Контентге кёч

Астероид

Интервикилени тюрлендир
Википедия — эркин энциклопедияны статьясы.
4-чю Веста астериодни, Церера шылаб планета бла Айны ёлчемлерини тенглешдириу. Резолюциясы 20 км/пиксель.

Астероид — Кюн системаны уллу болмагъан планета шекилли кёк саныды, орбита бла Кюнню тёгерегине айланады. Астероидлени «гитче планетала» деб да таныйдыла.

Айгъакълаулары

[тюзет | къайнакъны тюзет]

«Астероид» термин (бур.-урум. ἀστεροειδής — «джулдуз шекилли», ἀστήρ — «джулдуз» бла εῖ̓δος — «шекилли») Уильям Гершель джанындан киргизилгенди, аны чуруму уа бу объектлеге телескопдан къаралса джулдузланы нохталарыча кёрюннгендиле, планетала уа джулдузлача болмай, телескопда джассы кёрюннгендиле. «Астероид» терминни титиз айгъакълауу алкъын толу бегитилмегенди.

Астероидлени классификациясыны мадарларыны бири, аланы ёлчемлериди. Бусагъатдагъы классификациягъа кёре, астероид — диаметри 50 м болгъан объектди, аны бла ол метеороидледен айры болады, метероидле уллу ташлача, неда андан да гитче болургъа боладыла. Бу классификация, астероидле атмосферагъа кирген заманда сау къалыб Джерге джетерге боллукъларына, метероидле уа атмосферада кюйюб къалгъанларына таянады.

Кюн системада астероидле

[тюзет | къайнакъны тюзет]
Астероидлени баш беллиги (акъ бет) эм троян астероидле (джашил бет)

Бусагъатда Кюн системада он мингле бла астероид табылгъанды. 2009 джылны 28-чи сентябрына билгилени базасында 460271 объект болгъанды, аладан 219018-ни толусу бла орбиталары белгиленнгенди, эмда официал номер берилгенди[1]. Аладан 15361 официал атха ие болгъанды[2]. Алимле сагъыш этгеннге кёре, Кюн системада диаметри 1 километрден артыкъ болгъан 1.1-1.9 миллион объект болургъа боллукъду[3]. Бусагъатда белгили астероидлени асламысы астероидлени беллигиндедиле, бу беллик Марс бла Юпитерни орбиталарыны арасындады.

Кюн системаны астероидлеринден эм уллугъа Церера саналгъанды, аны ёлчемлери 975×909 км чакълы бир бардыла, алай а 2005 джылны 24-чю августунда ол шылаб планета статус алгъанды. Башха эки эм уллу астероидле 2-чи Паллада бла 4-чю Веста ~500 км чакълы бир диаметрге иедиле. 4-чю Веста астероидлени беллигинде сауутланмагъан кёз бла кёрюннген джангыз объектди. Башха орбитада айланнган астероидле да адам кёзге Джерге джууукъ барсала кёрюнедиле.

Баш белликни бютеу астероидлерини биргелей массасы 3.0-3.6e кг чакълы бирди[4], ол Айны массасындан 4% чакълы бир болады. Церераны массасы — 0.95e кг, ол бютеу астероидлени массасыны 32 % болады, эм уллу 3 астероидлени массаларын къошсакъ а уа 4-чю Веста (9 %), 2-чи Паллада (7 %), 10-чу Гигея (3 %) — 51 % болады, ол демек астероидлерини асламысы массасы астроном ёлчемлеге кёре адаргыды.

Астетроидлени таныу

[тюзет | къайнакъны тюзет]

Астероидлени таныу 1781 джыл Уильям Гершель Уран планетаны ачханы бла башланнганды. Аны орта гелиоцентрика аралыгъы Тициусну-Бодени джоругъуна келишгенди.

XVIII ёмюрню ахырында Франц Ксавер (Franz Xaver von Zach) 24 астрономдан къуралгъан къауум къурагъанды. 1789 джылдан башлаб бу къауум, Тициусну-Бодени джоругъуна кёре Кюнден 2,8 астроном бирим чакълы бир узакълыкъда — Юпитер бла Марсны орбиталарына арасында планетаны излегендиле. Излеу амаллары былай болгъанды: хар кече сайын, белгили бир заманда, джулдузланы координатларын белгилегендиле. Сора координатлары тюрленнген объектлени айыргъандыла. Изленнген планетаны тайыуу 30 сагъатха мюйюш секунд чакълы бир болургъа керек болгъаны себебли, аны эслеген тынч болгъанды.

Алай а биринчи астероидни, 1-чи Церераны, итальянлы Пиацци ачханды. ол бу проектге къошулмагъанды, ол бу ачылыуну билмегенлей 1801 джылны биринчи кечесинде этгенди. Юч башха астероидни — 2-чи Паллада, 3-чю Юнона бла 4-чю Веста талай джылдан табылгъандыла, ахыргъы, Веста, 1807 джыл. Бу ачыуланы ызындан 8 джылны джукъ табалмагъанларын да, астрономланы асламысы анда джукъ болмагъанын сагъышында тинтиулерин тохтатхандыла.

Алай а, Карл Людвиг Хенке тохтамагъанды, эмда 1830 джыл джангы астероид излеу ишлерин башлагъанды. Беш джылдан Астреяны табханды, бу астероид 38 джылны ичинде биринчи джангы астероид болгъанды. Аны ызындан эки джыл озуб Гебаны табханды. Андан сора башха астрономла да излемлеге къошулгъандыла, ол тинтиуледе хар джыл сайын эм азы бла бир астероид табылыб баргъанды (1945 джыл саналмай).

1891 джыл Макс Вольф биринчи болуб астероидлени излеуде астрофотографияны амалын хайырландыргъанды, бу амалда экспонированиени узун кёзюулю суратларында астероидле къысха ачыкъ сызла кибик кёрюннгендиле. Бу амал ал джылладан эсе астероид табыуланы санын кёб этгенди: Вольф джынгыз кеси 248 астероид табханды. Аннга дери бютеулей да 300 астероид чакълы бир табылгъанды. Бусагъатда, талай минг астероид табылгъанды, белгиленнгенди, номерленнгенди эмда ат берилгенди. Саны андан да кёб болгъаны белгилиди алай а алимле аланы табаргъа алай ашыкъмайдыла, аланы ичлеринде астероидлеге «кёкню багушу» ат джюрюйдю (ингил. «vermin of the skies»).

Астероидлени атлары

[тюзет | къайнакъны тюзет]

Аллында астероидлеге рим бла грек мифиологияны джигитлерини атлары берилгенди, кечирек ачханлагъа излеген ат берирге хакъ берилгенди, сёз ючюн — кеслерини атларын.

Ат хар астероидге да берилиб бармайды, баш шарт орбитасы тамамы бла саналыргъа керекди. Бир-бирледе астероидлеге ат, ачылыуундан сора талай джылдан бериледи. Орбитасы саналгъынчы астероидге номер бериледи, ол аны ачылгъаныны датасын белгилейди, сёз ючюн, 1950 DA. Тархла джылны, биринчи хариф, астероид ачылгъан ай джарымны белгилейдиле (юлгюде астероид февралны экинчи джарымында ачылгъанды). Экинчи хариф астероид, бу ай джарымда ачылгъан астероидлени ичинде номериди, бизни юлгюбюзде астероид бу ай джарымда биринчиди. Ай джарымланы 24 болгъаны, ингилиз алфавитде уа 26 хариф болгъаны себебли, эки хариф хайырланмайды: I (бирге ушагъаны ючюн) эмда Z. Ай джарымны ичинде ачылгъан астероидлени саны 24-ден аслам болса, алфавитни башына къайтадыла, экинчи харифге 2 индекс къошулады, дагъыда 24-ден озса, 3 индекс.

Ат алгъандан сора астероидни официал аты сандан (номеринден) эмда атындан къуралады — 1-чи Церера, 8-чи Флора д. а. к.

Астероидлени классификациясы

[тюзет | къайнакъны тюзет]

Астероидлени классификациясы аланы орбиталарыны эмда аланы юсюнден къайтхан кюн джарыкъны кёрюннген спектрине кёре этиледи.

Орбиталаны къауумлары бла юйюрле

[тюзет | къайнакъны тюзет]

Астероидлени къауумлагъа эмда юйюрлеге аланы орбиталарыны халларына кёре юлешедиле. Къауумгъа асламысы бла атны, бу орбитада табылгъан астероидни аты бла бериледи. Къауумла юйюрлеча болмай эркинирек къуралышладыла, юйюрле башха объектге тийиб чачылгъан астероидни кесеклеринден къуралгъанлары себебли бир бирлерине бек байламлыдыла.

Спектр классла

[тюзет | къайнакъны тюзет]

1975 джыл Кларк Р. Чапмен (ингил. Clark R. Chapman), Дэвид Моррисон (ингил. David Morrison) эм Бен Целлнер (ингил. Ben Zellner) бетине, альбедосуна эмда къайтарылгъан кюн джарыкъны спектрине таяннган астероидлени классификациясыны системасын къурагъандыла[5]. Аллында бу классификация къуру юч тип таныгъанды[6]:

  • С тип — карбонлула, билиннген астероидлени 75 % .
  • S тип — силикатлыла, билиннген астероидлени 17 %.
  • M тип — металлыла, къалгъанланы асламысы.

Бу список кечирек кенгергенди, джангы астероидле тинтилгени бла бусагъатда да кенгере барады:

  • A тип
  • B тип
  • D тип
  • E тип
  • F тип
  • G тип
  • P тип
  • Q тип
  • R тип
  • T тип
  • V тип

Астероидлени къоркъууу

[тюзет | къайнакъны тюзет]

Бусагъатда Джерге къоркъуу келтирлик астероид джокъду. Астероид не къадар ауур, не къадар уллу болса, ол къадар къоркъуулуду, алай а ол къадар да табылгъаны тынчды. Эм къоркъуулугъа бусагъатда диаметри 300 метр чакълы бир болгъан Апофис астероид саналады. Ол астероид Джерге тюшсе, бир уллу шахарны джокъ этелликди, алай а адам улугъа къоркъуу боллукъ тюлдю.

Бютеу адам улугъа къоркъуулу болгъан астероидлени диаметрлери 10 км эмда андан аслам болургъа керекди, бусагъатда аллай астероидле бардыла, алай а ала айланнган орбитала Джер бла тюбешдирмейди.

Биринчи 30 астероид

[тюзет | къайнакъны тюзет]
  1. Церера ( бусагъатда шылаб планета статусу барды)
  2. Паллада
  3. Юнона
  4. Веста
  5. Астрея
  6. Геба
  7. Ирида
  8. Флора
  9. Метида
  10. Гигея
  11. Парфенопа
  12. Виктория
  13. Эгерия
  14. Ирена
  15. Эвномия
  16. Психея
  17. Фетида
  18. Мельпомена
  19. Фортуна
  20. Массалия
  21. Лютеция
  22. Каллиопа
  23. Талия
  24. Фемида
  25. Фокея
  26. Прозерпина
  27. Эвтерпа
  28. Беллона
  29. Амфитрита
  30. Урания

Белгиле

[тюзет | къайнакъны тюзет]
  1. ↑ Minor Planet Statistics. Тинтилгенди: 17 октябрь 2007.
  2. ↑ Minor Planet Names. Тинтилгенди: 17 октябрь 2007.
  3. ↑ New study reveals twice as many asteroids as previously believed. Тинтилгенди: 28 март 2006.
  4. ↑ Krasinsky, G. A.; Pitjeva, E. V.; Vasilyev, M. V.; Yagudina, E. I. (July 2002). "Hidden Mass in the Asteroid Belt". Icarus 158 (1): 98-105. doi:10.1006/icar.2002.6837, http://adsabs.harvard.edu/abs/2002Icar..158...98K. 
  5. ↑ Chapman, C. R., Morrison, D., & Zellner, B. (1975). "Surface properties of asteroids: A synthesis of polarimetry, radiometry, and spectrophotometry". Icarus 25: 104-130. 
  6. ↑ McSween Jr., Harry Y.. Meteorites and Their Parent Planets. 0-521-58751-4. 

Джибериуле

[тюзет | къайнакъны тюзет]
к • с • т
Кюн система
КюнМеркурийВенераАйДжерМарсны спутниклериМарсЦерераАстероидлени баш белиЮпитерЮпитерни спутниклериСатурнСатурнну спутниклериУранУранны спутниклериНептунну спутниклериНептунПлутонни спутниклериПлутонХаумеаны спутниклериХаумеаМакемакеКойперни белиДисномияЭридаЧачылгъан дискОортну булуту
  Викигёзенде (Wikimedia Commons'да) бу категориягъа келишген медиа-файлла табарыкъсыз: Астероид.
  Бу, тамамланмагъан статьяды. Сиз болушургъа боллукъсуз проектге, тюзетиб эм информация къошуб бу статьягъа.
Чыкъгъаны — «https://krc.wikipedia.org/w/index.php?title=Астероид&oldid=109224»