 1917—1918 годы: (воспоминания и материалы). — М.; Пг.: Гос изд-во, 1923. — 112 с.
- Шаблон:Автор. Маннергейм и Советский Союз. — М.: Кучково поле, 2021. — 384 б. — (Реальная политика). — ISBN 978-5-907171-47-3.
- The Finnish Civil War 1918: History, Memory, Legacy(ингил.) / Edited by Tuomas Tepora, Aapo Roselius. — Brill, 2014. — (History of warfare). — ISBN 978-90-04-28071-7.
- Гражданская война по-фински или вновь Север против Юга // Битва Гвардий — https://btgv.ru/history/civil-war/the-finnish-civil-war-or-the-north-against-the-south-again/
Джибериуле
[тюзет | къайнакъны тюзет]- 1918 Kansalaissodan kuvia. Kuvia kansan arkiston kokoelmista. /фотографии гражданской войны/ © Kansan arkisto(фин.)