Чууутлула бетни къайнагъына къара

{{Миллет
|аты              = '''Чууутлула'''<br />יהודים
|сурат            = Jews.jpg
|ачыкълау         = <small>[[Альберт Эйнштейн]]{{•}} [[Рамбам]]{{•}} [[Голда Меир]]{{•}} [[Эмма Лазарус]]</small>
|бют.саны         = 13,4 миллиондан аслам<ref>{{cite web
| author        = Сержио Делла Пергола.
 | authorlink    = 
 | datepublished = 2010
 | url           = http://www.jews.lv/files/World_Jewish_population-rus-2010.pdf
 | title         = 2010 джылны 1 январына дунияда чууутлуланы саны
 | publisher     = jews.lv
 | accessdate    = 2012-2-28
 | archiveurl    = http://www.webcitation.org/68uOxjMtQ
 | archivedate   = 2012-07-04
}}</ref><ref name="JPPI2006">Population data from a [[2006]] [http://jppi.org.il/uploads/Number_of_Jews_in_the_world_with_emphasis_on_the_United_States_and_Israel_EN.pdf study] by The Jewish People Policy Planning Institute.</ref>.
|бют.сан.джыл     = <!-- Миллетни бютеулей саны тергелген джыл -->
|дж.джер          = {{ISR}}: 5 726 000<ref>[http://cbs.gov.il/www/hodaot2010n/11_10_074b.pdf Израилни Ара Статистика бюросуну официал, хар джылгъы билдириуюдю, 18-чи апрель 2010 джыл (иврит).]</ref><br />
{{USA}}: 5 275 000<br />
{{FRA}}: 483 500<br />
{{CAN}}: 375 000<br />
{{GB}}: 292 000<br />
{{ARG}}: 182 300<br />
{{RUS}}: 157 000<ref>[http://www.gks.ru/free_doc/new_site/perepis2010/croc/Documents/Vol4/pub-04-01.pdf Перепись 2010 г.]</ref><br />
{{GER}}: 119 000<br />
{{AUS}}: 107 500<br />
{{BRA}}: 95 600<br />
{{UKR}}: 71 500<br />
{{Байракъландырыу|КъАР}}: 70 800<br />
{{Байракъландырыу|Маджар}}: 48 600<br />
{{MEX}}: 39 400<br />
{{BEL}}: 30 300<br />
{{Байракъландырыу|Нидерландла}}: 30 000<br />
{{ITA}}: 28 400<br />
{{Байракъландырыу|Чили}}: 20 500<br />
{{TUR}}: 17 600<br />
{{Байракъландырыу|Швейцария}}: 17 600<br />
{{Байракъландырыу|Уругвай}}: 17 500<br />
{{BLR}}: 16 500<br />
{{SWE}}: 15 000<br />
{{Байракъландырыу|Венесуэла}}: 12 000<br />
{{Байракъландырыу|Испания}}: 12 000<br />
{{IRN}}: 10 400<br />
{{LAT}}: 9 700<br />
{{ROM}}: 9 700<br />
{{Байракъландырыу|Австрия}}: 9 000<br />
{{Байракъландырыу|Панама}}: 8 000<br />
{{Байракъландырыу|Джангы Зеландия}}: 7 500<br />
{{AZE}}: 6 400<br />
{{DEN}}: 6 400<br />
{{GEO}}: 6 400
|кесегиди         = <!-- Башха миллетни кесеги эсе -->
|къауумла         = <!-- Этника къауумлары бар эсе -->
|тил              = [[иврит]], [[идиш]], [[Сефард тил|ладино]] эмда башха [[чууут тилле]]
|раса             = [[европеоидле]] 
|дин              = [[иудаизм]]
|джууукъла        = [[семитле]]
|къуралгъанды     = Буруннгу израилчиле (буруннгу чууутлула), [[арамейлиле]], [[финикийлиле]]
|арх.культура     = <!-- Келишген археология культура(ла)-->
|къуругъанды      = <!-- Къачан эмда нек ючюн къуругъаны -->
|карта            = 
|картаны ачыкълау =
|белги            =
}}
'''Чууутлула''' (кеси атлары — ''йехудим'' ('''יְהוּדִים''') [[иврит]]де, эмда ''йидн'' ('''ייִדן''') [[идиш]]де) — [[семитле|семит]] тамырлы буруннгу [[халкъ]]ды, ала буруннгу [[Израиль патчахлыкъ|Израиль]] эм [[Иудей патчахлыкъ]]ланы буруннгу халкъларындан къуралгъандыла, дунияны кёб тюрлю къралында джашайдыла ([[1948 джыл]]дан башлаб чууут кърал [[Израиль]] барды). Санлары тюрлю-тюрлю оюмлагъа кёре 12-14 миллионду, аладан 40 % чакълы бири [[Израиль|Израилде]] 35 % — [[АБШ]]-да орналыбды.

Чууутлуланы аслам тутхан динлери [[иудаизм]]ди. Тарихде ''чууутлу'' бла ''[[иудаизм|иудейли]]'' сёзле бир-бирлери бла бек джалгъаннгандыла, эмда кёб тилде бир-биринден айырылмайдыла. Къарачай-малкъар тилде чууутлу — миллетди, [[иудейли]] — дин тутууду. Совет илму кеслерине чууутлу деген этника къауумланы тюрлю-тюрлю халкълагъа юлешгедиле: [[тау чууутлула]], [[бухара чууутлула]], [[гюрджю чууутлула]], тюз чууутлулагъа [[Ашкеназиле|ашкенази чууутлуланы]] санагъанды. [[Кърымчакълыла]] тюрлю-тюрлю заманлада «кърымчакълыла», неда «чууутлула-кърымчакълыла» атны джюрютгендиле<ref>[http://narodknigi.ru/journals/50/borba_za_sushchestvitelnoe/ Валерий Дымшиц. Борьба за существительное]</ref>. Алагъа кирмеген джангыз [[Къарайлыла (халкъ)|къарайлыладыла]], ала кеслерин чууут халкъгъа санамагъандыла, алай а совет [[этнограф]]ла иудейлилеге санагъандыла.

Алай бла, иудей динни тутхан, алай а этника джанындан чууутлула болмагъан халкъла бардыла.

Чууутлуланы асламысы джашагъан къралладагъы тилде слешедиле. Израилде кърал тил [[иврит]]ди, ол тил сёлешилмеген тилден XIX ёмюрде джан алгъанды. Тюрлю-тюрлю къралда энчи [[чууут тил]]ле бардыла, аладан эм уллу — [[идиш]]ди — ол [[герман тилле|герман тил къауумгъа киреди]].

== Атлары ==

=== Чууутлула ===
Бусагъатдагъы атлары {{lang-he|יְהוּדִים, עִבְרִים}}, ''йеhудим, иврим''; {{lang-yi|}}ייִדן ''(й)идн''; [[Ладино (тил)|ладино]] ג׳ודיוס ''джудиос''.

Буруннгу атха ''бнэй-Исраэль'' — [[Якъуб|Израилни]] (Якъуб) джашлары деген да саналады.

[[Танах]]ха кёре чууутлуланы тамырлары [[Месопотамия|месопотам]] юйдегиденди, ала бизни эрагъа дери 2-чи мингджыллыкъгъа дери джашагъандыла. Халкъны буруннгу аталары [[Ибрахим]], [[Исхакъ]] эмда [[Якъуб]]ду. Якъубну тууудукълары Израилни 12 бууун (къауум) къурагъандыла, ала бизни эрагъа дери 2-чи мингджыллыгъыны экинчи джарымында [[Мисир]]де джашагъандыла. Бизни эрагъа дери 1-чи мингджыллыгъыны аллында ала Мисирден чыгъыб [[Ханаан]] джуртда орналгъандыла.

=== «Иудейлиле» сёзню къуралыуу ===
Урум {{lang-el2|Ἰουδαῖος}} сёз буруннгу чууут тилде יהודי (''иеhуди'') сёзден къуралады<ref>[[Иер.]] 34:9; Зх. 8:23; [[Эсф.]] 2:5; 3:4 эмда башха джерле</ref>. Грек тилден эсе уа бусагъатдагъы тиллеге кёчеди {{lang-la|judaeus}}, {{lang-en|Jew}}, {{lang-fr|Juif}}, {{lang-de|Jude}}, {{lang-pl|żyd}}, {{lang-ru|иудей}} эмда башхала.

Аллындан ''иехуди'' термин къуру [[Иуда (Эски Осият)|Иуданы]] [[Израилни къауумлары|бууунундагъылагъа]] айтылгъанды, андан сора [[Иудей патчахлыкъ]]да джашагъанлагъа, миллетлерине къаралмай айтылгъанды. Иудей патчахлыкъны хорланнганындан сора ''иехуди'' ат Иудей патчахлыкъ бла энчи байламын тас этиб, миллет-дин энчилигин кёргюзгенди эмда не джашагъан джерлери бла, неда болгъан бууун бла байламы болмагъанды.

== Чууутлулукъны шартлары ==
{{Main|Чууутлулукъ}}
«Чууутлулукъну» айгъакъланыуун берген эм буруннгу къайнакъ чууут хакъ — [[Галаха]]ды, ол [[Талмуд]]дагъы джорукъланы тамалында къуралгъанды. Галахагъа кёре '''чууутлугъа чууут анадан туугъан, неда дин джорукъ бла чууутлулукъгъа кирген адам саналады ([[гиюр]]).

[[Биринчи Табыныучу Юй]]ню чачылыууна дери, чууутлула кеслерини джерлеринде джашагъандыла, чууут миллет-дин джамагъат толу джашауу бла джашагъанды, чууутлугъа Израиль бууундан болмаса да, чууут динни тутханланы барысы да саналгъанды. Болум [[Вавилон джесир]]ден къайтыудан сора тюрленеди (б. э. д. 583 дж). [[Израиль патчахлыкъ]]ны дженгилиую, аны ызындан [[Иудей патчахлыкъ]]ны дженгилиую бла бирге хорлагъанла чууутлуланы бир къауумун джерлеринден кёчюрюб, Израилни Джерине чууут болмагъанланы орнатадыла. Аны ызындан къатыш юйдегиле къурала башлайдыла, ол чууут халкъны андан ары туруууна къоркъуу болады. Ол себебден, [[Ездра]] (Эзра) бла [[Неемия]] (Нехемия) [[Библия]]ны къатыш юйдегилениулеге джасагъын джаядыла ({{Библия|Езд|9|-10}}; {{Библия|Неем|10:30}}, {{Библия2|Неем|13:23|13:23-27}}). Энди джамагъатха къошулууну баш шарты дин болгъанды. Эзра бла Нехемия киргизтген чууутлу болууну шарты, чууутлуланы меджисуу дуниядан культура-дин айрылыуларына себеб болады.

Алай бла бирге, чууутлу ким болгъаныа айгъакълауланы тюрлю-тюрлю [[Антисемитизм|антисемит]] къуралышла да бере башлайдыла, аланы баш нюзюрлери чууутлулагъа зулмулукъ этиу болгъанды. Чууутлулукъны бу айгъакълаулары бу сорууну хатына бютеу XX ёмюрде уллу ауурлукъ этгенди. Аны эм уллу юлгюсюне [[Нюрнберг раса законла]]ны келтирирге боллукъду<ref>{{ЭЕЭ|13025|Нюрнбергские законы}}</ref>.

Чууут миллет кърал [[Израиль|Израилни]] къуралыуу бла, чууутлулукъгъа къошулууну юристлик формулировкасын салыргъа керек болгъанды: бу айгъакълау [[Галаха]]гъа кёреми боллукъду, огъесе кесини чууут халкъгъа къошулгъаны баямлагъан къайсы да саналыргъа боллукъду? Израилни [[Къайтарыуну юсюнден закон (Израиль)|Къайтарыуну юсюнден законунда]] былай джазылыбды: {{Цитата|'''Бу Законнга кёре, чууутлугъа чууутлу анадан туууб, башха диннге кёчмеген, эмда иудейликни алгъан адам саналады'''}}

=== Гиюр ===
{{Main|Гиюр}}
Иудейликге кёчюу айландырыу процедураны джолу бла болады, аты [[гиюр]]ду ({{lang-he|גֶּיוּר}}), ол заманда эркишилеге [[сюндет]] этиледи (брит мила) эмда эркишилени да, тиширыуланы да миквагъа кёмюледиле. Христианлыкъ эмда муслиманлыкъда джюрюген [[прозелитизм]]ни, иудейлик ушатмайды, эмда гиюрню ётген тынч тюлдю. Израилде гиюрню ётген адма миллети бла чууутлугъа саналады. Тыш къраллада гиюрню ётген Къайтарыуну юсюнден законуна кёре, Израилге кёчерге эркинлик алады.

Иудейликни джангы агъымларында гиюрню ётюуню башха джорукълары бардыла.

== Тарихи ==
{{main|Чууут халкъны тарихи}}
{{Чууут халкъны тарихи}}

=== Бек буруннгу (библия) тарихи ===
{{main|Чууут халкъны бек берууннгу (библия) тарихи}}

Энчи халкъ болуб, буруннгу чууутлула б. э. д. 2-чи минг джыллыкъда, буруннгу [[Ханаан]]ны территориясында къуралгъанды. Версияланы бир къауумуна кёре [[Евфрат]]ны орта агъымында [[семит тилле|семит тилли]] кёчюуючю-малчы тайпала («[[хапиру]]»), башха семит тилледе сёлешген Ханаанны оазислеринде джашагъан башха тайпаланы ([[аморейле]]) эмда джерли семитлеге дери алайда джашагъан халкъны («[[рефаим]]») ассимиляциясыды.

Торада джазылгъан, чууут адетге кёре, чууут халкъ [[Буруннгу Мисир|Мисирден]] чыгъыб [[Тора]]ны джорукъларын [[Синай (тау)|Синай тауну]] къатында алыудан башланады. Ханааннг келген чууутлула [[Изараилни онеки буууну|12 къауумгъа]] («бууун») юлешинедиле, ала кеслерини тамырларын Якъуб-Израилни джашларындан тамырларын бардыргъандыла.

Б. э. д. 2-1 минг джылланы чеклеринде Даудну [[Израиль патчахлыкъ|Израиль патчахлыгъы]] къуралады.

==== Биринчи Табыныучу Юйню эпохасы ====
{{main|Биринчи Табыныучу Юй}}

[[Б. э. д. X ёмюр]]де [[Соломон]] патчах (Шломо) [[Иерусалим]]де [[Иерусалим табыныучу юй|табыныучу юй]] ишлейди (''Бейт а-микдаш'', «Сыйылылыкъны Юйю») . Соломонну ёлюмюнден сора чууут кърал эки патчахлыкъгъа юлешинеди — [[Израиль патчахлыкъ|Израиль]] бла [[Иудей патчахлыкъ|Иудеягъа]]. Кёб ёмюрню узунлугъуна [[Танах]] къуралады (чууут сыйлы дин китаб).

[[Б. э. д. 722 джыл]]да Шимал Изараиль патчахлыкъны халкъы — [[Израилни онеки буууну]]ндан онусун ассириялыла бла [[Мидия]]гъа кёчюрюлюб, джерли халкъ бла къатышыб, эрийдиле. «Он тас болгъан» бууунну юсюнден айтыула чууут, мусульман, христиан фольклорлада тюбейди, бир къауум кюнчыгъыш чууут джамагъатлада эмда иудейчилик этген къозгъалыулада ол айтыу бусагъатда да барды. Версияланы бирине кёре ала [[Месих]]ни келирини аллы бла къайтырыкъдыла (Мессия, Машиаха).

[[Б. э. д. 586 джыл]]да вавилончула [[Иудей патчахлыкъ]]ны кючлеб, [[Иерусалим табыныучу юй]]ню оядыла, чууутлуланы уллу кесегин да [[Вавилон]]нга сюредиле ([[Вавилон джесир]]).

==== Экинчи Табыныучу Юйню эпохасы ====
{{main|Экинчи Табыныучу Юй}}

[[Джангы Вавилон патчахлыкъ]]ны [[къаджар]]ланы кючлеую эмда [[Ахменидлени Империясы|Ахменидлени Къаджар Империяларыны]] экспансиясы бла бирге ([[б. э. д. 539 джыл]]) чууутлуланы бир къаууму Иудеягъа къайтадыла, анда [[Экинчи Табыныучу Юй]] ишленеди эмда аны тёгерегинде чууутлуланы къраллыкълары джангыдан къурала башлайды, Вавилондагъы чууутлуланы асламысы уа Къаджар Империяны тёрт джанына джайыладыла, ол заманда ол Индиядан Эфиопиягъа дери джаыйлгъан уллу кърал болгъанды. Ол замандан башланады чууутлуланы этника айныуларыны доминантлы модели — символлукъ эмда культура аралыкъ Израилде эмда дунияны тёрт джанына джайылгъан диаспорала. Аллында Месопатамияда къуралгъан диаспора, б. э. д. 1 минг джылда Шимал Африка бла Мисирни, Кюнбатыш Джерле Арасы Тенгизни джагъаларын, Грецияны, Гитче Азияны, Сирияны (Шамны), Кавказны, Кърымны, Иранны, Орта Азияны, Индияны джерлерине дери джайыладыла.

[[Израилни Джери]]ни Птолемейле бла Селевкидлеге бойсуннганында (б. э. д. IV—II ёмюрледе) чууутлула культура эллинизация этиледиле [[буруннгу чууут тил]] бла [[арамей тил]]ле бла бирге [[буруннгу грек тил]] джайылады ([[койне]]).

[[Маккавейле]]ни къозгъалыуну эсебинде [[Хасмоней патчахлыкъ]] (164—37) къуралады. Ол заманда эллиннешген къауумла бла Негев бла Иордан джагъасындагъы чууут болмагъан семит халкъла да чууут халкъны къурамына киредиле.

Иудеяны [[Рим]] кючлеб (б. э. д. 63—37), б. э. I—II ёмюрлеринде азатланыу къозгъалыуланы хорлау Экинчи Табыныучу Юйню чачылууна ([[70 джыл|б. э. 70 джылында]]) эмда чууутлуланы къыстаугъа себеб болгъанды. Ол заманда римчиле «Палестина» терминни киргизедиле, ол [[Эрец-Исраэль]] — Израилни Джеринде чууутлуланы болгъанларын унутдурургъа керекди.

=== Орта ёмюрледе ===
Палестинадагъа чууут этника аралыкъ, [[638]] джылда араблыланы кючлеую бла бошалады.

=== Чууут диаспораны тарихи ===
[[Диаспора]]да бир-бири ызындан талай доминант аралыкъ ауушунады, алада [[чууутлуланы этника къауумлары]] къуралгъанды (''эдот''), ала тиллери бла, турмуш культуралары бла бир-бирлеринден айрылгъандыла:
* [[Ирак чууутлула|Вавилон (ирак) чууутлула]] ([[Месопотамия]], [[Тау Арты Кавказ]] — V—XI ёмюрле;
* [[Сефардла]] ([[Пиреней джарымайрымкан]]) — б.э. аллы — 1492;
* [[Ашкеназла]] (Ара [[Германия]], Кюнчыгъыш Европа) — X ёмюр — XX ёмюрню арасы.

Эм эски этника къауумланы бири — вавилончу неда ирак чууутлуладыла (''бавли''), ала б. э. д. 1 минг джыллыкъда къуралгъандыла. Ала аллында [[арамей тил]]ни хайырланнгандыла, VIII—IX ёмюрледе биринчи араб диалектлени толткъунунда арабчагъа кёчедиле (кылту), ол диалектле артдан къуру чууутлула бла христианлада къалгъандыла, аланы тёгеригинде джашагъан мусульманла кёчюуючю араблыланы диалектлерине кёчедиле. Бавлилени ахыр келечилери Иракны американ-ирак къазауатны заманында къойгъандыла (2003).

Араблыла кючлегенден сора, арамей тилни сакълагъан чууутлула, [[Курдистан]] таулагъа ыхтырыладыла, эмда аладан анда таргум неда лахлух этника къауум къурайдыла. Бусагъатда Израилде ала [[курдистан чууутлула]] атны джюрютедиле, турмушларында чууут-арамей тилле бла хайырланадыла. [[Иран]] чууутлула (парас-у-мадай) Иран бла Орта Азияда орналгъандыла. VI—VII ёмюрледен башлаб чууут-перс тилни эскертмелери сакъланнганды. Талайдан ала керти иран чууутлулагъа (джиди — 25 минг Иранда, 75 минг Израилда, XX ёмюрде асламысы чууут-иран тилледен фарсиге кёчедиле); тат тилли [[таулу чууутлула]]гъа; афган — орта азия къауумгъа юлешинедиле, агъыргъыла XVIII ёмюрде орта азиячы чууутлула бла чууут-перс этнолектледе сёлешген афган чууутлулагъа юлешиннгенди, ала [[Афганистан]]ны XX ёмюрюню ахырында бютеулей къойгъандыла.

Иран чууутлула бла къытай тилли чууутлуланы [[Кайфэн чууутлула]]ны къаууму да байлмалыды, ала б. э. д. VI—VIII ёмюрледе къураладыла, эмда бусагъатда къытайлылагъа къатышыб бошагъандыла; аланы бусагъатдагъы тууудукълары [[Кайфын]] шахарда джашайдыла эмда культура энчиликни бир-бир шартларын тутадыла.

Эртдеги Орта ёмюрледе бахаратла (пряность) сатыу-алыу джолланы узунунда [[Махараштра]] штатда маратхи тилде сёлешген [[бней-исраэль]] эмда малаялам сёлешген [[кочин чууутлула]] къуралгъандыла, ала бусагъатда Израилде джашайдыла.
Араб джарымайрымканда чууут джерлешимле б. э. д. 1 минг джыллыкъны экинчи кесегинден къурала башлайдыла. Мухаммат файгъамбар джангы динни, Мединаны чууутлулары бла кюрешде джаяды, алай бир къауум чууут къауумла ислам джамагъатха къошуладыла. Къыбыла Арабияны араб тилли чууутлулары («тейманим», [[йеменчиле]]) асламысы бла Израилде джашайдыла (140 минг чакълы бир адам), 200 чакълы адам [[Йемен]]де джашайдыла. Эртдеги Орта ёмюрледе Шимал Сирия бла Къыбыла Тюркде араб тилли чууут къауумла къурала башлайдыла (халяби), Къыбыла Сирия бла Ливанда (сами); XVI ёмюрде аланы ичинде Испаниядан къачхынчы сефардла да эрийдиле. XVIII ёмюрде халябиле бла ирак чууутлуланы талай къаууму Индиягъа британ тачха къуллукъ этер ючюн кёчедиле, андан ала Къыбыла-кюнчыгъыш Азиягъа джайыладыла ([[Сингапур]], [[Мьянма]] (Бирма), [[Гонконг]], [[Индонезия]] э. б.), анда ала [[багдади]] атны джюрютгендиле. Б. э. д 1-чи мингджыллыкъны экинчи джарымындан башланыб Магрибни чууутлулары этника къауум халгъа келедиле, кеслери да кёб тюрлю юлюшге бёлюнедиле, аланы ичинде [[Атлас (таула)|Атласны]] бербер тилли чууутлулары.

Бу бютеу къауумладан айры [[эфиоп чууутлула]] айныйдыла (бета-исраэль, неда фалаша), XX ёмюрге дери ала агава тилледе, артдан а уа амхар эмда тиграй тилде сёлешгендиле.

Византияны чууутлулары (еваним, романиотла) XVI ёмюрден башлаб сефардлани ичинде ассимиляция бола башлайдыла. Аланы туудукълары, XX ёмюрде грек тилнри этнолектин (еваника) стандарт грек тилге ауушдурадыла, бусагъатда Грецияда джашайдыла (1 минг чакълы адам).

[[Тау Арты Кавказ]]да [[гюрджю чууутлула]] — [[урия]]ла да къураладыла.

Европаны къыбыла-кюнбатышында кеч антика замандан башлаб [[сефардла]] атлы чууут къауум болгъанды, ала иберий-роман тиллени этнолектлеринде сёлешгендиле. 1492 джыл Испаниядан къысталгъанларындан сора, ала Кюнчыгъыш эмда Кюнбатыш Джерле Арасы Тенгиз джагъалада орналгъандыла, эмда аланы ичинде чууут-испан тил къуралады. Алагъа джууукъ Прованс бла Римни чууутлулары саналадыла (ромаим), ала эски прованс эмда итальян тилни этнолектлеринде сёлешгендиле (къыбыла лоэз). Бютеу бу къауум ортакъ чууут кеси атларын сакълагъандыла, аннга къошакъгъа субэтника атлары да болгъанды.

Экинчи дуния къазауатны аллында эмда аны заманында алты миллион чакълы бир чууутлу ёлтюрюлгенди<ref>[http://www.britannica.com/EBchecked/topic/269548/Holocaust «Holocaust»], [[Британника Энциклопедия]] {{проверено|22|11|2009}}</ref><ref name="nurnberg">[https://web.archive.org/web/20070623122056/http://ftp.nizkor.org/hweb/imt/tgmwc/tgmwc-02/tgmwc-02-20-05.shtml The Trial of German Major War Criminals. Sitting at Nuremberg, Germany. December 3 to December 14, 1945. Twentieth Day: Friday, 14th December, 1945 (Part 5 of 9)], The Nizkor Projec {{проверено|22|11|2009}}</ref> Бу сан [[Нюрнберг процесс|Нюрнберг трибуналны]] протоколларында чертилгенди<ref>{{cite web|url=http://nurnbergprozes.narod.ru/022/11.htm|title=Приговор Международного военного трибунала|quote=Аны [Кальтенбруннерни] буйрукълары бла айнзатцыгруппала эмда къоркъуусузлукъ полицияны башха бёлеклери 6 миллион чакълы бир чууутлуну ёлтюргенди.|accessdate=2010-07-06|archiveurl=http://www.webcitation.org/615405YQJ|archivedate=2011-08-20}}</ref> (къара [[Холокост]]).

== Бусагъатда орналыулары бла санлары ==

Чууутлуланы бютеулей саны 12 миллиондан 15 миллионнга дери саналады. Тергеуледе чууутлуланы саны бла, кеслерин чууутлулагъа санагъанланы саны айры болургъа боллукъду.

Россияда, революциядан сора тергеуледе кесини миллетлигин адам кеси айтханды. Ол себебден, сёз ючюн, 30-чу джыллада кесин чууутлугъа санамагъан чууутлу деб джазылмагъанды (20 % чакълы бири)<ref>В. И. Биншток, С. А. Новосельский, «Демографический очерк», — В сб,: Вопросы биологии и патологии евреев . Л., 1926, цит. по М.Бейзер: https://web.archive.org/web/20120115061416/http://www.jewishpetersburg.ru/userimages/Mikhail%20Beyzer_Evrei%20v%20Peterburge.htm</ref> Артдан кесин чууутлу деб джаздырмагъанланы саны [[СССР]]-де ёсгенден ёсюб баргъанды.

{| class="wikitable sortable"
|+ '''Дунияны къралларында эм уллу чууут джамагъатла'''
|-
! Къралны №
! Къралла
! Чууутлула
! Къралны адам санына кёре %
! Бютеулей чууутлуланы санына кёре %
|-
| 1
| [[АБШ]] (2009)[http://www.census.gov/compendia/statab/2011/tables/11s0077.pdf]
| align="right| 6,544,000 || align="center| 2,1 %
| align="center| 45 %
|-
| 2
| [[Израиль]] (2010) [http://www1.cbs.gov.il/publications/isr_in_n09e.pdf]
| align="right| 5,800,000 || align="center| 75,5 %
| align="center| 42 %
|-
| 3
| [[Франция]]
| align="right| 606,000
| align="center| 1,0 %
| align="center| 4,2 %
|-
| 4
| [[Канада]]
| align="right| 393,660
| align="center| 1,2 %
| align="center| 3,0 %
|-
| 5
| [[Уллу Британия]]
| align="right| 350,000
| align="center| 0,57 %
| align="center| 2,3 %
|-
| 6
| [[Аргентина]] [https://web.archive.org/web/20110606004348/http://www.lanacion.com.ar/nota.asp?nota_id=710563]
| align="right| 280,000
| align="center| 0,8 %
| align="center| 2,3 %
|-
| 7
| [[Россия]]
| align="right| 228,000
| align="center| 0,14 %
| align="center| 1,7 %
|-
| 8
| [[Австралия]]
| align="right| 120,000
| align="center| 0,56 %
| align="center| 0,9 %
|-
| 9
| [[Германия]]
| align="right| 118,000
| align="center| 0,14 %
| align="center| 0,88 %
|-
| 10
| [[Бразилия]]
| align="right| 96,500
| align="center| 0,05 %
| align="center| 0,70 %
|-
| 11
| [[Украина]]
| align="right| 80,000
| align="center| 0,16 %
| align="center| 0,60 %
|-
| 12
| [[Къыбыла Африка]]
| align="right| 72,000
| align="center| 0,15 %
| align="center| <0.5 %
|-
| 13
| [[Польша]]
| align="right| 50,000
| align="center| 0,6 %
| align="center| <0.5 %
|-
| 14
| [[Маджар]]
| align="right| 49,700
| align="center| 0,4 %
| align="center| <0.5 %
|-
| 15
| [[Испания]]
| align="right| 48,409
| align="center| 0,12 %
| align="center| <0.5 %
|-
| 16
| [[Нидерландла]] [https://web.archive.org/web/20051218103821/http://www.nidi.knaw.nl/web/html/public/demos/dm01091.html]
| align="right| 45,000
| align="center| 0,28 %
| align="center| <0.5 %
|-
| 17
| [[Мексика]]
| align="right| 39,800
| align="center| 0,03 %
| align="center| <0.3 %
|-
| 18
| [[Бельгия]]
| align="right| 31,200
| align="center| 0,3 %
| align="center| <0.2 %
|-
| 19
| [[Молдавия]]
| align="right| 31,187
| align="center| 0,7 %
| align="center| <0.5 %
|-
| 20
| [[Уругвай]]
| align="right| 30,743
| align="center| 0,9 %
| align="center| <0.5 %
|-
| 21
| [[Италия]]
| align="right| 30,213
| align="center| 0,05 %
| align="center| <0.5 %
|-
| 22
| [[Чили]]
| align="right| 25,375
| align="center| 0,13 %
| align="center| <0.5 %
|-
| 23
| [[Венесуэла]]
| align="right| 20,900
| align="center| 0,1 %
| align="center| <0.5 %
|-
| 24
| [[Иран]]
| align="right| 25,405
| align="center| 0,035 %
| align="center| <0.5 %
|-
| 25
| [[Эфиопия]]
| align="right| 20,000
| align="center| 0,027 %
| align="center| <0.5 %
|-
| 26
| [[Швеция]]
| align="right| 20,000
| align="center| 0,2 %
| align="center| <0.5 %
|-
| 27
| [[Юзбекистан]]
| align="right| 17,453
| align="center| 0,065 %
| align="center| <0.5 %
|-
| 28
| [[Тюрк]]
| align="right| 17,415
| align="center| 0,025 %
| align="center| <0.5 %
|-
| 29
| [[Швейцария]]
| align="right| 17,000
| align="center| 0,2 %
| align="center| <0.5 %
|-
| 30
| [[Индия]]
| align="right| 15,405
| align="center| 0,005 %
| align="center| <0.5 %
|-
| 31
| [[Панама]]
| align="right| 10,029
| align="center| 0,33 %
| align="center| <0.5 %
|-
| 32
| [[Латвия]]
| align="right| 9,001
| align="center| 0,397 %
| align="center| <0.5 %
|-
| 33
| [[Австрия]]
| align="right| 8,184
| align="center| 0,1 %
| align="center| <0.5 %
|-
| 34
| [[Гюрджю]]
| align="right| 7,951
| align="center| 0,17 %
| align="center| <0.5 %
|-
| 35
| [[Азербайджан]]
| align="right| 7,911
| align="center| 0,1 %
| align="center| <0.5 %
|-
| 36
| [[Дания]]
| align="right| 7,062
| align="center| 0,13 %
| align="center| <0.5 %
|-
| 37
| [[Румыния]]
| align="right| 6,029
| align="center| 0,027 %
| align="center| <0.5 %
|-
| 38
| [[Джангы Зеландия]]
| align="right| 7,077
| align="center| 0,17 %
| align="center| <0.5 %
|-
| 39
| [[Греция]]
| align="right| 5,334
| align="center| 0,05 %
| align="center| <0.5 %
|-
| 40
| [[Марокко]]
| align="right| 5,236
| align="center| 0,016 %
| align="center| <0.5 %
|-
| 41
| [[Къазахстан]]
| align="right| 4,100
| align="center| 0,027 %
| align="center| <0.5 %
|-
| 42
| [[Литва]]
| align="right| 3,596
| align="center| 0,1 %
| align="center| <0.5 %
|-
| 43
| [[Колумбия]]
| align="right| 3,400
| align="center| 0,008 %
| align="center| <0.5 %
|-
| 44
| [[Чехия]]
| align="right| 4,000
| align="center| 0,03 %
| align="center| <0.5 %
|-
| 45
| [[Словакия]]
| align="right| 3,041
| align="center| 0,056 %
| align="center| <0.5 %
|-
| 46
| [[Перу]]
| align="right| 2,800
| align="center| 0,01 %
| align="center| <0.5 %
|-
| 47
| [[Коста-Рика]]
| align="right| 2,500
| align="center| 0,06 %
| align="center| <0.5 %
|-
| 48
| [[Болгария]]
| align="right| 2,300
| align="center| 0,031 %
| align="center| <0.5 %
|-
| 49
| [[Эрмен]]<ref>[https://web.archive.org/web/20130310232658/http://www.wcrj.org/organizations/458/ Еврейская община Армении]</ref>
| align="right| 2,000
| align="center| 0,035 %
| align="center| <0.5 %
|-
| 50
| [[Ирландия]]
| align="right| 1,930
| align="center| 0,045 %
| align="center| <0.5 %
|}

Къуралышлары болгъан чууут джамагъатла 110 къралда бардыла.

== Чууутлуланы этника къауумлары ==
{{Main|Чууутлуланы этника къауумлары}}
Чууутлуланы ичинде эм уллу этника къауумлагъа [[ашкеназла]] бла [[сефардла]]ны санаргъа боллукъду.

Аланы тышында: [[араб чууутлула]]; [[лахлухи]], [[перс чууутлула|перс]] эмда [[бухара чууутлула]]; [[урияла]]; [[тау чууутлула]]; [[индий чууутлула]], [[романиотла]], [[итальяним (ромим)]], [[фалаша]] э. б.

Чууут къауумланы генотиплери бла хоншу халкъланы генотиплерини тинтиулери, чууут къауумланы хоншуларындан эсе бир-бирлерине джууукъ болгъанын кёргюзеди. Ол чууутлуланы къуру культура тамырла бирикдирген гепотезаны джараусуз этеди<ref>[http://www.nytimes.com/2010/06/10/science/10jews.html Studies Show Jews’ Genetic Similarity]</ref><ref>[http://rian.ru/science/20100604/242365920.html Чууутлуланы джаратылгъанларын алимле 237 геномну тинтиб билгендиле]</ref><ref name="conference">[https://web.archive.org/web/20150522085654/http://www.yumedicalethics.com/Yeshiva_University_Medical_Ethics_Society/Conference_Schedule.html Conference on Jewish genomics]</ref>.

=== Джууукъ къауумла ===
Дин шартлары бла кеслерин чууутлулагъа [[криптоиудаизм|криптоиудейле]] бла [[иудейлеген]] къауумла къошадыла.

Криптоиудейле — зорлукъ бла христианлыкъгъа неда мусульманлыкъгъа бурулгъан, алай а ташатын иудейликни шартларын тутхан чууутлуланы туудукълары:
* [[Марранла]] («джангы христианла») Пиреней джарымайрымканда, АБШ-ны къыбыласында, Латин Америкада эмда Филиппинледе. Бусагъатда бир къауумлары кеслерини къралларыны чууут джамагъатларына къошулагъандыла неда Израилге кёчгендиле. Марранланы эм уллу къаууму Португалияны Бельмонт шахарында сакъланнгандыла;
* Шуета — Балеар айрымканлада христианлыкъгъа кёчген чууутлуланы туудукълары;
* [[Джадидле]] бла чалала Иран бла Орта Азияда мусульман болгъан чууутлула, алай а турмушда чууут культураны элементлерин сакълайдыла;
* Бета-абрахам (Эфиопия)
* Неофитле (Къыбыла Италия)
* [[Дёнме]]ле Тюркде.

Иудейлегенле — тюрлю — тюрлю этника тамырлары болгъан, иудейликни тутхан, кеслерини чууутлуланы кесеклери санагъан къауумла:
* [[субботникле]] Ара Россияда, Сибирде эмда Тау Арты Кавказда;
* Сан-Никандродан прозелитле (Италия)
* [[Бней-менаше]]ле Мизорам эмда Манипур индий штатла бла Бирманы Чин штатындан;
* [[Телугу]]-тилли бней-эфраимле, 1981 джыл Андхра-Прадеш штатда иудейликни алгъандыла;
* Абаюдая Угандада;
* [[Къара чууутлула]]
* [[Игбону чууутлулары]] (Нигерия)
* Русалени чууутлулары (Зимбабве)
* [[Фома абыстолну христианлылары|насраниле]] (Индия)
* Кнанаяла (Индия)
* Собматош (Трансильвания)
* [[Къарайла (халкъ)|къарайла]] бла [[кърымчакъла]] (Кърым)
* [[Банту тилле|бант тилли]] [[Лемба (халкъ)|лемба]] халкъ КъАР бла Зимбабведе э. б.

== Чууутлуланы тиллери ==
{{Main|Чууут тилле}}
Чууутлуланы эм эски тиллери — [[буруннгу чууут тил]]ди ([[иврит]]), анда чууутлуланы баш дин китаблары [[Танах]] джазылгъанды. Бизни эраны биринчи ёмюрленинде, аны орнуна сёлешиу тилге арамей тиллени бири келеди, кечирек диаспоралада хоншу халкъланы тиллерини тамалында чууут тилле бла [[этнолект]]ле къураладыла. Буруннгу чууут тил слёшиу тилден чыгъады, алай а ''лашон-а-кодеш'' («сыйлылыкъны тили») динде баш джазма тиллей къалады. XX ёмюрде бу тил джангыдан туууды эмда [[иврит]] аты бла Израилни чууутлуларыны официал эмда сёлешиу тиллери болады.

Диаспоралада [[иврит]] ([[буруннгу чууут тил]]) иудейликни баш тили кибик сакъланады. [[АБШ]]-ны, [[Израиль|Израилни]], [[Бельгия]]ны, [[Уллу Британия]]ны, [[Канада]]ны эмда талай башха къралны [[хасидлик|хасид]] джамагъатларында сёлешиу тил [[идиш]]ди. Башха сакъланнган чууут тилдеден [[сефард тил|сефард]], [[тат тил|тат]] (тау-чууут), [[чууут-аармей тилле|чууут-арамей]], [[чууут-иран тилле]]ни айтыргъа боллукъду. Бюгюнлюкде чууутлуланы 45 % ингилизча сёлешеди, 34 % — ивритде, 13 % орусча, 5 % чакълы бири испанча, 4,5 % — французча, 4 % чакълы бири [[идиш]]де, 3,5 % джууукъ арабча, аланы тышында немец, румын, фарси, поляк, амхара, португал, маджар, тюрк тилле да джайылыбдыла.

== Дин ==
{{Main|Иудаизм}}
Дин тутхан чууутлуланы асламысы [[иудейчилик]]ни тутадыла (иудейледиле). «Иудаизм» {{lang-el|йуда́исмос}}, чууут сёзден къуралады {{lang-he|яхадут}} (יהדות), аны бла бир тамырлы ''йехуди'' — чууутлу / иудей.

Чууутлуланы дин китаблары — [[Танах]] (ТаНаХ — аббревиатура: [[Тора|Тора́]] {{lang-he|תורה}}, [[Невиим|Невии́м]] {{lang-he|נביאים}}, [[Ктувим|Ктуви́м]] {{lang-he|כתובים}} — [[Беш китаблыкъ]]).

== Культуралары ==

Диаспорада социал-экономика статуслары башхала бла тенг болмагъаны себебли, чууутлулада энчи культура къуралгъанды. Чууутлулагъа асламысы бла джерге ие болургъа джасакъ болгъанды, ол себебли чууутлуланы эл мюлкге къатышыулары чекли болгъанды, аланы баш ишлери тюрлю-тюрлю санагъатла, сатыу-алыу, саудюгерчилик болгъанды. Чууутлуланы асламысы башхалагъа къатышмагъан джамагъатлада джашагъанды (кегила) ала шахар тийреле болгъандыла ([[гетто]] [[Италия]] бла [[Германия]]да, худерия (жудерия) [[Испания]] бла [[Португалия]]да, меллах [[Шимал Африка]]да, [[Махалля|махалла]] [[Иран]] бла [[Ара Азия]]да). Чууут джамагъатлагъа ([[кагал]]) башчылыкъ экономика элита (гвир — «кючлю», парнас — «асыраучу») эмда раввинат этгенди.

Уллу юйдегиле сакъланнгандыла, Джууукъ эмда Орта Шаркъда XX ёмюрню ортасына дери [[полигамия]] джюрюгенди (норматив [[моногамия]]ны ашкеназла [[X ёмюр]]де киргизгендиле). Джууукълукъ эркиши джанындан саналса да, иудейлик мардалагъа кёре чууутлу деб къуру анасы чууут болгъан саналады ([[Чууутлулукъ]]). Материал культураны бютеу чууут шартлары иудейликни буюрууларында тамалланнганды: ашарыкъда [[кашрут]], эркишиле бла юйленнген тиширыулагъа башларын джабыу д. а. к..

Джангы заманда, чууутлуланы хакъларын чеклениуню къоратыу бла, европачы къралланы асламысында чууутлуланы ассимиляциясы эмда аккультурациясы болгъанды, [[ортодокс иудаизм]]ден кетилгенди, къатыш юйдегиле чыкъгъандыла; Кюнчыгъыш Европа бла Азияны чууутлурары кеслирини энчи культураларын кёбюрек сакълагъандыла.

Аны бла бирге чууутлуланы консолидациялары да айный башлагъанды, бютеу чууут культуралыкъ эмда политикалыкъ къозгъалыула къуралгъандыла. [[1881]]—[[1914 джыл]]лада чууутлуланы миграциясы кючленнгенди (артыкъсыз да Россия Империядан), ала Кюнбатыш Европагъа, Америкагъа, Австралиягъа кёчгендиле. [[Сионизм]] идеологияны кючлениую бла Палестинагъа кёчюу да башланады.

Европачы чууутлуланы этникалыкъ айныуларын [[Экинчи дуния къазауат]]ны заманында болгъан [[Холокост]] къурутханды. Къазауатдан сора чууутлуланы Джангы Дунияны къралларына эмда джангы къуралгъан [[Израиль Кърал]]гъа кёчюулери кючленеди.

== Белгиле ==
{{белгиле}}

[[Категория:Чууутлула]]
[[Категория:Миллетле]]