Ататюркчюлюк бетни къайнагъына къара

[[Файл:Müşir Gazi Mustafa Kemal Paşa, Balıkesir, 1923.png|right|225px|thumb|[[Тюрк Республика|Модерн Тюркню]] къургъан [[Мустафа Кемал Ататюрк]]]]
[[Файл:Atatürk CHP'nin 4. Kurultay'ında (9 Mayıs 1935).jpg|thumb|right|225px|Алты окъну белгиси]]
[[Файл:Atatürk 1924'te Bursa halkına hitap ediyor.jpg|thumb|225px|Ататюркню Бурсада халкъгъа сёзю]]
'''Ататюркчюлюк''' неда '''Кемализм''' ({{lang-tr|Atatürkçülük, Kemalizm}}) — империалист къралланы джарлы эм артха къалгъан миллетни бойсундурургъа излеб бардыргъан джюрюшюне къаршчы болуб къуралгъан, айгъакълы классны джакълыгъы бла хайырланмагъан, артха къалгъан джараусуз кърал органланы орнуна акъыл бла билимге таяннган органланы къураргъа излеген [[Мустафа Кемал Ататюрк]]ню [[идеология]]сыды<ref>Anıl Çeçen, Atatürk ve İdeoloji, Türk Dili, TDK Yayını, Sayı 359, Kasım 1981, S. 299</ref><ref>Attilâ İlhan, Üç Atatürkçülük!, Milliyet, 22.06.1982</ref><ref>Bedia Akarsu, Atatürk'ün Özgün Görüşleri, Cumhuriyet, 10.11.1982</ref><ref>Avcıoğlu, Devrim ve «Demokrasi» Üzerine, S. 365</ref><ref>İbrahim Karaca, Atayol Dergisi, Sayı 4. İzmir 1982, S. 4</ref><ref>İlhan Selçuk, Bir Anı'dan Bir Anıt’a, S. 51</ref><ref>Mümtaz Soysal, Bez Resimler, Milliyet, 10.11.1979</ref><ref>Atatürk’e ve Atatürkçülük’e Yaklaşım, Cumhuriyet, 10.11. 1981</ref>. [[Тюрк Республика]]ны [[Тюрк Республиканы Конституциясы (1982)|конституциясында]] белгиленнгенине кёре, кърал Ататюркчюлюкню принциплерине таяна айныу джолда барады<ref>[[7 Kasım|07-11]][[1982|-1982]] tarihli ve 2709 sayılı [[Türkiye Cumhuriyeti Anayasası]] [http://www.tbmm.gov.tr/Anayasa.htm Başlangıç bölümü ve Birinci Kısım Madde 2]</ref>. Тюркню тышында Кемализм идеология, талай тюрлениу бла [[Азербайджан]]да да танылады.

Кемализмни тамалында 6 принцип барды («алты окъ» — {{lang-tr|Altı Ok}}). Биринчи тёрт окъ [[1927 джыл]] белгиленнгендиле, артдан [[1931 джыл]] алагъа дагъыда эки окъ къошулады. Алты окъну доктринасы тамамы бла [[1937 джыл]]ны конституциясында бегитиледи.

== «Алты окъ» ==

=== Республика ===
Республикачылыкъ ({{lang-tr|Cumhuriyetçilik}}) — идеалында [[Конституция|конституцион]] [[Демократия|демократ]] [[Республика|республикады]], ол [[Осман империя|осман]] [[Абсолютизм|абсолют монархияны]] орнуна келгенди. Огъары властны сайлыныу принципи эмда ол властны халкъ аллында джууаб тутуууду. Тюрк 1923 джыл республика болуб баямланнганды.

=== Миллетчилик ===
[[Миллетчилик]] ({{lang-tr|Milliyetçilik}}) — идеалында гражданлары миллетине патриот болгъан [[Миллет кърал|миллет къралды]]. Гражданлыкъ бла миллетлик бир бирине келишеди. Биз таныгъан миллетчиликден Ататюркню миллетчилиги башха болгъанды, [[расизм]]ден, [[пантюркизм]]ден, [[фашизм]]ден айрыды. Ататюрк миллетчиликни француз юлгюча кёргенди, мында Тюрк Республиканы бютеу гражданлары, къайсы миллетден болгъанларына къаралмай бир миллет баямланадыла ([[Франция]]да бютеу гражданла французлагъа саналадыла).

=== Халкъ ===
Халкъчылыкъ ({{lang-tr|Halkçılık}}) — классла арасы тенгсизликлеге къаршчы кюреш. Халкъчылыкъ миллетчилик бла байламлы болгъанды, мында тюрк джамагъатны бирлиги эмда халкъны башчылыгъы баямланнганды.

=== Лаиклик ===
[[Лаиклик]], [[секуляризм]] ({{lang-tr|Laiklik}}) — къралны лаик болууу эмда динни къралдан айрыууду. Кемалны биринчи реформаларыны бири шерият хакъны къоратыу болгъанды. Андан сора, окъуу, дин органладан сыйырылыб, окъуу министерствогъа бойсундурулгъанды.

{{Цитата|Биз динни сыйын бек кёребиз. Фикир бла сагъышны джаулары тюлбюз. Джангыз излемибиз дин ишле  бла кърал ишлени бир-бирлерине къатышдырмауду. Реакционерлеге шанс бермезге керекбиз<ref>[http://www.kultur.gov.tr/RU/Genel/BelgeGoster.aspx?1C04EA51480895DA7A2395174CFB32E1E170CAE93653F56E Религия и лаицизм]</ref>.}}

=== Къралчылыкъ ===
[[Этатизм]], къралчылыкъ ({{lang-tr|Devletçilik}} — {{lang-tr|Devlet}}: [[кърал]]) — къралны ролю баш болгъан, алай а къатыш экономиканы къурууду. Кертиликде, гитче энчи сектору болгъан [[национализация]] этилген экономикагъа келтиреди.

=== Реформала ===
Реформизм ({{lang-tr|İnkılapçılık}}) — [[Вестернизация|вестернизациягъа]] эмда эски адетле бла кюрешге курсду, прогресс бла джарыкълыкъгъа таянады<ref>[https://web.archive.org/web/20050407002425/http://turkolog.narod.ru/info/turk-32.pdf Мухаметдинов Р. Ф. Зарождение и эволюция тюркизма. Казань, 1994, стр. 154 слл]</ref><ref>[http://www.middleeast.org.ua/research/turkey8.htm В. И. Данилов. Метаморфозы турецкого национализма]// Ближний Восток и современность. Сборник статей (выпуск девятый). М., 2000, cтр. 20-35</ref><ref>[https://web.archive.org/web/20080619004755/http://ippk.edu.mhost.ru/elibrary/elibrary/autors/aut_01/aut_01_06.htm ДОБАЕВ И. П. ИСЛАМСКИЙ РАДИКАЛИЗМ: ГЕНЕЗИС, ЭВОЛЮЦИЯ, ПРАКТИКА]//Ростов-н-Д., 2003.</ref>. Француз журналист Морис Перногъа Ататюрк былай айтханды: {{Цитата|Бизни политикабыз, бизни адетлерибиз, бизни имтиниулерибиз Тюркню европачы кърал этерге джораланнганды, андан да тюзюрек Кюнбатышха бурулгъан кърал этерге<ref>Atatürk'ün söylev ve demeçleri. I-III. Ankara, 1989, c. 91</ref>.}}
Политиканы вестернизациясыны юлгюлерине [[тюрк тил]]ни [[латин алфавит]]ге кёчюрюу бла тиширыулагъа сайлау хакъла берилиуню санаргъа боллукъду.

== Ататюркчюлюк идеология ==

Кемализм, башында ачыкъланнган кибик талай принциплери эмда политикасы болгъан [[идеология]]ды. Миллет эм модерн кърал типди. Халкъны бир къауумлары ататюркчюлюкню [[Тюрк Республика]]ны тамал доктринасы эм идеологиясы кибик къабыл этеди. Кемализм империализмге къаршчы миллетчилиги, капитализмге къаршчы халкъчылыгъы эм къралчылыгъы, реакционизмге къаршчы лаиклиги эм къралчылыгъы бла, консерватизмге къаршчы революционизми бла, олигархиягъа къаршчы республикачылыгъы бла чыкъгъан идеологияды. 

Кемализм, бек кёб адам эмда къауум джанындан онгнга эмда солгъа альтернатива болгъан «ючюнчю джол» кибик танылады. Нек десенг, [[1920]]-чы джыллада энчи системалы Тюркню излемлеринден кюч алгъан классла арасы къаугъада къуралгъан «Толу Эркинлик» бла «Антиимпериализмни» джолуна чыкъгъан [[идеология]]ды.

Башха къауум, кемализмни солчу идеологиягъа санайды, аны ючюнчю джолгъа санагъанланы, Кемализмни политика тышына атаргъа кюрешгеннге эмда къуру бир сагъыш системада чеклендирирге излеген кибик терслейдиле. Аны бла къалмай, аланы онгчула дейдиле эмда кемализмни онгчу идеология саналмагъаны себебли, солда саналмамасы ючюн кюрешген адамлагъа санайдыла. Бу сагъышха кёре миллетчилик солгъа тыйгъыч тюлдю. [[Насер]], [[Неру]], [[Лумумба]] кибик миллет-къутхарыу кюрешни джигитлери да кеслерин солчу кибик танытханлыкъгъа аны бла бирге да [[миллетчилик|миллетчи]] болгъандыла деген акъыл орун алады.

== Кемализм бла аскер ==

Ататюркню «не униформа не да политика» принципи аллай бир къатыды, кеси президент болгъандан сора, халкъны аллына къуру граждан кийим бла чыкъгъанды. Маршал униформаны киерге эркинлиги болгъан заманда, эмда аскер тамыры болмагъан кърал башчыланы официал чыгъышлада униформа кийген заманла болгъандыла. 

Кемализмни аскер ангылайышы, тюрк аскерни хар чыгъышындан сора казармаларына джыйылыргъа керекди деген ангылам бла ачыкъларгъа боллукъду. Чырт бир аскер хунта Кемализм бла Ататюркню идеологиясындан кетмесе властда къалалмаз. Быллай идеологиялыкъ тамалла аскерни властны тюрлендирсе да, эрлай кърал оноудан кетиуюне себеб болады.

== Кемализм бла джаш тёлю ==

Ататюрк, бек кёб сёзюнде, республиканы политика властлагъа тюл, джаш тёлюге аманат этгенин ачыкълагъанды. Муну эм тамал себеблери — джаш тёлюню джангылыкълагъа ачыкъ болгъанлары, тамыры бла тюрлениуледен къоркъмагъанлары, андан да иги тамбланы сагъышын этгенлериди.

Джаш адамланы толу энергиялы болгъанлары да бу болумну эткилеген сылтауланы бириди. Джылла озсала, энергиясы азалгъан адам, кюч-къарыу кёргюзюрге керек болгъан тамырлы тюрлениуледен къоркъа башлайды.

== Кемализм бла тиширыу ==

[[Тюрк]] [[тиширыу]]ну болумуну игилешиую тамыры бла болмаса да, Ататюркден алгъаракъ башланнганды. Кемалистлик Тюркню кёзюуюнде эсе уа къызыуланнганды. Къыз сабийлеге ал эмда орта школлагъа барыргъа эркинлик [[1858 джыл]] берилгенди. Акушер школ, къыз санат школ эмда къыз устаз школ ол заманлада ачылгъанды. Биринчи тиширыу джазыучула, басма органла да ол заманлада тууадыла. Биринчи тиширыу къуралыш эсе уа къазауатны заманында джаралылагъа болушур ючюн [[1867 джыл]] къуралгъанды. Экинчи конституцион [[монархия]]ны заманында тиширыуланы болумларында талай тюрлениу болады. Биринчи къыз лицей, [[1913 джыл]] Стампулда ачылады. Халиде Эдип Адывар, Тиширыу Хакъланы Джакълау организация къурайды (''Müdafaa-i Hukuku Nisyan''). [[1914 джыл]] бусагъатдагъы аты бла Къыз Техника Баш Устаз Школ ачылады. [[1921 джыл]]да уа Техника бла Адабият факультетлеге къызла эркиши класслагъа киредиле.

Тиширыуланы «граждан» статусларына къаршчы чыкъгъаны депутатланы саны кёбчюлюк болгъан парламентде эм Миллет Къутулуу Къазауатны ичинде тиширыуну аллында баргъан джамагъатлада тиширыулагъа берилген хакълача хакъ берир ючюн ал атламла этилгендиле<ref name="atk-1">Kemalizm Laiklik ve Demokrasi, Ahmet Taner Kışlalı</ref>. Тюрк тиширыу [[1934 джыл]]ны [[5 декабрь|5-чи декабрында]] сайларгъа эмда сайланыргъа хакъ алгъанын да, демократияны бешигине саналгъан [[Франция]] бла [[Швейцария]] кибик къраллада тиширыулагъа бу хакъ берилмегенди.

== Джибериуле ==
* [http://www.kultur.gov.tr/RU/Genel/BelgeGoster.aspx?1C04EA51480895DA7A2395174CFB32E17A68898AA874493B Миллетчилик. Ататюрк былай айта эди…] {{ref-ru}}
* [http://www.clubs.psu.edu/up/task/ Turkish Association for Secularism and Kemalism (TASK)] {{ref-en}}
* [http://www.chp.org.tr Cumhuriyet Halk Partisi (CHP) (Republican People's Party)] {{ref-tr}}
* [https://web.archive.org/web/20130103061748/http://www.tgb.org.tr/ Türkiye Gençlik Birliği (TGB) (Turkey Youth Union)] {{ref-tr}}
* [https://web.archive.org/web/20200622224056/https://sites.google.com/site/kemalistizciler/ Kemalist İzciler (Kİ) (Kemalist Ideology Group)] {{ref-tr}}
* [https://web.archive.org/web/20071018223436/http://kemalistizciler.great-forum.com/ Kemalist İzciler Forum (KİF) (Kemalist Ideology Forum)] {{ref-tr}}

{{Ататюркню принциплери}}
{{refs}}
{{commons|Mustafa Kemal Atatürk|Мустафа Кемаль Ататюрк}}
{{иги статья}}

[[Категория:Политика]]