Альпла бетни къайнагъына къара

{{Тау система
| Аты='''Альпла'''
| Сураты=Satellitenaufnahme der Alpen.jpg
| Суратны ачыкълау=Альпла космосдан
| Эм мийик джери=[[Монблан]] (4808 м)
| Тургъан джери=Франция, Италия, Швейцария, Германия, Австрия, Лихтенштейн, Словения, Монако
| Координатлары= 
| Баш тау аркъа= 
| Узунлугъу=1 200 км
| Кенглиги=260 км
| Майданы=190 000
| Къуралгъан заманы=[[Олигоцен]]
}}
'''Альпла''' ({{lang-de|Alpen}}, {{lang-fr|Alpes}}, {{lang-it|Alpi}}, {{lang-sl|Alpe}}) — [[Кюнбатыш Европа]]ны эм мийик тауларыды. [[Франция]]ны, [[Италия]]ны, [[Швейцария]]ны, [[Германия]]ны, [[Австрия]]ны, [[Лихтенштейн]]ни, [[Словения]]ны территорияларыны алады.

[[Лигурия тенгиз]]ден [[Ортадунай алашалыкъ]]гъа дери узалгъан тау аркъала бла массивлени къатыш системасыды. Узунлугъу 1&nbsp;200&nbsp;км чакълы бир. Кенглиги 260&nbsp;км дери чыгъады. [[Боден кёл]] бла [[Комо (кёл)|Комо кёлню]] арасындагъы кёнделен ёзен бла мийигирек ''Кюнбатыш Альпла'' (мийиклиги 4&nbsp;808&nbsp;м, [[Монблан|Монблан тау]]) бла алашаракъ эмда кенгирек ''Кюнчыгъыш Альплагъа'' юлешинеди (мийиклиги 4&nbsp;049&nbsp;м дери, [[Бернина (тау)|Бернина тау]]).

Альпланы буршу структурасы альп джашлы къымылдаула бла къуралгъанды. Эм мийик, ёзек зонасы буруннгу кристалл (гнейсле, слюдалы сланецле) эм метаморфа (кварц-филлит сланецле) породаладан къурулгъанды, тау-чыран рельеф бла бузамандагъы бузланыуу (4000 км<small>2</small> майдан алгъан, 1200 чакълы бир чыран). [[Чыран]]ла бла ёмюрлюк къарла 2&nbsp;500—3&nbsp;200&nbsp;метрге дери тюшедиле тюбюне. Ёзек зонадан шималгъа, кюнбатышха, эмда къыбылагъа тытырлыкъла бла мезозойну доломитлери эмда аладан джашыракъ флиш бла моласс формацияла джайылыбдыла.

Альпла — [[Европа]]ны магъаналы климатайырыууду. Аладан шимал бла кюнбатышха орта климат бёлгеле джайыладыла, къыбылагъа субтропик джерлеарасы тенгиз ландшафтла орун аладыла. Кюнбатыш эмда шимал-кюнбатыш къабыргъаларында джауумла 1&nbsp;500—2&nbsp;000&nbsp;мм чакълы бирдиле, бир-бир джерледе 4&nbsp;000&nbsp;мм дери боладыла. Альплада [[Рейн (суу)|Рейн]], [[Рона (суу)|Рона]], [[По (суу)|По]], [[Адидже (суу)|Адидже]], [[Дунай]]ны онг къошакъ къобанлары башланадыла. Чыран эмда тектоник-чыран джаратыулу кёб кёл барды ([[Боден кёл|Боден]], [[Женева кёл|Женева]], [[Комо (кёл)|Комо]], [[Лаго-Маджоре]] 
эмда башхала).

Мийикликге кёре климатны тюрлениуюда былайда бек белгили болады. 800&nbsp;метр мийикликге дери климат орта-джылыда, къыбыла къабыргъаларында Джерле арасы тенгизни климатыды, джюзюмле, кёгет терекле, джылыны сюйген кёкенле, кенгчапыракълы чегетле ёседиле. 800—1&nbsp;800&nbsp;метр мийикликде климат ортады, мылыды; кенгчапыракъ чегетледе эмен бла чынар ёседи, ёргерек чыгъа орунларын зыгыт тереклеге къоядыла. 2&nbsp;200—2&nbsp;300&nbsp;метр мийикге дери климат къарны кёб эримей тургъан субальп, сууукъду. Асламысы болуб кёкенле бла мийикханслыкъ джайлыкъладыла. Андан башына ёмюрлюк къарлагъа дери — сууукъ климаты бла альп бёлгеди. Былайда алаша ханслы сыртланы джылны кёбюсюне къар басыбды. Аны башында — чыранлары бла, ташлы къабыргъалары бла [[нивал бёлге]] барды. Альпланы кюнчыгъыш къыйырлары - Лейт таула бла [[Карпатла]]ны кюнбатыш къыйырларын — [[Хундсхаймер Берге]] къуру 14&nbsp;км айрады <ref>[https://web.archive.org/web/20090811061957/http://www.nazdar.ru/index.php?id=6&additional=6athainburg Хайнбург таула]</ref>.

Альпла, [[Альпинизм|альпинизмни]], туризмни, тау-лыжа спортну халкъла арасы аралыгъыды.

== Альпланы географисы ==

Башында чертилгенча Альпла Кюнбатыш эмда Кюнчыгъыш Альплагъа юлешинеди. Аланы чеклери Швейцарияны кюнчыгъышында, Рейн сууну ёзени бла ётеди<ref>Француз классификациягъа кёре Ара Альплада бардыла. Бу классификациягъа кёре Альпланы кесеклерини чеклери кърал чекле бла келише кетедиле — Кюнбатыш Альпла — Францияда, Ара Альпла — Швейцарияда, Кюнчыгъыш Альпла — Австрияда</ref>.

== Белгиле ==
{{белгиле}}

{{Commonscat|Alps|Альпла}}
{{Европаны тау системалары}}

[[Категория:Тау тизгинле]]