Чехословакия бетни къайнагъына къара

{{Тарих кърал|аты=Чехословакия|кеси аты={{lang-cs|Československo}},<br>{{lang-sk|Česko-Slovensko}}|статусу=[[Унитар кърал|Унитар]] [[республика]] (1918—1938, 1945—1968)<br>[[Федерация|Федератив]] [[республика]] (1938—1939, 1969—1992)|p1=[[Австрия-Маджар]]|flag_p1=Flag of Austria-Hungary 1869-1918.svg|къуралгъанды=[[28-чи октябрь]] [[1918 джыл]]|къурутулуннганды=[[1-чи январь]] [[1993 джыл]]|s1=[[Чех Республика|Чехия]]|flag_s1=Flag of the Czech Republic.svg|s2=[[Словакия]]|flag_s2=Flag of Slovakia.svg|байракъ=Flag of Czechoslovakia.svg|герб=Lesser coat of arms of Czechoslovakia.svg|байракъны юсюнден=[[Чехияны байрагъы|Чехословакияны байрагъы]]|гербни юсюнден=[[Чехословакияны герби|Чехословакияны гитче герби]]<br>(1918—1960)|девиз=""Pravda Vítězí / Pravda Víťazí" ("Тюзлюк хорлайды")"|гимн=[[Kde domov můj]] {{lang-cs|}}<br>эмда [[Nad Tatrou sa blýska]] {{lang-sk|}}<br />[[File:Czechoslovakia anthem.ogg]]|карта=Czechoslovakia location map.svg|ёлчеми=250px|ачыкълау=Чехословакияны [[Экинчи дуния къазауат|Экинчи дуния къазауатха]] дери эмда сорасы|ара шахар=[[Прага]]|шахарла=[[Прага]], [[Брно]], [[Братислава]]|тил=[[Чех тил]], [[Словак тил|словак тил]]<br><small>В 1920—1938 конституциягъа кёре — [[Чехословак тил|чехословак тил]]<ref>{{книга |заглавие=Československá vlastivěda|издательство=Sfinx |год=1936 |том=5 |страницы=164 |место=Praha |язык=cs |ссылка=https://books.google.com/books?id=f2oZAAAAIAAJ&q=%22jazyk+%C4%8Deskoslovensk%C3%BD+jest+st%C3%A1tn%C3%ADm%22&dq=%22jazyk+%C4%8Deskoslovensk%C3%BD+jest+st%C3%A1tn%C3%ADm%22&hl=en&ei=8KPkTe2IKMbLswbQ7pWVBg&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=2&ved=0CC0Q6AEwAQ |автор=Václav Dědina }}</ref></small>|дин=секуляр кърал|джер ёлчем=127 900 км² (1992)|халкъ=15,6 млн адам ([[1992]])|кърал оноу форма=[[республика]]|башчыланы чынлары1=[[Чехословакияны президенти|Президент]]|башчы1=[[Масарик, Томаш|Томаш Гарриг Масарик]]|башчылыкъ этген джыллары1=1918-1935|башчы2=[[Бенеш, Эдвард|Эдвард Бенеш]]|башчылыкъ этген джыллары2=1935-1938|башчы3=[[Гаха, Эмиль|Эмиль Гаха]]|башчылыкъ этген джыллары3=1938-1939|башчылыкъ этген джыллары4=1940-1948|башчы4=[[Бенеш, Эдвард|Эдвард Бенеш]] (Къысталыуда правительство (1940—1945)|башчы5=[[Готвальд, Клемент|Клемент Готвальд]]|башчылыкъ этген джыллары5=1948-1953|башчы6=[[Запотоцкий, Антонин|Антонин Запотоцкий]]|башчылыкъ этген джыллары6=1953-1957|башчы7=[[Новотный, Антонин|Антонин Новотный]]|башчылыкъ этген джыллары7=1957-1968|башчы8=[[Свобода, Людвик|Людвик Свобода]]|башчылыкъ этген джыллары8=1968-1975|башчыланы чынлары9=|башчы9=[[Гусак, Густав|Густав Гусак]]|башчылыкъ этген джыллары9=1975-1989|башчыланы чынлары10=|башчы10=[[Гавел, Вацлав|Вацлав Гавел]]|башчылыкъ этген джыллары10=1989-1992|башчыланы чынлары11=президентни орнун толтургъан|башчы11=[[Ян Страский]]|башчылыкъ этген джыллары11=1992|Этап1=Австро-Маджардан айрылыу|Дата1=[[28-чи октябрь]]|Джыл1=[[1918]]|Этап2=[[Чехословакия экинчи дуния къазауатда|Экинчи дуния къазауат]]|Дата2=|Джыл2=[[1939]]—[[1945]]|Этап3=[[Чехословакияда февраль болуула|Коммунист путч]]|Дата3=|Джыл3=[[1948]]|Этап4=Атын ЧССР-ге ауушдуруу|Дата4=[[11-чи июль]]|Джыл4=[[1960]]|Этап5=[[Джазгъы Прагада болуула]]|Дата5=|Джыл5=[[1968]]|Этап6=[[Нормализация (Чехословакия)|Нормализация]]|Дата6=|Джыл6=[[Чехословакиягъа интервенция (1968)|1968]]—[[Къатапа революция|1989]]|Этап7=[[Къатапа айрылыу|Чачылыуу]]|Дата7=[[1-чи январь]]|Джыл7=[[1993]]|къошакъ_параметр3=Домен|параметни ачыкълау3=[[.cs]]}}

[[Файл:Czechoslovakia1920-38.jpg|300px|thumb|Физикалыкъ карта]]
[[Файл:Czechoslovakia01 ru.png|альт=|мини|300x300пкс|Чехословакия (1928—1938)<ref>Картада кёргюзюлген провинцияла № 125/1927 Zb закон бла 1928-чи джылда кючге киргендиле.</ref>]]

'''Чехослова́кия''' ({{lang-cs|Československo}}, {{lang-sk|Česko-Slovensko}}) — [[Ара Европа|Ара Европада]] 1918-чи джылдан 1993-чю джылгъа дери болгъан къралны ортакъ атыды. 1918-чи джылда [[Австрия-Маджар|Австрия-Маджардан]] айрылыб, бойсунмаулугъун баямлайды. 1938-чи джылда [[Биринчи Чехословак республика]] чачылыб, бойсунмагъан [[Биринчи Словак республика|Словакия]] къуралады, аннга кетген бир къауум территорияны тышында Германия эмда аны джанлы къралланы арасында юлешинеди, 1945-чи джылгъа дери Словакиядан сора Германиягъа бойсуннган [[Богемия бла Моравияны Протекатораты]] да болгъанды<ref>{{Cite web |url=http://atlas1940.narod.ru/atlas_028.JPG |title=Атлас СССР, 1940. Карта Германии |access-date=2011-10-27 |archive-date=2012-01-27 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120127005514/http://atlas1940.narod.ru/atlas_028.JPG |url-status=live }}</ref>, [[Судет бёлге]] [[Ючюнчю рейх|Германиягъа]], Къыбыла Словакия эмда [[Карпат Украина]] — [[Маджар Короллукъ (1920—1944)|Маджаргъа]], [[Тешин Силезия]] — [[Польша Республика (1918—1939)|Польшагъа]] къошуладыла.

[[Экинчи дуния къазауат|Экинчи дуния къазауатдан]] сора [[Герман Демократ Республика]], [[Германияны Федератив Республикасы (1990 дери)|Германияны Федератив Республикасы]] (1990-чы джылдан — [[Германия|бирлешген Германия]]), [[Поляк Халкъ Республика]] (1989-чу джылдан — [[Польша|Польша Республика]]), [[Австрия|Австрия Республика]], [Маджар Халкъ Республика]] (1989-чу джылдан — [[Маджар|Маджар Республика]]), [[СССР]] (1991-чи джылдан — [[Украина]]) бла чеклери болгъанды.

Бусагъатдагъы [[Чехия|Чехия]] бла [[Словакия|Словакияны]] территориясыны тышында 1918-чи джылдан 1938-чи джылгъа дери  [[Карпат Украина]]ны да джери да ичинде болгъанды.

; Официал атлары
* 1918—1920 — '''Чехо-Словак Республика /ЧСР/''' (Česko-Slovenská republika /''ČSR''/ эмда Republika Česko-Slovenská /''RČS''/ чехча эмда словакча, {{lang-cs|Česko-Slovensko}}, {{lang-cs|Česko-Slovenský stát}}, {{lang-sk|Česko-Slovenska}}).
* 1920—1938 — '''[[Биринчи Чехословак республика|Чехословацкая Республика]]''' (Československá republika /''ČSR''/ чехча эмда словакча, {{lang-cs|Československo}}, {{lang-sk|Československa}}).
* 1938—1939 — '''[[Экинчи Чехословак республика|Чехо-Словак Республика]] /ЧСР/''' (Česko-Slovenská republika /''ČSR''/ чехча эмда словакча, {{lang-cs|Česko-Slovensko}}, {{lang-sk|Česko-Slovenska}}).
* 1945—1960 — '''[[Ючюнчю Чехословак Республика|Чехословак Республика]]''' (Československá republika /''ČSR''/ чехча эмда словакча, {{lang-cs|Československo}}, {{lang-sk|Československa}}).
* 11-чи июль 1960 — 28-чи март 1990 — '''[[Чехословак Социалист Республика]] /ЧССР/''' (Československá socialistická republika /''ČSSR''/ чехча эмда словакча, {{lang-cs|Československo}}, {{lang-sk|Československa}}).
* 29-чу март 1990 — 20-чу апрель 1990 — '''Чехословак Федератив Республика / Чехо-словак Федератив Республика {{s|/ЧСФР/}}''' ({{lang-cs|Československá federativní republika}}, {{lang-sk|Česko-slovenská federatívna republika}} /''ČSFR''/, {{lang-cs|Československo}}, {{lang-sk|Československa}}).
* 20-чы апрель 1990 — 31-чи декабрь 1992 — '''[[Чех эмда Словак Федератив Республика]] {{s|/ЧСФР/}}''' ({{lang-cs|Česká a Slovenská Federativní republika}}, {{lang-sk|Česká a Slovenská Federatívna Republika}} /''ČSFR''/, {{lang-cs|Československo}}, {{lang-sk|Československa}}).
== Кърал къурулуш ==
Къуралгъанындан 1969-чу джылгъа дери Чехословакия унитар кърал болгъанды, 1948-чи джылдан - къурамында автоном Словакия болгъан унитар кърал, 1969-чу джылдан башлаб - эки къралдан, Чехия бла Словакиядан къуралгъан федератив кърал.

Чехословакияны тарихини узунлугъунда юч конституциясы болгъанды: 1920-чы джылгъы Чехословак Республиканы Конституцион хартиясы (''Ústavní listina Československé republiky''), 1948-чи джылда Чехословак Республиканы Миллет къураучу джыйылыуу алгъан конституция (''Ústava Československé republiky''), Чехословак Республиканы Миллет къураучу джыйлыуу (''Ústavodárné Národní shromáždění republiky Československé'') къабыл этген , Миллет джыйылыу бегитген 1960-чы джылгъы Чехословак Социалист Республиканы Конституциясы (''Ústava Československé socialistické republiky'').

Къралны башчысы — '''президент''' (''Prezident''), Миллет джыйылу бла 7 джыллыкъ болджалгъа сайланнганды (1960-чы джылдан — 5 джылгъа). Келечилик функциялары болгъанды, Миллет джыйылыуну чачаргъа эркинлиги болгъанды (1960-чы джылгъа дери). Миллет джыйылыуну аллында джууаблы болгъанды.

Закон чыгъарыу органы — '''[[Чехословак Республиканы Миллет джыйылыуу]]''' (чех. ''Národní shromáždění Republiky československé'', слов. ''Národné zhromaždenie'') кёб мандатлы бёлгеледе партиячы тизмеледен, 6 джыл болджалгъа сайланнганды (1960-чы джылдан — 4 джылгъа, 1972-чи джылдан — 5 джылгъа), 1954-чю джылдан башлаб бир мандатлы бёлгеледе сайланнганды, 1948-чи джылгъа дери Сенат (''Senát'') бла Келечилени палатасындан къуралгъанды (''Poslanecká sněmovna''); Биринчи миллет джыйылыу сайланнгынчы аны функцияларын Революцион миллет джыйылыу тындыргъанды (''Revoluční národní shromáždění''). 1945—1946-чы джыллада аны функцияларын Чехословакияны Болджаллы миллет джыйылыуу толтургъанды (''Prozatímní Národní shromáždění republiky Československé''), 1945-чи джылда — Чех миллет кенгеш (''Česká národní rada''), 1969-чу джылдан — [[Федерал джыйылыу (Чехословакия)|Чехословак Социалист Республиканы Федерал джыйылыуу]] (чех. ''Federální shromáždění Československé socialistické republiky'', слов. ''Federálne zhromaždenie Československej socialistickej republiky''), Миллетлени палатасы (''Sněmovna národů'') Халкъ палатадан (''Sněmovna lidu'') къуралгъанды. Миллет джыйылыуда 300 келечи болгъанды (''Poslanci''), аланы ичинден Миллет джыйылыуну Президиуму сайланнганды (''Předsednictvo Národního shromáždění''), президиум Миллет джыйылыуну Председателинден (''Předsedu Národního shromáždění''), Миллет джыйылыуну Председателини орунбасарларындан (''místopředsedů'') эмда 24 келечиден къуралгъанды.

Толтуруучу орган — '''Правительство''' (''Vláda''), Правительствону Председатели бла министрледен къуралгъанды, аланы Президент салгъанды, Миллет джыйылыуну аллында джууаблы болгъандыла.

Словакияны келечилик органы — Джерли келечилик (''Zemské zastupitelstvo'') 1948-чи джылдан — '''Словак миллет кенгеш''' (''Slovenská národní rada''), халкъ сайлагъанды, толтуруучу органы — Джерли президент (''Zemský prezident''), Ич ишлени министрлиги теджелиб Президент бла бегитилгенди, 1948-чи джылдан — Келечилик джюрютгенлени Коллегиясы  (''Sbor pověřenců'') теджеб, Правительство салгъанды, джыуублылыкъны Словак миллет кенгешни аллында тутханды, 1956-чы джылдан — Словак миллет кенгеш кеси сайлагъанды, 1960-чы джылдан Словак миллет кенгешни Президиуму, 1969-чы джылдан — Словакияны Правительствосу.

Джерли кеси оноу органла — джерли (''Zemské zastupitelstvo''), район (''Okresní zastupitelstvo'') эмда джамагъат '''келечиликле''' (''obecní zastupitelstvo''), 1945-чи джылдан — джерли (''Zemský národní výbor'', 1949-чу джылдан — край — ''Krajský národní výbor''), район (''Okresní národní výbor''), шахар, джерли джамагъат эмда район (шахардагъы районла ючюн) миллет комитетле, халкъ сайлагъанды, джерли кеси оноу толтуруучу органла — джерли комитетле (''Zemský výbor''), джерли президентле (''Zemský preziden''), район комитетле (''Okresní výbory''), губернаторла (''hejtman''), джерли джамагъат комитетле (''Obecní výbor''), мэрле (''Starosta''), 1948-чи джылдан  — миллет комитетлени президиумлары, 1960-чы джылдан — крайланы, районланы, шахарланы, джерли джамагъатланы эмда шахар районланы кенгешлери.

Конституцияны тинтиучю орган — Чехословак Республиканы Конституцион сюдю (''Ústavní soud Československé republiky'') (1948—1969-чу джыллада болмагъанды), Президент, Сенат, Келечилени Палатасы, Правительство, Баш Сюд эмда Баш административ сюд сайлагъандыла.

== Сюд система эмда прокуратура ==
Баш сюд инстанция — '''Чехословак республиканы Баш Сюдю''' (''Nejvyšší soud''), апелляция сюдле — баш сюдле (''Vrchní soud'') 1949-чу джылда къоратылгъанды, биринчи инстанцияны сюдлери — край сюдле (''Krajský soud'') хар крайда болгъандыла (1940-чы джылланы аягъындан) Прагада шахар сюд (''Městský soud v Praze''), сюд системаны эм тёбен инстанциясы — район сюдле (''Okresní soud'') хар районда (1940-чы джылланы аягъындан), шахар сюдле (''Městský soud'') статсу болгъан, алай а ичинде району болмагъан шахарлада, эмда хар шахар районда район сюдле (''Obvodní soud''). В 1961—1964-чю джыллада джерли джамагъатла бла предприятиеледе джерли халкъ сюдле да болгъандыла (''místní lidové soudy''). Сюдюлени президент салгъанды (1961—1969-чу джыллада Баш сюдню сюдюлерин Миллет джыйылыу сайлагъанды, край сюдлени сюдюлерин - край миллет комитетле, район сюдню сюдюлерин - халкъ сайлагъанды, 1969-чу джылдан башлаб Баш сюдню сюдюлерин Федерал джыйлыу, республикаланы баш сюдлерин, край сюдлени, район сюдлени - миллет кенгешле, халкъдан сюдюле (''Soudce z lidu'') (1948-чи джылгъа дери — присяжныйле (''Přísedící''), келечиликле бла сайланнгандыла) миллет комитетле сайлагъандыла. Администрациялыкъ юстицияны органы — Баш административ сюд (''Nejvyšší správní soud'') [[1952 джыл]] къоратылгъанды.

1953-чю джылда аскер сюдле къураладыла: аскер юстицияны баш сюд инстанциясы Баш сюдню Аскер коллегиясы болады (''vojenské kolegium''), аскер юстицияны апелляция инстанцияларыны сюдлери — баш аскер сюдле (''vyšší vojenský soud''), аскер юстицияны биринчи инстанциясыны сюдлери — аскер округ сюдле (''vojenský obvodový soud'').

1952-чи джылда генерал прокурор башчы болуб, прокуратура къуралады. Прокуратураны органлары: Генерал прокуратура (''Generální prokuratura''), край прокуратурала (''Krajská prokuratura''), район прокуратурала (''Okresní prokuratura''), баш аскер прокуратурала бла округ аскер прокуратурала боладыла.

== Тарих ==
{{main|Чехословакияны тарихи}}

=== Биринчи республика (1918—1938) ===
{{main|Биринчи Чехословак Республика}}
[[Австрия-Маджар|Австрия-Маджарны]] [[1918 джыл|1918-чи джылда]] чачылыуу бла, [[Антанта|Антантаны]] болушлугъу бла къуралгъанды. Чех эмда словак джерлени Австрия-Маджарны къурамындан чыгъарыу къозгъалыу [[Чехо-Словакияны миллет комитети|Чехословак миллет комитет]] болуб къуралады, башына къазауатны заманында эмиграцияда болгъан [[Томаш Гарриг Масарик]] келеди. 1918-чи джылны 14-чю октябрында  [[Чехословак Болджаллы правительство]] (''Prozatímní česko-slovenská vláda'') къуралады, 14-чю ноябрда эсе уа Чехословак миллет комитетни чех джерледен Рейхсратда депутатла къошулуб кенгереди — [[Чехословакияны революцион миллет джыйылыуу]] ат алады (''Revoluční národní shromáždění''). 29-чу февралда Революцион миллет джыйылыу [[Чехословак Республиканы конституцион хартиясы|[Чехословак Республиканы конституцион хартиясын]] (''Ústavní listina Československé republiky'') бегитеди, аннга кёре Чехословакия демократ парламент республика болады, закон чыгъырыу органы Миллет джыйылыу болады (''Národní shromáždění''), ол кеси Сенат (''Senát'') Келечилени палатасындан (''Poslanecká sněmovna'') къуралады, сайлаула кёб мандатлы сайлау округлада бардырылгъандыла, келечиле 6 джылгъа сайланнгандыла, къралгъа башчы Миллет джыйылыу 7 джылгъа сайлагъан, келечилик функцияланы джюрютген Президент (''Prezident'') болады, толтуруучу орган — Президент салгъан, Миллет джыйылыуну аллында джууаблы болгъан Правительство (''Vláda'') болады. Чехословакиягъа биринчи президент болуб Томаш Масарик сайланады. [[1935 джыл|1935-чи джылда]] Масарикни орнуна, кёб джылланы тыш кърал ишлени министри болгъан [[Эдвард Бенеш]] болады. 1930-чу джыллада башха Европа къраллача авторитар режимге кёчмей, либерал-демократиялыкъ къурулушну сакълагъан Чехословакия, башха къралланы [[Гитлер, Адольф|Гитлер]] бла компромисслерине къурман болады ([[1938-чи джылда Мюнхендеги келишиу]]).
=== Экинчи республика (1938-1939) ===
{{main|Экинчи Чехословак Республика}}

[[1938 джыл|1938-чи джылны]] къачында [[1938-чи джылда Мюнхендеги келишиу|Мюнихдеги келишиуден]] сора Чехослоавкиядан сыйырылыб Германиягъа кетген [[Судет бёлге|Судет бёлгесиз]] къалады. Биринчи республиканы орнуна кёб бармагъан, башында [[Эмиль Гаха]] болгъан Экинчи республика келеди, аны къурамында Словакия бла [[Карпат Украина]] автономиялы боладыла (аны бла бирге [[1938 джыл|1938-чи джылны]] [[2-чи ноябрь|2-чи ноябрында]] [[Биринчи Вена арбитраж|Биринчи Вена арбитражгъа]] кёре Словакияны къыбыла районлары [[Кошице]] шахар бла бирге, эмда Карпат Украинаны къыбыла кесеги  [[Маджар Короллукъ (1920—1944)|Маджаргъа]] бериледи). [[Тешин Силезия|Тешин Силезияны]] чех кесегин [[Польша Республика (1918—1939)|Польшей]] аннексия этеди.

=== "Ось" къралланы тюбюнде (1939—1945) ===
{{main|Чехословакия экинчи дуния къазауатда|Богемия бла Моравияны Протектораты|Биринчи Словак республик}}
1939-чу джылны 14-чю мартында Германияны [[рейхсканцлер]]и [[Гитлер, Адольф|Гитлер]] кесине [[Чехословакияны президенти]] [[Гаха, Эмиль|Эмиль Гахуну]] [[Берлин]]нге чакъырады, эмда Германия Чехия бла Моравияны юсюнде [[протекторат]]ын къурургъа излейди, Словакия эсе уа бойсунмазлыкъ аллыгъын даулайды. Э. Гаха ол излемге разы болады, Чехия бла Моравия Протекторат къуралыууну юсюнден кесамтха къол салынады, аны президенти Э. Гаха болады. Герман аскерлени къралгъа кириулени къаршчыкъ кёргюзген къуру Мистек шахардагъы (бусагъатда [[Фридек-Мистек]]) Карел Павликни ротасы болады.
[[Файл:Technické poruchy zdržují postup německých kolon.gif|300px|thumb|Чехословакияда герман аскерлени колоннасы]]

[[1939 джыл|1939-чу джылны]] [[15-чи март]]ында Германияны рейхканцлерини буйругъу бла Чехия бла Моравия Германияны протекторатлары болуб баямланадыла. Протекторатны толтуруучу властына башчылыкъ фюрер салгъан [[рейхспротектор]] болады({{lang-de|Reichsprotektor}}). Биринчи рехспротектор болуб 21-чи мартда [[Константин фон Нейрат]] салынады. Протекторатны президенти пост да болгъанды, алай а ол уллу оноугъа къатышмагъан къуллукъ болады, ол къуллукъну протекторат болгъан бютеу заманда Эмиль Гаха джюрютгенди. Министрликлени орнуна куралгъан бёлюмле Германиядан келген къуллукъчула бла толтурулгъандыла. [[Чууутлула]] кърал къуллукъдана къысталгъандыла. Политика партияла джасакъланнгандыла, [[Чехословакияны Коммунист партиясы|Чехословакияны Коммунист партиясыны]] кёб башчысы [[Совет Социалист Республикаланы Союзу|Совет Союзгъа]] къачхандыла.

[[Словакия]]ны башына Гитлер джанлы [[Тисо, Йозеф|Йозеф Тисо]] келиб [[Биринчи Словак республика|бойсунмаулугъун]] баямлайды, [[Карпат Украина]] 15-чи мартда бойсунмаулугъун баямласа да юч кюнден маджар аскерле бла оккупация этиледи эмда Маджарны къурамына къошулады.

Эмиграцияда (Лондон) [[Экинчи дуния къазауат|Экинчи дуния къазауатны]] башлауу бла Чехословакияны экинчи президенти [[Бенеш, Эдвард|Эдвард Бенеш]] Чехословакияны къысталыуда правительствосун къурайды, ол правительство Гитлерге къаршчы коалция джанындан уллу дагъан кёреди (1941-чи джылдан башлаб ол коалициягъа АБШ бла СССР да къошуладыла). 

Чехия бла Моравияны халкъы Германияны хорламы ючюн ишлерге деб мобилизация этиледи. Индустрияны оноуун джюрютюр ючюн энчи управленияла къураладыла. Чехле [[Кёмюр|кёмюр]] шахталада,[[Металлургия|металлургияда]] эмда сауут чыгъарыуда ишлерге керек болгъандыл; джаш тёлюню бир къаууму Германиягъа джибериледи. Халкъ кереклени баджарыу товарланы чыгъарыу кючлю азайтылады, эмда немец сауутлу кючлени кереклилерин баджарыугъа джораланады. Протекторатны халкъына хар не кереклисинде къаты мардала салынадыла.

[[Файл:Krejci Jaroslav sx.jpg|300px|thumb| '''Богемия''' бла '''Моравияны''' протекторатыны юстиция министри [[Ярослав Крейчи]] '''[[Табор (шахар)|Таборда]]''' сёлешеди, 1942]]

Оккупацияны биринчи айларында герман властла бек къаты болмагъандыла. [[Гестапо|Гестапону]] ишлеулери асламысы бла чех политикачыла эмда интеллигенциягъа къаршчы болгъанды. Алай болса да1939-чу джылны 28-чи октябрында, Чехословакияны бойсунмаулугъуну баямлаууну 21-чи джыллыгъына чехле оккупациягъа къаршчы орамлагъа чыгъадыла. 15-чи ноябрда, октябрь къозгъалыулада джаралы болгъан медик студент Ян Оплеталны ёлюмю, студент демонстрацияланы къозгъайды, аны ызындан Рейхни къаты реакциясы келеди. Политикачыланы кёб санда тутулуула башлайдыла, 1800 студент бла устаз тутулады. 17-чи ноябрда протекторатдагъы бютеу университетле бла колледжле джабыладыла, тогъуз студент алчы асылады, джюзле бла адам концлагерлеге джибериледиле.

[[1941 джыл|1941-чи джылны]] къачында Германияны властлары талай радикал атламгъа барады. Чехия бла Моравияны рейхспротекторуну орунбасары болуб империя къоркъуусузлукъну баш управлениясыны тамадасы [[Гейдрих, Рейнхард|Рейнхард Гейдрих]] алынады. Чехия бла Моравияны премьер-министри [[Алоис Элиаш]] тутулады, кечирек ышаннга салынады, чех правительство чачылады, бютеу чех маданият къуралышла джабыладыла. Гестапо тутуула бла ёлтюрюулени башлайды. Чууутлуланы концлагерлеге джибериу башланады,  [[Терезин]] шахарчыкъда [[Терезин гетто|гетто]] къуралады. [[1942 джыл|1942-чи джылны]] [[4-чю июнь|4-чю июнунда]] Гейдлих [[Антропоид (операция)|«Антропоид» операцияда]] джаралы болуб ёледи. Аны ызындан келген, [[генерал-полковник]] [[Курт Далюге]], кёбчюлюк санда адамланы тутуб эмда асыб башлайды. [[Лидице]] бла {{iw|Лежаки|Лежаки|en|Ležáky}} элле джер бла тенг тэтиледи. [[1943 джыл|1943-чю джылда]] 350 минг чакълы бир чех ишчи Германиягъа сюрюледиле. Протекторатны  ичинде аскер керекли тышында башха санагъатла джасакъланадыла. Чехлени кёбюсю бойсунадыла, къуру къазауатны арт айларында [[Къаршчыланыу къозгъалыу|къаршчыланыу къозгъалыугъа]] къошулуб башлайдыла.

=== Ючюнчю Чехословак Республика (1945—1948) ===
{{main|Ючюнчю Чехословак Республика}}

==== Чехословакияны экономикасыны орнуна салыу ====
1945-чи джылны 5-чи апрелинде Кошицеде алыннган правительство программа.
Программаны экономика джанында талай тамал проблеманы чертеди - къазауатда оюлгъан халкъ мюлкню дженгил тюзетиу, "уруннган халкъны бютеу къауумларыны интересинде" джангы социал политиканы тамалларын салыу, сатлыкъланы мюлклерин къралгъа мычмымай кёчюуюн баджарыу (документде «немецлени, маджарлыланы, сатлыкъланы эмда джуртун сатханланы мюлклери" деб джазылады, немец эмда маджар антифашистлени тышында), сыйырылгъан джерде джер реформа бардырыргъа. Халкъ мюлкню национализациясын излеу ачыкъдан джазымлайды, алай а аннга къаршчы да чыгъылмайды.  Аны ёлчеми бютеу кърал азатланса оноу этиллик болгъанды. Национализацияны излеми халкъны ичинде бек кёб джанлысы болады, ол себебден ачыкъдан аннга къаршчы барыргъа киши да таукел болмайды. Социалист болмагъан партияла да уллу джукъ айталмайдыла.
=== Чехословак Республика (1948—1960) ===
: {{main|Чехословак Республика (1948-1960)}}

Нацизмни 1945-чи джылда къаушатылыуундан сора бютеу территориясында болмаса да (Карпат Украинаны УССР-ге берилиую) чехословак къраллыкъ орнуна салынад.

1945-чи джылны 28-чи октябрында Чехословак Республиканы Болджаллы миллет джыйылыуу къуралады (''Prozatímní Národní shromáždění'')
1946-чы джылны 6-чы майында Миллет къураучу джыйылыугъа сайлаула барадыла (''Ústavodárné Národní shromáždění''), алада биринчи орунну — ЧКП, экинчи — ЧХСП, ючюнчю — ЧЧП, тёртюнчю — ЧСДП аладыла, Президент Эдвард Бенеш болады, Правительствону Председатели - ЧКП-ны Председатели Клемент Готвальд болады.

1947-чи джылны 4-чю июлунда министрлени кабинети [[Маршаллны планы|Маршаллны планын]] къабыл этеди эмда Париж саммитге къошулургъа оноу этеди. Алай болса да 7-чи июлда премьер-министр [[Клемент Готвальд|Готвальд]] Москвагъа чакъырылады, андан сора правительство Парижге бармау оноуну бегитеди. Ол заманда депортацияланы политикасы бардырылады - немецле, маджарлыла къралдан къысталадыла ([[Бенешни Декретлери]]). Къралда экономикалыкъ болум аман болады, халкъны кёбюсю да аны Маршалл плангъа къошулмау бла байлайды.

СССР-ни болушлугъу бла къралда [[Чехословакияны Коммунист партиясы]] кюч алады, [[Чехословакиядагъы февраль путч|1948-чи джылны февралында къралда оноуну кючлейди]]. 1948-чи джылны 9-чу майында Миллет къураучу джыйлыу Чехословакияны Конституциясын къабыл этеди, аннга кёре къралны закон чыгъарыучу органы Миллет джыйылыу болады, къралны башчысы, дыйылыу сайлагъан — Президент, толтуруучу орган — Правительство, автоном Слоавкияны — Словак миллет кенгеш, джерли оноу органла — край, район, джерли джамагъат, шахар, шахар ичи район миллет комитетле боладыла, сюд органла —Баш сюд, край эмда район сюдле. Президент болуб Клемент Готвальд, Правительствогъа Председатель болуб — [[Антонин Запотоцкий]] сайланадыла.Ол джылда, кёбчюлюк коммунистледе болгъан Миллет фронтдан бирикген кандидат тизмеле киргизиледиле.

Къралда, биринчи беш джылы буржуазия опппозиция бла кюрешиуде ётген, халкъ демократияны системасы къурулады. Бир кесек либерализация Сталин бла Готвальдны 1953-чю джылда ёлгенлери эмда Хрущёв келтирген джылыу бла болады. Бир-бирде къозгъалыула да боладыла, 1953-чю джылны 1-чи июнунда [[Пльзень]] шахарда «Шкода» заводланы ишчилери ачха реформагъа разы олмай ишге барыр орнуна орамлагъа чыгъадыла. Демонстрациячыла ратушаны кючлейдиле, шахар архивни кюйдюредиле. Полиция бла гитче къаугъаладан сора танка шахаргъа киредиле, миллет юйлерине чачылады. Клемент Готвальдны ёлюмюнден сора Президент Запотоцкий, Правительствону Председатели — [[Вильям Широкий]], ЧКП-ны АК-ни 1-чи секретары — [[Антонин Новотный]] боладыла. 1957-чи джылда Запотоцкийни ёлюмю бла Президент Новотный болады.

=== Чехословак Социалист Республика (1960—1990) ===
{{main|Чехословак Социалист Республика}}
1960-чы джылдан башлаб Чехословак Республика атын ''[[Чехословак Социалист Республика|Чехословак Социалист Республикагъа]]'' тюрлендиреди (ЧССР). Бу къысхартыуда "Чехословакия" сёзге эки хариф келишеди - "ЧС"
[[Файл:10 Soviet Invasion of Czechoslovakia - Flickr - The Central Intelligence Agency.jpg|thumb|Совет кючлеуге къаршчы Прагада демонстрация]]
1962-чы джылдан башлаб къралны экономикасы таймаздан кризисде болгъанды - 1961-1965 бешджыллыкъ план бютеу кёргюзюулери бла да джетишимсиз болдады. 1967-чи джылны къачында Прагада правтильство джюрютген курсха къаршчы демонстрацияла башланадыла. 1968-чи джылда политика системаны реформа этерге кюрешиу ([[Прага джаз]]) Варшава кесаматны аскерлери бла басдырылады ([[«Дунай» опреация]]).

Миллет-кърал система дажнындан, къазауатдан сора биринчи 20 джыл Чехословакияда ассиметрия миллет-кърал къурам болгъады: чех миллетни энчи миллет-кърал органлары болмапгъанды, словаклада уа болгъанды (Словак миллет кенгеш эмда джерледе миллет комитетле), ол Словакиягъа бир къауум миллет-территория автономия бергенди. Чех джерледе уа ол функцияланы ара властла этгендиле, ол себеден ара властла чех властлагъа саналыб, чех джерлени бир кесек онглулукълары болгъанды.

[[Файл:Czechoslovakia ru.png|thumb|430px|Чехословак социалист республика 1969−1989]]
1969-чу джылны 1-чи январындан ЧССР-де кърал [[Чех Социалист Республика]] бла [[Словак Социалист Республика]]дан къуралгъан федерация болады (СССР бла [[Югославия|СФРЮ]] кибик).
[[Файл:Prague November89 - street.jpg|мини|500px|Прагада 1989-чу джылда демонстрация]]
Аны ызындан келген 20 джылда [[Густав Гусак]] башчылыкъ этеди, «нормализация» политика (политика джанындан уюу, эконмика джанындан тирилиу). [[1989 джыл|1989-чу джылда]] [[Къатапа революция|Къатапа революцияны]] эсебинде коммунитле властдан кетериледиле, къралгъа башчылыкъ[[диссиденты|диссидент]]-джазыуычу [[Вацлав Гавел]] болады, 31.12.1989 башлаб — Чехословакияны ахыр эмда Чехияны биринчи президенти.

=== Чехословакияны чачылыуу (1993) ===
{{main|Къатапа айрылыу}}
1989-чу джылда коммунист режимни тюшюую, Чехия бла Словакия арасында политика айрылыугъа да кюч береди. Эки республиканы элиталары бойсунмагъан кърал къурау курс аладыла.

1990-чы джылда къралда «[[дефис къазауат]]» атны джюрютген кризис чыгъады. Чех политикачыла "Чехословакия" сёзню бирге джазылыуун, словакла уа дефис бла: "Чехо-Словакия" деб джазыулыуун даулайдыла. Компромиссге келиниб 1990-чы дыжлны 29-чу мартындан къралны официал аты «Чехия эмда Словакия Федератив Республика» болады (ЧСФР), къысхартылгъан "Чехословакия" сёзню словакча дефис бла, чехча да дефиссиз джазаргъа болады<ref>''Ярослав Шимов.'' [http://www.radio.cz/ru/statja/121678 Чехи и словаки: непростой «брак» и тихий «развод»] {{Wayback|url=http://www.radio.cz/ru/statja/121678 |date=20100501125952 }}</ref>. Россияда дефиссиз вариант джюрюгенди.

1993-чю джылны 1-чи январында кърал дауурсуз [[Чехия|Чехия]] бла [[Словакия|Словакиягъа]] юлешинеди, Политикада джумушакълыгъы ючюн ''[[къатапа айрылыу]]'' болады (''[[Къатапа революция]]'' кибик).

== Кюч структурала ==
* Сауутлу кючле — [[Чехословак халкъ аскер]], 1954-чю джылгъа дери эмда 1990—1992-чи джыллада — Чехословак аскер.
* Кърал къоркъуусузлукъну органлары — [[Чехословакияны кърал къоркъуусузлукъ къуллугъу]] эмда джамагъат къоркъуусузлукъну къуллугъу (''Veřejná bezpečnost'').

== Административ къурамы == 
[[Файл:Czechoslovakia01 ru.png|thumb|410px|Чехословакия 1928—1938-чи джыллада]]
[[Файл:ЧССР.png|thumb|410px|Чехословак Социалист Республиканы картасы 1969—1989]]
Ара шахары — [[Прага]].

=== 1920—1928 ===
1920-чы джылны 29-чу февралында алыннган парламент бегимге кёре Чехословакияны территориясы {{iw|Чехословакияны административ-территория юлешиниу (1920-1928)|21 жупаниягъа |cs|Československé župy}} юлешиннгенди:

''Чехия:''

* {{iw|Прага жупания|Прага жупания|cs|Pražská župa}} (''Pražská župa'').
* {{iw|Ческолипск жупания|Ческолипск жупания|cs|Českolipská župa}} (''Českolipská župa'').
* {{iw|Лоун жупания|Лоун жупания|cs|Lounská župa}} (''Lounská župa'').
* {{iw|Карловар жупания|Карловар жупания|cs|Karlovarská župa}} (''Karlovarská župa'').
* {{iw|Пльзень жупания|Пльзень жупания|cs|Plzeňská župa}} (''Plzeňská župa'').
* {{iw|Ческо-будеёвице жупания|Ческо-будеёвице жупания|cs|Českobudějovická župa}} (''Českobudějovická župa'').
* {{iw|Пардубицк жупания|Пардубицк жупания|cs|Pardubická župa}} (''Pardubická župa'').
* {{iw|Краловеград жупания|Краловеград жупания|cs|Královéhradecká župa}} (''Královéhradecká župa'').
* {{iw|Младоболеслав жупания|Младоболеслав жупания|cs|Mladoboleslavská župa}} (''Mladoboleslavská župa'').

''Моравия:''

* {{iw|Оломоуц жупания|Оломоуц жупания|cs|Olomoucká župa}} (''Olomoucká župa'').
* {{iw|Моравскоострава жупания|Моравскоострава жупания|cs|Moravskoostravská župa}} (''Moravskoostravská župa'').
* {{iw|Тешин жупания|Тешин жупания|cs|Těšínská župa}} (''Těšínská župa'').
* {{iw|Йиглавска жупания|Йиглав жупания|cs|Jihlavská župa}} (''Jihlavská župa'').
* {{iw|Брно жупания|Брно жупания|cs|Brněnská župa}} (''Brněnská župa'').
* {{iw|Угерско-градишт жупания|Угерско-градишт жупания|cs|Uherskohradišťská župa}} (''Uherskohradišťská župa'').

''Словакия:''
* {{iw|Братислаа жупания|Братислава жупания|cs|Bratislavská župa (Československo)}} (''Bratislavská župa'').
* {{iw|Нитра жупания|Нитра жупания|cs|Nitranská župa (Československo)}} (''Nitranská župa'').
* {{iw|Поважск жупания|Поважск жупания|cs|Povážská župa}} (''Povážská župa'').
* {{iw|Зволенск жупания|Зволенск жупания|cs|Zvolenská župa (Československo)}} (''Zvolenská župa'').
* {{iw|Подтатры жупания|Подтатры жупания|cs|Podtatranská župa}} (''Podtatranská župa'').
* {{iw|Кошице жупания|Кошице жупания|cs|Košická župa}} (''Košická župa'').

[[Прага]] шахар бла [[Карпат Украина]] жупанияланы къурамына кирмегендиле эмда аланы оноуу этилмегенди.

=== 1928—1949 ===
Биринчи Чехословак республика 1928-чи джылдан башлаб тёрт джерге юлешинеди:
* Чех джер (''Země Česká'').
* Морав-силез джер (''Země Moravskoslezská'').
* Карпат украин джер (''Země Zakarpatskoukrajinská'')]].
* Словак джер (''Země Slovenská'').

Джерле районла бла статуслу шахарлагъа, районла - шахарла бла джамагъатлагъа, статуслу шахарла - шахар районлагъа юлешиннгендиле. Джерлени келечилик органлары - джер келечиликле, районланы - район келечиликле, толтуруучу органлары - джер комитетле, районлада - район комитетле. Экинчи республиканы заманында 1938-1939-чу джыллада Словакия бла Карпат Украина "автоном джер" статусну алгъандыла.

=== 1949—1960 ===
[[1949 джыл|1949-чу джылда]] реформа бардырылыб, 19 край къуралады (''kraje'') (13 Чехиияда эмда 6 Словакияда):
* [[Ара Чехия край|Прага край]] (''Pražský kraj'') ([[Прага]]).
* [[Усте край]] (''Ústecký kraj'') ([[Усти-над-Лабем]]).
* [[Либерец край]] (''Liberecký kraj'') ([[Либерец]]).
* [[Пльзень край]] (''Plzeňský kraj'') ([[Пльзень]]).
* [[Карловар край]] (''Karlovarský kraj'') ([[Карловы Вары]]).
* [[Къыбыла Чехия край|Ческе-Будеёвице край]] (''Českobudějovický kraj'') ([[Ческе-Будеёвице]]).
* [[Краловеградец край|Градец край]] (''Hradecký kraj'') ([[Градец Кралове]]).
* [[Пардубице край]] (''Pardubický kraj'') ([[Пардубице]]).
* [[Оломоуц край]] (''Olomoucký kraj'') ([[Оломоуц]]).
* [[Моравсилез край|Острава край]] (''Ostravský kraj'') ([[Острава]]).
* [[Злин край|Готтвальд край]] (''Gottwaldovský kraj'') ([[Злин|Готтвальдов]], бусагъатда [[Злин]]).
* [[Къыбыла Моравия край|Брно край]] (''Brněnský kraj'') ([[Брно]]).
* [[Высочина край|Йиглава край]] (''Jihlavský kraj'') ([[Йиглава]]).
* [[Братислава край]] (''Bratislavský kraj'') ([[Братислава]]).
* [[Банскобистрица край]] (''Banskobystrický kraj'') ([[Банска Бистрица]]).
* [[Кошице край]] (''Košický kraj'') ([[Кошице]]).
* [[Нитра край]] (''Nitriansky kraj'') ([[Нитра]]).
* [[Прешов край]] (''Prešovský kraj'') ([[Прешов]]).
* [[Жилина край]] (''Žilinský kraj'') ([[Жилина]]).

Чех джер Прага, Усте, Либерец, Пльзень, Карловар, Ческе-Будеёвице, Градец эмда Пардубицк крайлагъа, Морав джер —  Оломуц, Острава, Готтвальд, Брно эмда Йиглава, Словак —  Братислава, Банскобистрица Кошице, Нитра, Прешов и Жилина крайлагъа юлешингендиле.

Крайла районла (''okres'') бла статуслу шахарлагъа, районла шахарла (''město'') бла джамагъатлагъа (''obec''), статуслу шахарла шахар округлагъа (районлагъа) (''obvod'') юлешиннгендиле. Крайланы келечилик органлары — край миллет комитетле (''krajský národní výbor''), районланы — район миллет комитетле (''okresní národní výbor''), шахарлада — шахар миллет комитетле (''městský národní výbor''), джамагъатлада — джерли миллет комитетле (''místní národní výbor''), шахар округлада — округ миллет комитетле (''obvodní národní výbor''), джерли кеси оноуну толтуруучу органлары — миллет комитетлени президиумлары, 1969-чу джылдан башлаб — крайланы, районланы, джамагъатланы, шахарланы, шахар округланы кенгешлери (советлери). Словакияны келечилик органы - Словакияны Миллет Кенгеши, толтуруучу органы - Словакияны келечилик джюрютгенни Коллегиясы - 1960-чы джылгъа дери, 1960-1969-чу джыллада - Словакияны миллет Кенгешини Президиуму, 1969-чу джылдан башлаб - Словак Социалист Республиканы правительствосу.

=== 1960—1992 ===
[[1960 джыл|1960-чы джылда]] крайла уллайтылгъандыла эмда санлары 10 дери азайгъанды:
* [[Ара Чехия край]] (''Středočeský kraj'') ([[Прага]]).
* [[Шимал Чехия край]] (''Severočeský kraj'') ([[Усти-над-Лабем]]).
* [[Кюнбатыш Чехия край]] (''Západočeský kraj'') ([[Пльзень]]).
* [[Къыбыла Чехия край]] (''Jihočeský kraj'') ([[Ческе-Будеёвице]]).
* [[Кюнчыгъыш Чехия край]] (''Východočeský kraj'') ([[Градец-Кралове]]).
* [[Шимал Моравия край]] (''Severomoravský kraj'') ([[Острава]]).
* [[Къыбыла Моравия край]] (''Jihomoravský kraj'') ([[Брно]]).
* [[Кюнбатыш Словакия край]] (''Západoslovenský kraj'') ([[Братислава]]).
* [[Ара Словакия край]] (''Stredoslovenský kraj'') ([[Банска-Бистрица]]).
* [[Кюнчыгъыш Словакия край]] (''Východoslovenský kraj'') ([[Кошице]]).
Крайла бла тенг статуслары [[Прага]] бла [[Братислава]] шахарлада болгъанды, 1968—1971-чи джыллада [[Брно]], [[Острава]] эмда [[Пльзень]] аллай статусла алгъандыла.

1969-чу джылны январындан башлаб Чехословакия федератив кърал болгъанды, эки республикасыны статуслары штатха ушашыракъ болгъанды, ара шахарлары уа  (''hlavní město''), федерал округга ушагъанды. ЧСР бла ССР кеслери да крайлагъа юлешиннгендиле. 1990-чы джылда республикаланы атларындан "социалист" сёз къоратылгъанды.
== Политика партияла эмда джамагъат къуралышла ==
{{main|Чехословакияны политика партиялары}}
{{also|Чехословакияны правительстволарыны тизмеси}}

=== 1918—1939, 1945—1948 ===

==== Онгчула ====
* [[Чехословакияны миллет-демократ партиясы]] (''Československá národní demokracie'') — консерватив миллетчи.
* [[Аграр партия (Чехословакия)|Джерчи эмда ууакъ элчи халкъны республикан партиясы]] (''Republikánská strana zemědělského a malorolnického lidu'') — консерватив аграр.
* [[Христиан-демократ бирлик — Чехословак халкъ партия|Чехословак халкъ партия]] — консерватив динчи.
* Чехословак орта классны саудюгер-кюпсечи партиясы (''Československá živnostensko-obchodnická strana středostavovská'') — консерватив.

==== Аралыкъчыла ====
* [[Чех миллет-социал партия|Чехословак социалист партия]] (1926-чы джылдан сора Чехословак миллет-социалист партия, ''Československá strana národně socialistická'') — солчу-либерал-миллетчи.

==== Солчула ====
* [[Чехословакияны коммунист партиясы]] — коммунист.
* [[Бойсунмагъан социалист ишчи партия]] — солчу социалист.
* [[Чех социал-демократ партия|Чехословак социал-демократ партия]] — социалист.

==== Миллет партияла ====
* Чехословакияда немец социал-демократ ишчи партия — немец социалист.
* Джер иелени немец бирлиги — немец консерватив.
* [[Судет-немец партия]] — немец нацист.
* Маджар-немец социал-демократ партия (1921-чи джылдан — Чехословакияда маджар социал-демократ партия) — социалист.
* Провинциал христиан-социалист партия — маджар католик.
* [[Глинкова словак халкъ партия]] — словак клерикал-миллетчи.
* [[Карпаторус ишчи партия]] — русин солчу-аралыкъчы аграр.
* [[Орус миллет-автоном партия]] — русин ультра-онгчу.
* [[Карпат Русну социал-демократ ишчи партиясы]].
* [[Поляк социалист ишчи партия]].

=== 1948—1989 ===
* [[Чехословакияны миллет фронту|Миллет фронт]] (''Narodni Fronta'').
** [[Чехословакияны коммунист партиясы]] (''Komunistická Strana Československa'').
*** [[Словакияны коммунист партиясы (1948)|Словакияны коммунист партиясы]] (''Komunistická Strana Slovenska'').
** [[Христиан-демократ бирлик — Чехословак халкъ партия|Чехословак халкъ партия]] (''Československá Strana Lidová'', ''ČSL'').
** [[Чех миллет-социал партия|Чехословак социалист партия]] (''Československá Strana Socialistická'', ''ČSS'').
** [[Словак тирилиуню партиясы]] (''Strana Slovenskej Obrody'').
** [[Эркинликни партиясы (Словакия)|Эркинликни партиясы]] (''Slovenská Strana Slobody'').

=== Джамагъат къуралышла ===
Эм уллу профсоюз аралыкъ — Чехословак профсоюзла биригиу (''Odborové sdružení Československé''), 1945-чи джылдан — {{iw|Революцион профсоюз къозгъалыу|РРеволюцион профсоюз къозгъалыу|cs|Revoluční odborové hnutí}} (''Revoluční odborové hnutí'', ROH).

1979-чу джылдан башлаб ЧКП-ны джаш тёлю организациясы болгъанды - Джаш тёлюню социалист бирлиги (''Socialistický svaz mládeže''),1945-чи джылдан къуралгъан Карпатланы джаш тёлюсюню бирлиги, Словак джаш тёлюню бирлиги (''Zväz slovenskej mládeže''), Чёх джаш тёлюню бирлиги (''Svaz české mládeže'') эмда Поляк джаш тёлюню бирлиги бирлешиб 1949-чу джылдан 1968-чи джылгъа дери Джаш тёлюню чехословак бирлиги (''Československý svaz mládeže'') болгъанды.

Эм уллу феминист къуралыш (1950-чи джылдан) — Чехословак тишириу бирлик (''Československý svaz žen'').

Эм уллу халкъла арасы иш бирликни къуралышы (1948-чи джылдан) — Чехословак-совет шохлукъну бирлиги (''Svaz československo-sovětského přátelství'').

[[Файл:Czechoslovakia 1930 linguistic map - created 2008-10-30.svg|thumb|430px|Чехословакияда миллетле, 1930]]

== Демография ==
[[Файл:Czechoslovakia demo.png|thumb|430px|Чехословакияны халкъы (1961−1991)]]
Халкъы (1991): 15,6 миллион, миллет къурамы : [[чехле]] — 62,8 %, [[словакла]] — 31 %, [[маджарлыла]] — 3,8 %, [[чыгъанлыла]] — 0,7 %, [[силезлиле]] — 0,3 %. Дагъыда башха миллетлени келечилерида болгъандыла — [[русинле]], [[украинлиле]], [[немецле]], [[полякла]] эмда [[чууутлула]].

Ёсюмю — 2,7 % ([[1985 джыл]]), 1,7 % ([[1990 джыл]]).

[[1989 джыл|1989-чу джылгъа]] орталама джашау узунлугъу 67,7 джыл эркишилеге, 75,3 джыл тиширыулагъа болгъады. Халкъны 23,1% 15 джылдан джаш, 19% уа 60 джылдан тамадала болгъадыла.

Джашагъанланы къалынлыгъы 1986-чы джылда орталама 121 адам бир квадрат километрге болгъанды. Эм къалабалыкъ география регион  — [[Моравия]], квадрат километрге 154 адам. Чехиягъа орталама кёргюзюм 120, Словакиягъа 106 адам болгъанды.[[1986 джыл|1986-чы джылны]] январына кёре эм уллу шахарла:
* [[Прага]] ([[Чехия]]) — 1,2 млн адам.
* [[Братислава]] ([[Словакия]]) — 417 103 адам.
* [[Брно]] ([[Чехия]]) — 385 684 адам.
* [[Острава]] ([[Чехия]]) — 327 791 адам.
* [[Кошице]] ([[Словакия]]) — 222 175 адам.
* [[Пльзень]] ([[Чехия]]) — 175 244 адам.

== Экономика ==

=== Индустрия эмда эл мюлк ===
1948-1989-чу джыллада промышленность баш биримле - миллет предприятияла (''Národní podnik''), эл мюлкде — бирикген эл мюлк кооператив (''Jednotné zemědělské družstvo'').

=== Финансла ===
Ачха бирими — [[чехословак крона]] (Совет ачха бла 12 капек<ref>{{БСЭ3|статья=КРОНА (ДЕН. ЕДИНИЦА)}}</ref>) талай тюрлюсю болгъанды:
* джез ачхала (1953-1992 джыллада — турч) номиналлары: 1, 2 (1953—1992 джыллада — 3), 5 эмда 10 геллер (1 геллер — кронаны 1/100).
* багъыр-никель (1953-1992 джыллада — турч) ачхала, номиналлары: 10, 20 (1933-чю джылдан — 25), 50 геллер, 1, 2 эмда 5 крона<ref>{{Cite web |url=http://ccoins.ru/pages/chehoslovakija_monety.html |title=Каталог монет Чехословакии |access-date=2018-10-27 |archive-date=2018-10-27 |archive-url=https://web.archive.org/web/20181027101320/http://ccoins.ru/pages/chehoslovakija_monety.html |url-status=dead }}</ref>.
* Чехословакияны Миллет банкыны билетлери (1953—1992 джыллада — ЧССР-ни Кърал Банкыны билетлери (''Bankovka Státnej banky československej'')) номиналлары: 1 (в 1953—1992), 3 (1953—1992\), 5 (1961—1993 джыллада казначей билетле (''Státovka'')), 10, 20 (1953—1992 джыллада — 25), 50, 100, 500 (1953—1973 джыллада — чыгъарылмагъандыла), 1000 (1953—1973 джыллада — чыгъарылмагъандыла)<ref>{{Cite web |url=http://www.fox-notes.ru/img/tschech_2.htm |title=Чехословацкая Социалистическая Республика |access-date=2018-10-27 |archive-date=2018-11-10 |archive-url=https://web.archive.org/web/20181110040010/http://www.fox-notes.ru/img/tschech_2.htm |url-status=live }}</ref>, [[Чехословакияны Миллет банкы]] (''Národní banka Československá'') (1950—1992 джыллада — Чехословакияны Кърал банкы (''Státní banka československá'')) эмиссия этгенди<ref>{{БСЭ3|статья=ГОСУДАРСТВЕННЫЙ БАНК ЧЕХОСЛОВАКИИ}}</ref><ref>{{Cite web |url=http://www.fox-notes.ru/img/tschech_1.htm |title=Чехословакия |access-date=2018-10-27 |archive-date=2018-11-11 |archive-url=https://web.archive.org/web/20181111144713/http://www.fox-notes.ru/img/tschech_1.htm |url-status=live }}</ref>.

=== Улоу ===
Чехословакия [[Транзит (улоу)|транзит]] кърал болгъанды.
* Темир джоллары — 13 141 километр.
* Автомобиль джоллары:
** бютеулей — 74 064 километр.
** къаты тёшеулю — 60 765 км.
** къаты тёшеусюз — 13 299 километр.
* Суу джолла — 475 километр чакълы.
* Быргъыла:
** 1448 километр — [[Чий нефть|чий нефтге]].
** 1500 километр — [[нефтпродуктла]].
** 8000 км — [[табийгъат газ]].

==== Джюк ташыу ====
1985-чи джылда узакъ ташыуланы 81% темир джол бла тындырылгъанды. Автомобиль ташыула 13%, ич суу джолла бла - 5%, граждан авиация бла 1%-ден азыракъ.

==== Портла ====
Тенгизге чыгъыуу болмагъаны себебли, тенгиз бла сатыу-алыу хоншу къралланы юсю бла баргъанды, сёз ючюн — [[Гдыня]], [[Гданьск]] эмда [[Щецин]] [[Польша|Польшада]]; [[Риека]] эмда [[Копер]] [[Югославия|Югославияда]]; [[Гамбург]] [[ГФР|Германияны Федератив Республикасында]], [[Росток]] [[ГДР|Герман Демократ Республикада]]. Баш суу портла — [[Прага]], [[Братислава]], [[Дечин]] эмда [[Комарно (Словакия)|Комарно]].

=== Телекоммуникацияла ===
Чехословакияда телекоммуникацияла ол заманнга кёре бек алчы болгъанды, туура байланыулу автомат система ишлегенди. 1987-чи джылны январында 54 [[Амплитуда модуляция|AM]] эмда 14 [[Къысха-къысхалыкъ модуляция|FM]] радиостанция, къыркъ беш телевизион станция болгъанды. Почта къуллукъланы оператору — Чехословак почта (''Československá pošta''), телефон байламны оператору [[SPT Praha s.p.]] (''Správa pošt a telekomunikací Praha'' — «Почтала бла телекоммуникацияланы управлениясы Прага»).

== Маданият ==

=== Дин ===
1991-чи тергеуге кёре: [[католикле]] — 46,4 %, [[евангелистле]] (лютеранла) — 5,3 %, [[Чехословак православ клиса|православла]] — 0,34 % (53 минг адам чакълы), [[муслиманла]], [[буддистле]], [[атеистле]] 29,5 %/16,7 % (республикагъа кёре уллу башхалыкъ барды ([[Чехия]] бла [[Словакия]]гъа къара)).

=== Кёбчюлюк информацияны амаллары ===
Эм уллу информация агентство — Чехословак телеграф агентство (''Ceskoslovenska Tiskova Kancelar''). Кърал радиокомпания — [[Чехословак радио]] (''Československý rozhlas''), къурамында: [[Radiožurnál]] (ЧКП-ны заманында [[Radiožurnál|Československo]]), [[Dvojka|Praha]] эмда [[Český rozhlas Vltava|Vltava]], аны тышында бёлгеледе радиостанцияла — [[Český rozhlas Brno|Brno]], [[Словак радио|Bratislava]] эмда башхала, кърал телекомпания — [[Чехословак телевидение]] (''Československá televize''), къурамында: [[ČT1|ČST1]] эмда [[ČT2|ČST 2]] каналла (1993-чю джылны башына дери). Басымны юсюнден законланы толтурууну тинтген орган - 1991-чи джылда къуралгъан Радиобериу бла телевидениени федерал кенгеши (''Federální Rada pro rozhlasové a televizní vysílání'').

=== Кинематография эмда таууш джазыу ===
* [[Баррандов (киностудия)|«Баррандов» киностудия]] (''Filmové studio Barrandov'')
* [[Krátký Film Praha]] — анимация студия
* Кинопрокатны аралыгъы (''Ústřední půjčovna filmů'') — кинотеатрланы бирикдирген къуралыш
* [[Supraphon]] — ЧССР-де таууш джаздырыучу компания
* [[Opus (лейбл)|OPOS]] — ЧССР-де таууш джаздырыучу компания

=== Байрамла ===
;1925-1951
* Джангы джыл — 1-чи январь.
* Уллу Байрым.
* Пасха.
* Пасха баш кюн.
* Аллахны тирилиую.
* Эллилик.
* Христосну Саны бла Къаныны Байрамы.
* Сыйлы апостолла Пётр бла Павелни кюнлери — 29-чу июнь.
* Мариямны ёлюмю — 15-чи август.
* Бойсунмаулукъну кюню — 5-чи июль.
* Бютеу шыйыхланы кюню — 1 ноября.
* Мариямны сылтаулу болуу — 8-чи декабрь.
* Христосну Туугъаны — 25 эмда 26-чи декабрь.

;1951-1991
* Джангы джыл — 1-чи январь.
* Пасха.
* Пасха баш кюн.
* Урунууну байрамы — 1-чи май.
* Национализацияны кюню — 28-чи октябрь.
* Христосну Туугъаны — 25 эмда 26-чи декабрь.

== Дагъыда къарагъыз ==
* [[Чехияны тарихи]]
* [[Словакияны тарихи]]

== Белгиле ==
{{Белгиле}}

== Джибериуле ==

* [https://web.archive.org/web/20081212031536/http://www.left.ru/2005/11/vazlav128.phtml История компартии Чехословакии]
* [https://web.archive.org/web/20071012132901/http://yale.edu/annals/sakharov/documents_frames/Sakharov_008.htm Письмо] [[Андропов, Юрий Владимирович|Андропова]] в ЦК о демонстрации на Красной площади против оккупации Чехословакии. 20 сентября 1968 года
* [https://web.archive.org/web/20110927172851/http://www.rsijournal.net/vnutripoliticheskaya-borba-v-chexoslovakii-1943-1948-gg/ ''Вашкевич И. В.'' Внутриполитическая борьба в Чехословакии 1943—1948 года] // Журнал Российские и славянские исследования, Вып. 4 — 2009 г.
* [http://www.rsijournal.net/page.php?id=49 ''Крючков И. В.'' Чехословацкая идея и «венгерский вопрос» в годы Первой мировой войны]// Журнал Российские и славянские исследования, Вып. 4 — 2009 год 
* [http://delostalina.ru/?p=1376 Легион. Кто развязал гражданскую войну в России.] // Один из мало изученных периодов истории — начало гражданской войны и восстание чехословацкого корпуса в 1918 году.
* [https://www.radio.cz/ru/rubrika/razgovor/shkolnyj-vek-chexoslovakii Радио Прага: Школьный век Чехословакии] // История школьной системы страны: Чехия, Словакия, Подкарпатская Русь, оккупация, ЧССР 


[[Категория:Тарих]]
[[Категория:Европаны тарихи]]
[[Категория:Тарих къралла]]
[[Категория:Чехияны тарихи]]
[[Категория:Словакияны тарихи]]
[[Категория:Чехословакия]]