Шимал-Кюнбатыш территорияла
| Канаданы провинциясы/территориясы | |||||
|
Шимал-Кюнбатыш территорияла | |||||
| |||||
 Шимал-Кюнбатыш территорияла Канаданы картасында
| |||||
| Демография билги | |||||
| Йеллоунайф | |||||
|
Эм уллу шахар |
Йеллоунайф | ||||
|
Официал тил |
Ингилиз тил, гвичин тил, инуиннактун, инуктитут, инуктун, кри тил, шимал эм къыбыла слейви, тличо тил, француз, дене | ||||
| 41 070 (2021 джыл) Канадада 11 орун | |||||
| басыннганы |
0,03 адам/км² Кандада 12 орун | ||||
| География билги | |||||
| 3 орун | |||||
| • бютеулей |
1 346 106 км² | ||||
| • суу юсю |
163 021 км² (12,1 %) | ||||
| • Канаданы майданындан |
13,5 % | ||||
|
Тенгиз дараджагъа кёре мийиклик |
|||||
| • эм уллу | 2773 м | ||||
| • эм гитче |
0 м | ||||
| Тарих билги | |||||
|
Канада конфедерациягъа |
1870 джылны 15 июль 5 кирген | ||||
| Алгъа атла |
Британ Арктика Территорияла, Шимал-Кюнбатыш территория, Рупертны джери | ||||
| Политика билги | |||||
|
Биринчи-министр |
Рокки Симпсон | ||||
|
Комиссар |
Джеральд Кисон | ||||
|
Закончыгъарыучу орган |
Шимал-Кюнбатыш территорияланы Закончыгъарыучу джыйылыу | ||||
| Башха билги | |||||
| UTC−07:00, UTC−06:00 (Джай заман) | |||||
| NT | |||||
|
Официал сайт |
https://www.gov.nt.ca/ | ||||
|
Викигёзенде | |||||
Шимал-Кюнбатыш территорияла (ингил. Northwest Territories [ˌnɔrθˌwɛstˈtɛrɨtɔəriːz], фр. Territoires du Nord-Ouest, инуктитут ᓄᓇᑦᓯᐊᖅ/nunatsiaq) — Канаданы шимал-кюнбатышинда арктик кесегинде орналгъан федерал территориясы. 1870 джылдан сора территорияны джангы провинцияланы эмда территорияланы къурар ючюн юч кёре юлешгендиле.
Бютеулей Шимал-Кюнбатыш территорияланы территориясы - 1 346 106 км², адам саны (2021 джылда) - 41 070 адам (11-чи Канаданы ичинде).
Территорияны официал тиллери - дене (чипевян), кри, гвичин, инуиннактун, инуктитут, инувиалуктун, шимал слейви, къыбыла слейви, тличо, ингилиз эмда француз тил.
Ара шахары эмда эм уллу шахары — Йеллоунайф.
Географиясы
[тюзет | къайнакъны тюзет]Шимал-Кюнбатыш территорияла шималда Шимал Бузлауукъ океан бла джуулады. Кюнбатышда Юкон бла, къыбылада Саскачеван, Альберта эм Британ Колумбия провинцияла бла, шимал-кюнчыгъышда эм кюнчыгъышда Нунавут территория бла чеклешеди.
Шимал-Кюнбатыш территорияла юч баш география регионладан къураладыла: шималда Арктика архипелаг, арктика материк эмда Маккензи ёзенни району. Арктика материк чегетни чекинден шимал-кюнчыгышгъа орналады, Маккензи ёзенни району уа кюнбатышгъа.
Эм мийик джери - Юконну чекинни къатында орналгъан Нирвана тау (2773 м).
Канадада эмда Шимал-Кюнбатыш территориялада бютеулей орналгъан эм уллу суу - Маккензи суу. Аны узунлугъу - 1738 км, бютеулей сууджыйыу бассейни — 1,8 млн км².[1]
Климаты
[тюзет | къайнакъны тюзет]Территорияны шимал бла къыбыла кесегинде климаты бла уллу башхалыкъ барды. Къыбыла кесеги (кёбюсю материк кесеги) субарктика климаты барды, шимал джагъасы эм айрымканла уа полюслукъ климаты барды.
Шималда джай суукъракъты эмда къысхады, къыш къатыды эмда узунду. Эм суукъ кечеледе температурасы −40, −45 °C хар джыл сайин тющеди.
Къыбылада уа джайда температурасы эм мийик 36 °C джетеди, эм аз 0 °C тёбенеди. Къыбылада къыш заманда кёю кере температурасы −40 °C тюшкен этеди. Территорияны къыбыла кесегинде кёб кере кёк джашнагъан джелли джангурла болалла.
Тарихи
[тюзет | къайнакъны тюзет]1870 джылны июньда Гудзон богъазны компаниясы Рупертны джерни эмда Шимал-Кюнбатыш территорияны Канада правительстовсуна бергенден сора бусагъатдагъы Шимал-Кюнбатыш территорияла къуралгъандыла. 1880 джылда Уллу Британия Канадагъа материктан шималгъа орналгъан арктика айрымканланы бергенди.
Замандан Шимал-Кюнбатыш территорияланы майданы аз болду.
1870 джылны 15 июлда Манитоба провинция (ол заманда гитче территория Виннипег шахарны арасында) къуралды. 1871 джылда Манитобагъа Шимал-Кюнбатыш территорияладан джерни кошгъандылла. Британ Колумбиягъа 1866 джылда федерациягъа кошулгъандан дери Шимал-Кюнбатыш территорияладан джерни бердиле.
1882 джылда Реджайна, Ассинибойн округда орналгъан Шимал-Кюнбатыш территорияланы арасы болду. Онтарио да шимал-кюнбатыш джанына кенг болду.
1898 джылда Шимал-Кюнбатыш территорияланы джартысын территорияны Квебекгъе бердиле, Юконну да айырылырдылла джангы территорияны къураб.
1905 джылда кёб адам джашаргъа кёчкен ючюн территорияны къыбыла-кюнчыгъыш джерледен Альберта эм Саскачеван провинцияланы къурадыла, Реджайна да Саскачеванны ара шахары болду.
1912 джылда территорияны кесеклени джангыдан Манитоба, Онтарио эмда Квебекге бердиле.
1925 джыл бла 1999 джылны арасында Шимал-Кюнбатыш территорияланы майданы 3 439 296 км² болуб Индияны озгъанды. Ол заманда Шимал-Кюнбатыш территорияла дуньяда эм уллу джер-адмнистратив ёлче болгъанды.
1999 джылны 1 апрелде Шимал-Кюнбатыш территорияланы кюнчыгъыш кесегинден джангы Нунавут территория къуралгъанды.
Халкъы
[тюзет | къайнакъны тюзет]Канадада къуру Шимал-Кюнбатыш территориялада эмда Нунавутда тамырлы халкъла асламы боладыла.
2016 джылда Канаданы халкъыны тергеу бла Шимал-Кюнбатыш территориялада эм уллу халкълары:
- Биринчи Нацияла/Индейлиле — 36,0 %;
- Канадла — 19,6 %;
- Ингилизле — 16,6 %;
- Шотландиячыла — 14,0 %;
- Ирландиячыла — 12,0 %;
- Инуитле — 11,2 %;
- Французла — 10,4 %;
- Немецле — 8,1 %;
- Метисле — 8,0 %;
- Украинлыла — 3,4 %.
Тилле
[тюзет | къайнакъны тюзет]Бу заманда Шимал-Кюнбатыш территорияланы официал тиллени юсюнден закону бла территорияда 11 официал тил барды.
- Ингилиз тил
- Гвичин тил
- Инуиннактун
- Инуктитут
- Инуктун
- Кри тил
- Шимал эм къыбыла слейви тил
- Тличо тил
- Француз тил
- Дене
Шимал-Кюнбатыш территориялада джашагъанлада эркинлик барды хар официал тилни территорияны судледе эмда закончыгъарыучу органны ишлеуде. Алай а къуру француз бла ингилз тилде джазгъанла законланы къаруу барды.
Дин
[тюзет | къайнакъны тюзет]2021 джылда халкъыны тергеу бла Шимал-Кюнбатыш территориялада 55,2% джашагъан адамладан христианлыкъта турадыла (асламыда католикле), 39,8% динсизле, 5,0% башха динленни тутханлла.
Экономикасы
[тюзет | къайнакъны тюзет]2023 джылда Шимал-Кюнбатыш территорияланы БИП-и 4199,5 млн долларгъа джетгенди (12-чи Канаданы ичинде), адам башына уа 86 010 доллар болгъанды (1-чи Канаданы ичинде).
Шимал-Кюнбатыш территорияланы экономикасыны тамалы джерден чыкъгъан магъаданланы къазыуду. Территорияда алтынны, налмазланы, табигъат газ эмда нефтни чыгъаралла.
Табигъат газны юч джерде чыгъарадыла: Норман-Уэллс, Инувик (Ихил) эмда Кэмерон-Хиллз, нефтни уа эки джерде: Норман-Уэллс эм Кэмерон-Хиллз.
1990-лы джыллада Йеллоунайф шахардан шимал-кюнчыгышда орналгъан Канадада эм уллу налмаз рудникни ачхандыла.
Дунияда джерден чыкъгъан магъаданланы къазыу уллу компанияла BHP эмда Rio Tinto Шимал-Кюнбатыш территориялада асламы налмазланы къазадыла.
Эльдорадо рудникде Манхэттен проектге уран бла радий эмда кюмюшню казгъандыла.
Территорияда юч суу электростанция ишлейди: Snare Hydro System (Снэр сууда орналгъан), Bluefish Hydro Facility (Йеллоунайф сууда орналгъан) эмда Taltson Hydro (Талтсон сууда орналгъан).[2]
Политикасы
[тюзет | къайнакъны тюзет]Территория болгъан Шимал-Кюнбатыш территорияла провинцияладан эсе аз эркинлиги барды.
Шимал-Кюнбатыш территорияла комиссары толтуруучу властхаа башчылыкъ этеди. Аны Канаданы генерал-губернатору, Шималны айныуу эмда аборигенлени ишлерини юсюнден федерал министрини рекомендациясы бла салады.
Шимал-Кюнбатыш территорияланы Закончыгъарыучу джыйылыу хар 19 сайлау округдан бир адам сайланнгандан къуралады. Аладан да 7-си Йеллоунайфдан сайланады. Территорияда сайлау партиясыз болуб консенсус правительство ишлейди. Хар сайланнгандан сора Закончыгъарыучу джыйылыу биринчи-министирны эмда башчыны сайлайды, джыйылыуну джети депутаты да министирле боладыла.
Шимал-Кюнбатыш территорияла Канаданы парламентине бир депутатны сайлайдыла Джамагъат палатагъа эмда бир сенаторну да Сенатхаа.
Административ бёлюнюу
[тюзет | къайнакъны тюзет]Шимал-Кюнбатыш территорияла беш административ регионлагъа бёлюнеди:
- Дехчо (Форт Симпсон)
- Инувик (Инувик)
- Нортслейв (Йеллоунайф эмда Бехчоко)
- Сахту (Норман Уэллс)
- Саузслейв (Форт-Смит эмда Хей-Ривер)
Маданияты
[тюзет | къайнакъны тюзет]Территорияда Уллу шимал искусствону фестивалыны, Snowking къыш фестивалны, Йеллоунайфта Folk on the Rocks эмда Rockin the Rocks музыка фествивалланы бардыралла.
1970 джылдан сора Шимал-Кюнбатыш территориялада хар эки джыл Арктик къыш оюнла бардырадыла. Оюнлагъа Шимал-Кюнбатыш территорияладан, Юкондан, Нунавутдан, Аляскадан эмда шимал Альбертадан адамла джыйыладыла.
Шимал-Кюнбатыш территориялада алты ыйыкъ сайын газет таймай чыгъады .
Сурат галерея
[тюзет | къайнакъны тюзет]-
Наханну суу -
Тектоякчек эл -
Тунгстен эл -
Пилотну сын таши, Йеллоунайф -
Маккензи сууну джагъасы Инувикны къатында -
Тзиигетчик элни къатында -
Томсен суу Аулавик национал паркда -
Демпстер уллу джол -
Виктория суу секиртме, Масон къая
