Астероид бетни къайнагъына къара

[[Файл:4 Vesta 1 Ceres Moon at 20 km per px.png|frame|[[4-чю Веста]] астериодни, [[1-чи Церера|Церера]] шылаб планета бла [[Ай]]ны ёлчемлерини тенглешдириу. Резолюциясы 20 км/пиксель.]]

'''Астероид''' — [[Кюн система]]ны уллу болмагъан [[планета|планета шекилли]] [[кёк сан]]ыды, [[орбита]] бла [[Кюн]]ню тёгерегине айланады. Астероидлени «гитче планетала» деб да таныйдыла.

== Айгъакълаулары ==

«Астероид» термин ({{lang-grc|ἀστεροειδής}} — «джулдуз шекилли», {{lang-grc2|ἀστήρ}} — «джулдуз» бла {{lang-grc2|εῖ̓δος}} — «шекилли») [[Гершель, Уильям|Уильям Гершель]] джанындан киргизилгенди, аны чуруму уа бу объектлеге [[телескоп]]дан къаралса [[джулдуз]]ланы нохталарыча кёрюннгендиле, планетала уа джулдузлача болмай, телескопда джассы кёрюннгендиле. «Астероид» терминни титиз айгъакълауу алкъын толу бегитилмегенди.

Астероидлени классификациясыны мадарларыны бири, аланы ёлчемлериди. Бусагъатдагъы классификациягъа кёре, астероид — диаметри 50&nbsp;м болгъан объектди, аны бла ол [[метеороид]]леден айры болады, метероидле уллу ташлача, неда андан да гитче болургъа боладыла. Бу классификация, астероидле атмосферагъа кирген заманда сау къалыб [[Джер]]ге джетерге боллукъларына, метероидле уа атмосферада кюйюб къалгъанларына таянады.

== Кюн системада астероидле ==

[[Файл:InnerSolarSystem_ru.png|thumb|left|[[Астероидлени беллиги|Астероидлени баш беллиги]] (акъ бет) эм [[троян астероидле]] (джашил бет)]]
Бусагъатда Кюн системада он мингле бла астероид табылгъанды. [[2009 джыл]]ны 28-чи сентябрына билгилени базасында 460271 объект болгъанды, аладан 219018-ни толусу бла орбиталары белгиленнгенди, эмда официал номер берилгенди<ref>{{cite web|title=Minor Planet Statistics|accessdate=2007-10-17|url=http://www.cfa.harvard.edu/iau/lists/ArchiveStatistics.html}}</ref>. Аладан 15361 официал атха ие болгъанды<ref>{{cite web|title=Minor Planet Names|accessdate=2007-10-17|url=http://www.cfa.harvard.edu/iau/lists/MPNames.html}}</ref>. Алимле сагъыш этгеннге кёре, Кюн системада диаметри 1 километрден артыкъ болгъан 1.1-1.9 миллион объект болургъа боллукъду<ref>{{cite web|title=New study reveals twice as many asteroids as previously believed|accessdate=2006-03-28|url=http://www.spaceref.com/news/viewpr.html?pid=7925}}</ref>. Бусагъатда белгили астероидлени асламысы [[астероидлени беллиги]]ндедиле, бу беллик [[Марс (планета)|Марс]] бла [[Юпитер (планета)|Юпитерни]] орбиталарыны арасындады.

Кюн системаны астероидлеринден эм уллугъа [[Церера (шылаб планета)|Церера]] саналгъанды, аны ёлчемлери 975×909 км чакълы бир бардыла, алай а [[2005 джыл]]ны [[24-чю август]]унда ол [[шылаб планета]] статус алгъанды. Башха эки эм уллу астероидле [[2-чи Паллада]] бла [[4-чю Веста]] ~500 км чакълы бир диаметрге иедиле. [[4-чю Веста]] [[астероидлени беллиги]]нде сауутланмагъан кёз бла кёрюннген джангыз объектди. Башха орбитада айланнган астероидле да адам кёзге Джерге джууукъ барсала кёрюнедиле.

Баш белликни бютеу астероидлерини биргелей массасы 3.0-3.6{{e|21}}&nbsp;кг чакълы бирди<ref>{{cite journal| authorlink= Georgij A. Krasinsky | first=G. A. | last= Krasinsky | coauthors=[[Elena V. Pitjeva|Pitjeva, E. V.]]; Vasilyev, M. V.; Yagudina, E. I. | url=http://adsabs.harvard.edu/abs/2002Icar..158...98K| title=Hidden Mass in the Asteroid Belt| journal=Icarus| volume=158| issue=1| pages=98-105| month= July| year= 2002| doi=10.1006/icar.2002.6837}}</ref>, ол [[Ай]]ны массасындан 4% чакълы бир болады. [[1-чи Церера|Церераны]] массасы — 0.95{{e|21}}&nbsp;кг, ол бютеу астероидлени массасыны 32 % болады, эм уллу 3 астероидлени массаларын къошсакъ а уа [[4-чю Веста]] (9 %), [[2-чи Паллада]] (7 %), [[10-чу Гигея]] (3 %) — 51 % болады, ол демек астероидлерини асламысы массасы астроном ёлчемлеге кёре адаргыды.

== Астетроидлени таныу ==

Астероидлени таныу [[1781 джыл]] [[Уильям Гершель]] [[Уран (планета)|Уран]] планетаны ачханы бла башланнганды. Аны орта гелиоцентрика аралыгъы [[Тициусну-Бодени джоругъу]]на келишгенди.

[[XVIII ёмюр]]ню ахырында [[Франц Ксавер]] ([[:en:Franz Xaver von Zach|Franz Xaver von Zach]]) 24 астрономдан къуралгъан къауум къурагъанды. [[1789 джыл]]дан башлаб бу къауум, Тициусну-Бодени джоругъуна кёре [[Кюн]]ден 2,8 [[астроном бирим]] чакълы бир узакълыкъда — Юпитер бла Марсны орбиталарына арасында планетаны излегендиле. Излеу амаллары былай болгъанды: хар кече сайын, белгили бир заманда, джулдузланы координатларын белгилегендиле. Сора координатлары тюрленнген объектлени айыргъандыла. Изленнген планетаны тайыуу 30 сагъатха [[мюйюш секунд]] чакълы бир болургъа керек болгъаны себебли, аны эслеген тынч болгъанды.

Алай а биринчи астероидни, [[Церера (астероид)|1-чи Церераны]], итальянлы [[Пьяцци, Джузеппе|Пиацци]] ачханды. ол бу проектге къошулмагъанды, ол бу ачылыуну билмегенлей [[1801 джыл]]ны биринчи кечесинде этгенди. Юч башха астероидни — [[2-чи Паллада]], [[3-чю Юнона]] бла [[4-чю Веста]] талай джылдан табылгъандыла, ахыргъы, Веста, [[1807 джыл]]. Бу ачыуланы ызындан 8 джылны джукъ табалмагъанларын да, астрономланы асламысы анда джукъ болмагъанын сагъышында тинтиулерин тохтатхандыла.

Алай а, [[Карл Людвиг Хенке]] тохтамагъанды, эмда [[1830 джыл]] джангы астероид излеу ишлерин башлагъанды. Беш джылдан [[5-чи Астрея|Астреяны]] табханды, бу астероид 38 джылны ичинде биринчи джангы астероид болгъанды. Аны ызындан эки джыл озуб [[Геба (астероид)|Гебаны]] табханды. Андан сора башха астрономла да излемлеге къошулгъандыла, ол тинтиуледе хар джыл сайын эм азы бла бир астероид табылыб баргъанды ([[1945 джыл]] саналмай).

[[1891 джыл]] [[Вольф, Макс|Макс Вольф]] биринчи болуб астероидлени излеуде [[астрофотография]]ны амалын хайырландыргъанды, бу амалда экспонированиени узун кёзюулю суратларында астероидле къысха ачыкъ сызла кибик кёрюннгендиле. Бу амал ал джылладан эсе астероид табыуланы санын кёб этгенди: Вольф джынгыз кеси 248 астероид табханды. Аннга дери бютеулей да 300 астероид чакълы бир табылгъанды. Бусагъатда, талай минг астероид табылгъанды, белгиленнгенди, номерленнгенди эмда ат берилгенди. Саны андан да кёб болгъаны белгилиди алай а алимле аланы табаргъа алай ашыкъмайдыла, аланы ичлеринде астероидлеге «кёкню багушу» ат джюрюйдю ({{lang-en|«vermin of the skies»}}).

== Астероидлени атлары ==

Аллында астероидлеге [[Буруннгу-рим мифологня|рим]] бла [[Буруннгу-грек мифология|грек мифиологияны]] джигитлерини атлары берилгенди, кечирек ачханлагъа излеген ат берирге хакъ берилгенди, сёз ючюн — кеслерини атларын. 

Ат хар астероидге да берилиб бармайды, баш шарт орбитасы тамамы бла саналыргъа керекди. Бир-бирледе астероидлеге ат, ачылыуундан сора талай джылдан бериледи. Орбитасы саналгъынчы астероидге номер бериледи, ол аны ачылгъаныны датасын белгилейди, сёз ючюн, {{nobr|1950 DA}}. Тархла джылны, биринчи хариф, астероид ачылгъан ай джарымны белгилейдиле (юлгюде астероид февралны экинчи джарымында ачылгъанды). Экинчи хариф астероид, бу ай джарымда ачылгъан астероидлени ичинде номериди, бизни юлгюбюзде астероид бу ай джарымда биринчиди. Ай джарымланы 24 болгъаны, ингилиз алфавитде уа 26 хариф болгъаны себебли, эки хариф хайырланмайды: I (бирге ушагъаны ючюн) эмда Z. Ай джарымны ичинде ачылгъан астероидлени саны 24-ден аслам болса, алфавитни башына къайтадыла, экинчи харифге 2 индекс къошулады, дагъыда 24-ден озса, 3 индекс.

Ат алгъандан сора астероидни официал аты сандан (номеринден) эмда атындан къуралады — [[1-чи Церера]], [[8-чи Флора]] д. а. к.

== Астероидлени классификациясы ==

Астероидлени классификациясы аланы орбиталарыны эмда аланы юсюнден къайтхан кюн джарыкъны кёрюннген спектрине кёре этиледи.

=== Орбиталаны къауумлары бла юйюрле ===

Астероидлени къауумлагъа эмда [[астероидлени юйюрлери|юйюрлеге]] аланы орбиталарыны халларына кёре юлешедиле. Къауумгъа асламысы бла атны, бу орбитада табылгъан астероидни аты бла бериледи. Къауумла юйюрлеча болмай эркинирек къуралышладыла, юйюрле башха объектге тийиб чачылгъан астероидни кесеклеринден къуралгъанлары себебли бир бирлерине бек байламлыдыла.

=== Спектр классла ===

[[1975 джыл]] Кларк Р. Чапмен ({{lang-en|[[:en:Clark R. Chapman|Clark R. Chapman]]}}), Дэвид Моррисон ({{lang-en|[[:en:David Morrison|David Morrison]]}}) эм Бен Целлнер ({{lang-en|[[:en:Ben Zellner|Ben Zellner]]}}) [[бет]]ине, [[альбедо]]суна эмда къайтарылгъан кюн джарыкъны спектрине таяннган астероидлени классификациясыны системасын къурагъандыла<ref>{{cite journal|author=Chapman, C. R., Morrison, D., & Zellner, B.|title=Surface properties of asteroids: A synthesis of polarimetry, radiometry, and spectrophotometry|journal=Icarus|volume=25|pages=104-130|year=1975}}</ref>. Аллында бу классификация къуру юч тип таныгъанды<ref>{{cite book|last=McSween Jr., Harry Y.|title=Meteorites and Their Parent Planets|id=0-521-58751-4}}</ref>:

* '''С тип''' — карбонлула, билиннген астероидлени 75 % .
* '''S тип''' — силикатлыла, билиннген астероидлени 17 %.
* '''M тип''' — металлыла, къалгъанланы асламысы.

Бу список кечирек кенгергенди, джангы астероидле тинтилгени бла бусагъатда да кенгере барады:

* '''A тип'''
* '''B тип'''
* '''D тип'''
* '''E тип'''
* '''F тип'''
* '''G тип'''
* '''P тип'''
* '''Q тип'''
* '''R тип'''
* '''T тип'''
* '''V тип'''

== Астероидлени къоркъууу ==

Бусагъатда [[Джер]]ге къоркъуу келтирлик астероид джокъду. 
Астероид не къадар ауур, не къадар уллу болса, ол къадар къоркъуулуду, алай а ол къадар да табылгъаны тынчды. Эм къоркъуулугъа бусагъатда диаметри 300 метр чакълы бир болгъан Апофис астероид саналады. Ол астероид Джерге тюшсе, бир уллу шахарны джокъ этелликди, алай а адам улугъа къоркъуу боллукъ тюлдю.

Бютеу адам улугъа къоркъуулу болгъан астероидлени диаметрлери 10 км эмда андан аслам болургъа керекди, бусагъатда аллай астероидле бардыла, алай а ала айланнган орбитала Джер бла тюбешдирмейди.

== Биринчи 30 астероид ==

# [[Церера (шылаб планета)|Церера]] ( бусагъатда [[шылаб планета]] статусу барды)
# [[2-чи Паллада|Паллада]]
# [[3-чю Юнона|Юнона]]
# [[4-чю Веста|Веста]]
# [[5-чи Астрея|Астрея]]
# [[6-чы Геба|Геба]]
# [[7-чи Ирида|Ирида]]
# [[8-чи Флора|Флора]]
# [[9-чу Метида|Метида]]
# [[10-чу Гигея|Гигея]]
# [[11-чи Парфенопа|Парфенопа]]
# [[12-чи Виктория|Виктория]]
# [[13-чю Эгерия|Эгерия]]
# [[14-чю Ирена|Ирена]]
# [[15-чи Эвномия|Эвномия]]
# [[16-чы Психея|Психея]]
# [[17-чи Фетида|Фетида]]
# [[18-чи Мельпомена|Мельпомена]]
# [[19-чу Фортуна|Фортуна]]
# [[20-чы Массилия|Массалия]]
# [[21-чи Лютеция|Лютеция]]
# [[22-чи Каллиопа|Каллиопа]]
# [[23-чю Талия|Талия]]
# [[24-чю Фемида|Фемида]]
# [[25-чи Фокея|Фокея]]
# [[26-чы Прозерпина|Прозерпина]]
# [[27-чи Эвтерпа|Эвтерпа]]
# [[28-чи Беллона|Беллона]]
# [[29-чу Амфитрита|Амфитрита]]
# [[30-чу Урания|Урания]]

== Белгиле ==

{{белгиле}}

== Джибериуле ==

* http://www.zvezdi-oriona.ru/243086.htm
* [http://www.vokrugsveta.ru/publishing/vs/archives/?item_id=588 «Вокруг света» журналда статья]
* [http://neo.jpl.nasa.gov/ Near-Earth Object Program]{{ref-en}}
* [https://web.archive.org/web/20120223161302/http://www.geokhi.ru/~meteorit/burba-lil.html Аламда шылабла]
* [http://www.scribd.com/doc/9726345/- Уильям Нейпьер. Кометала бла астероидлени къоркъууу ]

{{Кюн система}}
{{викигёзен|Asteroid}}
{{stub}}

[[Категория:Астрономия]]