Африка бетни къайнагъына къара

[[Файл:Africa (orthographic projection).svg|thumb|Джарымтобну картасында Африка]][[Файл:LocationAfrica.png|thumb|300px|Дунияны картасында Африка]]'''А́фрика''' — [[Джерле арасы тенгиз|Джерле арасы]] эмда [[Къызыл тенгиз|Къызыл]] тенгизден къыбылада, [[Атлантика океан]]дан кюнчыгъышда, эмда [[Индий океан]]дан кюнбатышда джерлешген [[Континент|континентди]]. Уллулугъу бла [[Евразия]]дан сора экинчиди. Африка континент бла къатындагъы айрымканла [[Дунияны бёлеги|дунияны бёлегин]] къурайдыла. Африканы джерджюзю ёлчеми 30 065 000 км², неда къургъакъ джерни 20,3 %, айрымканлары бла уа бирге 30,2 миллион км² чакълы бир, алай бал Джер джюзюню майданыны 6 % эмда къургъакъны 20,4 % алады. Африканы территориясында 53 кърал, 4 танылмагъан кърал эмда 5 бойсуннган территория (айрымканлада) барды. 
Африканы адам саны 1 миллиард адамды.

Африка адам улуну къуралгъан джерине саналады: былайда табылгъанды эм эски адам ызла — [[гоминидле]].

Африка континентни [[экватор]] ортасы бла ётеди. Ичинде кёб тюрлю [[Климат бёлге|климат бёлге барды]], бу дунияда шимал орта климатдан къыбыла орта климатха дери созулгъан джангыз континентди. Хаман тюшген джауумну дыккылыгъы эмда сугъарыуну сылтауундан океан джагъаланы тышында климатны регуляциясы эсленмейди.

Африканы маданият, политика, экономика, социал проблемаларыны тинтиу бла [[африканистика]] кюрешеди.

== Атыны этимологиясы ==

Аллындан «афри» деген сёз бла буруннгу [[Карфаген]]де джашагъанла, шахарларында узакъ болмай джашагъан адамлагъа айтхандыла. Бу сёзню асламысы бла [[Финикий тил|финикий]] тилде ''afar'' сёзде «букъу» магъананы джюрютгенди деген оюмгъа келедиле. Карфагенни римлиле бойсундургъандан сора бу провинциягъа Африка ат атагъандыла. Кечирек Африка деб бу континентни бютеу белгили регоинларына айтхандыла, артдан а уа бютеу регионнгада джайылгъанды бу ат. Башха теориягъа кёре уа [[Афри|«афри» халкъны]] аты [[Бербер тил|берберча]] ''ifri'', «дорбун» деген сёзден келгенди, дорбунда джашагъан адамланы белгилегенди. Артдан былайда къуралгъан [[Ислам|муслиман]] провинция [[Ифрикия]] кесини атында бу [[Тамыр (лингвистика)|тамырны]] сакълайды.

Тарихчи эмда археолог Ефремовгъа кёре «Африка» сёз, бурунгу Та-Кем тилден къуралгъанды. «Афрос» — кёмюклю джурт. Континентни джагъаларында талай тюрлю тенгиз агъымны бир бирлерине къатышыб кёмюк болгъанын эсге алгъанды автор.

Бу [[Топоним|топонимни]] къуралгъанына башха версиялада бардыла
* I ёмюрню [[Чууутлула|чууут]] тарихчиси [[Иосиф Флавий]], туудукълары [[Ливия]]да орналгъан [[Ибрахим]]ни джашы [[Эфер]]ни атындан келеди деген оюмда болгъанды 
* [[Латин тил|Латин]] сёз «кюнлю» магъананы джюрютген ''aprica'' сёз [[Исидор Севильячы]]ны «Тамалларында» сагъынылады, том XIV, юлюш 5.2 VI ёмюр.
* «Сууукъсуз» магъананы тутхан грек αφρίκη сёзден къуралгъан теорияны, тарихчи Лев Африканский теджегенди. Ол сагъыш этгеннге кёре «сууукъ» магъананы тутхан сёз φρίκη огъайлаучу α- [[префикс]] салынса, сууукълукъ болмагъан джурт магъанагъ келеди.

== Тарихи ==

=== Адамны джаратылыуу ===

Африка адамны джаратылгъан джерине саналады. Былайда [[Homo]] къауумну келечилерини сюеклери табылгъанды. Бу къауумну сегиз тюрлюсюнден къуру бири сау къалгъанды — [[адам акъыллы]], сора 100 000 джыл чакълы бирни мындан алгъа Африканы территориясында джерлеше башлагъанды. Африкадан а уа адамла [[Азия]]гъа кёчгендиле (60 000—40 000 джыл мындан алгъа), андан [[Европа]]гъа (40 000 джыл), [[Австралия (континент)|Австралиягъа]] эм [[Америка]]гъа (35 000—15 000 [[джыл]]).

=== Таш ёмюрню заманындагъы Африка ===

[[Файл:Algerien 5 0049.jpg|thumb|200px|Сахарада Тассилин-Аджер деген джерде къаялада суратла]]Бурун заманладан къалгъан археологиялыкъ табыула Африкада бизни эрагъа дери 13 мингджыллыкъда будайны ёсдюргенлерине шагъатлыкъ этеди. Малчылыкъ Сахарада бизни эрагъа дери 7500 джылда башланнганды. [[Нил]]ни джагъасында къуралгъан эл мюлк система уа бизни эрагъа дери 6 мингджыллыкъда башланнганды.

Алгъын беримли территория болгъан [[Сахара]]да, [[Уу|уучуланы]] эмда [[Чабакъчылыкъ|чабакъчыланы]] къауумлары джашагъандыла. Аннга археология табыула шагъатлыкъ этедиле. Бютеулей Сахарада кёб санда, бизни эрагъа дери 6 мингджыллыкъдан башлаб бизни эраны VII ёмюрюне дери этилген [[Петроглиф|петроглифле]] бла [[къая суратла]] табыладыла. 
 
[[Лингвистика]] билгилеге кёре [[банту]] тилледе сёлешген халкъла къыбыла-кюнбатышдагъы [[Койсан халкъла|койсан халкъланы]] (сёз юсюн, [[Коса (халкъ)|коса]] бла [[зулу]]) къыстаб, аланы орунларына джерлешгендиле. Бантуланы джерлешимледе будай культураланы ёсдюргендиле.

Ууакъ этник къауумла, сёз ючюн [[бушменле]], примитв джашауну бардырадыла, уучулукъ бла, джыйыучулукъ бла кюрешедиле.

=== Буруннгу Африка ===

[[Файл:Egypt.Giza.Sphinx.01.jpg|thumb|200px|Гиза сыртда Хафраны пирамидасы бла Уллу Сфинкс]]Б. э. д. 6-чы–5–чи мингджыллыкъларында Нилни ёзенинде джерчилик маданиятла къураладыла ([[Тасий маданият]], [[Файюм]], [[Меримде]]), аланы тамалында эм эски африкан цивилизация — [[Буруннгу Мисир|Бурунгу Мисир]] къуралады. Андан къыбылагъа Нилде, керма-кушит цивилизация къуралгъанды, бизни эраны 2-чи мингджыллыгъында [[Нубийлиле|нубий]] цивилизация келеди аны орнуна ([[Напата]]). Аны ызындан алайда талай кърал къуралады ([[Алоа]], [[Мукурра]], [[Набатей патчахлыкъ]] э. б.), ала барысыда Эфиопия, [[Коптла|копт]] Мисир бла [[Византия]]гъа байламлы болгъандыла. Эфиоп тауланы шималында, къыбыла араб [[Сабей патчахлыкъ]]ны эткиси бла V ёмюрде, Къыбыла Арабиядан келгенле бла эфиоп цивилизация къуралады. Ол цивилизациягъа бойсунуб Эфиоп патчахлыкъ (V ёмюр б. э. д.) бла [[Аксум пачтахлыкъ]] (II—XI ёмюрлери б. э.). Бу къралланы тамалында [[Христианлыкъ|христиан]] Эфиопия (XII—XV ёмюр) къуралгъанды. Бу цивилизацияны айрыманлары малчылыкъ бла кюрешген ливий къауумла бла, эмда кушит, нилот халкъланы ата-бабалары бла къуршоуланнгандыла.
 
[[Файл:Nok sculpture Louvre 70-1998-11-1.jpg|thumb|left|200px|Терракот статуэтка, [[Нок (цивилизация)|Нок]] маданият , б. э. д. VI ёмюр — б. э. VI ёмюрю, Нигерия]][[Файл:Ruines de Carthage.jpg|thumb|200px|Карфагенни оюлгъанлары]][[Атчылыкъ]]ны (бизни эраны аллындан, дагъыда [[Тюечилик|тюечиликни]]) эмда [[оазис]] джерчиликни тамалында Сахарада шахар цивилизацияла къураладыла ([[Телги]], [[Дебрис]], [[Гарама]] шахарла), [[ливий джазма]] къуралады. Джерле арасы тенгизни джагъасында бизни эрагъа дери II ёмюрге [[финикия]] — [[карфаген]] цивилизация къуралады.

[[Сахара]]дан къыбылада бизни эрагъа дери 1-чи мингджыллыкъда темирни металлургиясы джайылады. Ол джашагъа джерлени кенгериуюне себеб болады. 

Шимал Африканы араблалыла бла бойсундурулгъанындан сора (VII ёмюр), араблыла Тропика Африка бла къалгъан дунияны арасында джангыз ортакъ болгъандыла. Индий океандада араб флот бийлик этгенди. Кюнбатыш эмда Ара Суданны маданиятлары бирикген кюнбатыш африка цивлизациягъа джыйылгъандыла. 2-чи мингджыллыкъда бу зона Бурунгу Мали кибик муслиман империялагъа джыйылгъанды. 

Судан цивилизацияладан къыбылагъа 1-чи мингджыллыкъда [[йоруба]] бла [[бини]] цивилизацияланы бешиги болгъан [[Ифе]] протоцивлизация джаратылады. Андан кюнбатышда 2-чи мингджыллыкъда ашантий протоцивлизация къуралады. Ара Африкада XV—XIX ёё. аз–аз джангы кърал къуралышла чыгъадыла — Буганда, Руанда, Бурунди д.б.

Кюнчыгъыш Африкада X ёмюрден башлаб [[суахили]] [[Ислам|муслиман]] цивилизация айныб башлайды (кърал-шахарла Килва, Пате, Момбаса, Ламу, Малинди, Софала э.б., [[Занзибар султанат]]), Къыбыла-кюнчыгъыш Африкада — зимбабве ([[Уллу Зимбабве|Зимбабве]], [[Мономотапа]]) протоцивилизация (X—XIX ёмюрле), Мадагаскарда къралкъурау процесс XIX ёмюрню ахырында, айрымканны ууакъ къраллыкъларын XV ёмюрде къуралгъан [[Имерина]]гъа къошулуу бла бошалгъанды.

Африкадагъа цивилизацияла бла протоцивлизацияланы асламысы XV-XVI ёмюрледе джашнагъанды, алай XVI ёмюрню ахырында, европачыланы континентге кириулери бла, къул сатыуну башланыуу бла, ахырына келедиле. [[Марокко]] тышында бютеу Шимал Африка XVII ёмюрню аллына [[Осман империя]]ны къолуна тюшеди. 1880 джыл Африканы европа къралланы араларында юлешиниуу бла [[Африканы колонизациясы|колониялыкъ кёзюу]] башланады. Бу кёзюуде африкан халкъла зорлукъ индрустиал цивилизациягъа келликдиле.

=== Африканы колонизациясы ===
[[File:Colonial Africa 1913 map.svg|thumb|250px|Африкан джерлеге европа къралланы территория даулары (1913 дж.)
{| colspan=2
|-
| {{Legend|#f7fab2|[[Бельгия]]}}||{{Legend|#fbc5c0|[[Уллу Британия]]}}
|-
| {{Legend|#bbfdd9|[[Германия]]}}||{{Legend|#eaaff7|[[Испания]]}}
|-
| {{Legend|#d2f89b|[[Италия]]}}||{{Legend|#c0a6f2|[[Португалия]]}}
|-
| {{Legend|#b6e3fc|[[Франция]]}}||{{Legend|#f6f6f6|Бойсунмагъан къралла}}
|}
]]

Африканы биринчи колонизациясы XV-XVI ёмюрледе, [[Реконкиста]]дан сора испанлыла бла португаллыланы Афирка джерлеге кёз салыуу бла башланады. XV ёмюрню ахырына португаллыла Африканы кюнбатыш джагъаларын контроль тюбюнде тутадыла, XVI ёмюрде къул сатыу башлайдыла. Аланы ызындан Африкагъа башха кюнбатыш европа къраллада чабышадыла: голландлыла, французла, ингилизлиле.

Занзибар бла къул сатыу-алыу акъыртын-акъыртын Кюнчыгъыш Африканы колонизациясына келтиргенди; Мароккону [[Сахель|Сахелни]] къолгъа алыргъа излеми болалмагъанды.

XIX ёмюрню экинчи джарымында, артыкъсызда бек 1885 джылдан сора, Африканы колонизациясыны процесси къызыуланнганды, бютеулей континент (эркин джангыз Эфиопия бла Либерия къалгъандыла) 1900 джылгъа Уллу Британияны, Францияны, Германияны, Бельгияны, Италияны, Испанияны эмда Португалияны арасында юлешиниб бошагъанды. 

[[Биринчи дуния къазауат]]дан сора Германия африкан колонияларын сыйыртханды. [[Миллетлени Лигасы]]ны мандаты бла ала башха колониялы къраллагъа берилгендиле.

=== Африканы деколонизациясы ===

[[Экинчи дуния къазауат]]дан сора Африканы деколонизациясы къызыулашады. Африканы джылы аталгъан, эм кеб кърал азат этилген джыл 1960 джыл саналады. Ол джыл 13 кърал эркин болгъандыла.

Колонизацияны заманында колонияланы чеклери этник чеклеге келишмегени эмда эркин болгъан къралла асламысы колонияланы чеклеринде къалыуу, африкан джамагъатны [[Демократия|демократиягъа]] хазыр болмагъаны себебли африкан къралланы кёбюсюнде граждан къазаутла башланадыла. Кёб къралда властха [[Диктатор|диктаторла]] келедиле. Ол себебден джангы къуралгъан къраллада [[Адамны хакълары|адам хакълагъа]] бюсюреусюзлюк, [[бюрократия]], [[тоталитаризм]] джашнайды, олда экономиканы кризисине, уллайыб баргъа джарлылыкъгъа чурум болады.

Бусагъатда европа къралланы контролларыны тюбюнде бу территорияла къалгъандыла:
* Мароккода [[Испания]]ны [[Анклав|анклавлары]] — [[Сеута]] бла [[Мелилья]], [[Канар айрымканла]] ([[Испания]]),
* [[Сыйлы Еленаны айрымканы|Сыйлы Еленаны]], [[Вознесения]], [[Тристан-да-Кунья]] айрымканла бла [[Чагос архипелаг]] ([[Уллу Британия]]),
* [[Реюньон]], [[Эпарсе]] бла [[Майотта]] айрымканла ([[Франци]]яны),
* [[Мадейра]] ([[Португалия]]).

==== Къралланы атларын тюрлендириу ====

Африкан къралланы эркинлик алгъан кёзюуде аланы кёбюсю атларын тюрлендиргендиле, бу тюрлениуню чурумлары тюрлю-тюрлю болгъандыла - [[Сецессия|сецессияла]], бирлешиниуле, [[Режим ауушунуу|режимни ауушунуулары]] неда къралны [[Суверенитет|суверенитетге]] ие болуу. Африкан атланы (кърал атланы, адам атланы) африкан болгъанын кёргюзюр ючюн [[африканизация]] дейдиле.

{|class="wikitable sortable" style="font-size: 100%"
|-
! Алгъынгы аты !! Джыл !! Бусагъатдагъы аты
|-
| [[Португал Кюнбатыш Африка]]
| 1975
| [[Ангола]] Республика
|-
| [[Дагомея]] Республика
| 1975
| [[Бенин]] Республика
|-
| [[Бечуаналенд]]  протекторат
| 1966
| [[Ботсвана]] Республика
|-
| [[Огъары Вольта]]
| 1984
| [[Буркина Фасо]]
|-
| [[Убанги-Шари]]
| 1960
| [[Ара Африка Республика]]
|-
| [[Заир]]  Республика
| 1997
| [[Конго Демократ Республика]]
|-
| [[Ара Конго]]
| 1960
| [[Конго Республика]]
|-
| [[Пил Сюекни Джагъасы]]
| 1985
| [[Кот-д'Ивуар]] Республика
|-
| [[Афарла бла Исслени территориясы]]
| 1977
| [[Джибути]] Республика
|-
| [[Испан Гвинея]]
| 1968
| [[Экватор Гвинея]] Республика
|-
| [[Абиссиния]]
| 1941
| [[Эфиопия]] Федерал Демократ  Республика 
|-
| [[Алтын Джагъа]]
| 1957
| [[Гана]]  Республика
|-
| [[Француз Кюнбатыш Африка]]ны кесеги
| 1958
| [[Гвинея]] Республика
|-
| [[Португал Гвинея]]
| 1974
| [[Гвинея-Бисау]] Республика 
|-
| [[Басутоленд]]ни территориясы
| 1966
|   [[Лесото]] | Королевство
|-
| [[Ньясаленд]] протекторат
| 1964
| [[Малави]] Республика
|-
| [[Француз Судан]]
| 1960
| [[Мали|Мали Республика]]
|-
| [[Къыбыла-Кюнбатыш Африка]]
| 1990
| [[Намибия]] Республика
|-
| [[Герман Кюнчыгъыш Африка]] [[Руанда-Урунди]]
| 1962
| [[Руанда|Руанда Республика]] / [[Бурунди|Бурунди Республика]] 
|-
| [[Британ Сомалиленд]] / [[Итальян Сомалиленд]]
| 1960
| [[Сомали]] Республика
|-
| [[Занзибар]] / [[Танганьика]]
| 1964
| [[Танзания]]  Бирлешген Республика
|-
| [[Буганда]]
| 1962
| [[Уганда]] Республика
|-
| [[Шимал Родезия]]
| 1964
| [[Замбия]] Республика
|-
| [[Къыбыла Родезия]]
| 1980
| [[Зимбабве]] Республика
|}

== Географиясы ==
[[Файл:Africa satellite plane.jpg|thumb|Африканы космосдан кёрюнюую]]
=== Рельефи ===

Территориясыны асламы тюзледиле, шимал-кюнбатышда [[Атлас таула]] бардыла, [[Сахара]]да — [[Ахаггар]] бла [[Тибести]]. Кюнчыгъышда — [[Эфиоп таула]], андан къыбылада континентни эм мийик нохтасы — [[Килиманджаро]] [[Вулкан (геология)|вулкан]] (5895 м). Къыбылада [[Кап таула|Кап]] эмда [[Дракон таула]] орналыбдыла. Эм алаша нохтасы (-157 м.) [[Джибути]]де Ассаль атлы тузлу кёлдю.

=== Джараулу магъаданла ===

Африка кесини бай [[налмаз]] ([[КъАР]], [[Зимбабве]]) эмда (КъАР, [[Гана]], [[Конго Республика]]). [[Нефть|нефтни]] [[Алжир]]де; [[Бокситле|бокситлени]] [[Гвинея]] бла Ганада чыгъарадыла. [[Фосфоритле|фосфорит]], [[марганец]], [[темир]] эмда [[къоргъашин]] магъаданланы къайнакълары Афирканы шимал тенгиз джагъасыны зонасындады.

=== Ич суула ===
Дунияны узунлугъу бла экинчи сууу [[Нил]] Африкадады. Башха уллу суулары - [[Нигер (суу)|Нигер]] кюнбатышда, [[Конго (суу)|Конгоара]] Африкада эмда [[Замбези]], [[Лимпопо]] бла [[Оранж (суу)|Оранж]] къыбылада.

Эм уллу [[кёл]] — [[Виктория (кёл)|Виктория]]. Башха уллу кёлле — [[литосфера]] джарылыулада къуралгъан [[Ньяса]] бла [[Танганьика]].

=== Климаты ===
Африканы арасы эмда Гвиней богъазны джагъалары экватор бёлгеге киредиле, анда джылны ичинде кёб джауум тюшеди, джылны чакълары джокъду. Экватор бёлгеден шимал бла къыбылагъа субэкватор бёлгеле орналыбдыла. Былайда джай экватор мылы хауа массала (джангурланы чагъы), къыш — тропик пассатланы къургъакъ хаусы бийлик этеди (къургъак чакъ). Субэкватор бёлгеледен шимал бла къыбылагъа шимал эмда къыбыла тропик бёлгеле башланадыла. Былайда аз джауум бла уллу иссилик болгъаны, къум тюзлени къуралыууна себеб болады.

Шималында Джерде эм уллу къум тюз [[Сахара]], къыбылада — [[Калахари]] бардыла. Континентни къыбыла эмда шимал къыйырлары субтропик климат бёлгелеге киредиле.

=== Фауна бла флора ===
[[Файл:Lion waiting in Namibia.jpg|200px|thumb|Намибияда [[аслан]]]]

Африканы чегетлеринде кёб санда ёсюм бла джаныуар барды, аланы ичинде:

Ёсюмле: [[цейба]], [[пипдатения]], [[терминалия]], [[комбретум]], [[брахистегия]], [[изоберлиния]], [[Пандан (тукъум)|пандан]], [[тамаринд]],[[пальмала]] д. б.;

Джаныуарла: [[окапи]], [[антилопы]], [[гитче бегемот]], [[чачакъулакъ свинья]], [[гуммослу чочха]], [[Галаголула|галаго]], [[Мартышка|мартышкала]], [[леопард]], [[Лемур|лемурла]] (Мадагаскарда), [[Виверр|виверрле]], [[шимпанзе]], [[Горилла|гориллала]] эмда башхала;

Къанатлыла: [[жако]], [[турако]], [[цесарка]], [[калао]], [[какаду]], [[марабу]]…

Рептилияла: [[Гымма|гыммала]], [[Кобра|кобрала]], [[мамба]], [[Африкан гадюка|африкан гадюкала]], [[Сарыубек|сарыубекле]]…

Амфибияладан [[Квакша|квакшаланы]], [[Древолаз|древолазланы]] эмда [[Мермер макъа|мермер макъаланы]] чертирге боллукъду.
: Саваннада кибик, дунияны бир джериндеда джокъду быллай бир уллу джаныуар:
[[Пил|пилле]], [[Бегемот|бегемотла]], [[Аслан|асланла]], [[Жираф|жирафла]], [[Леопард|леопардла]], [[гепард]]ла, [[Антилопа|антилопала]] (каннла), [[Зебра|зебрала]], [[Маймул|маймулла]], [[Cекеретарь - чыпчыкъ|секеретарь-чыпчыкъ]], [[Гиена|гиенала]], [[африкан страус]], [[Сурикат|сурикатла]]. Пиллени бир къауму, кафф гаммешле бла акъ носорогла къуру заповедникледе джашайдыла. Кесини уллулугъу бла [[баобаб]] терекда сейирсиндиреди. Саванналада алаша терекле бла чыгъанала ёседиле асламысында ([[къудору терек]], [[терминалия]], [[буш]])

== Политика юлешиниую ==

Африкада 57 [[кърал]] барды, аланы ичинде 3 — кеслерин баямлагъан, танылмагъан къралладыла. Ол къралланы кёбюсю кёб джылланы колонияла болуб тургъандыла. Азатлыкъларын 1950—1960 джылллада алгъандыла

Аннга дери бойсунмагъан кърал болуб къуру [[Мисир]] (1922), [[Эфиопия]] (орта ёмюрледен бери), [[Либерия]] (1847 джылдан бери) эмда [[КъАР]] (1910 джылдан); КъАР бла Къыбыла Родезияда (Зимбабве) 80-90 джыллагъа дери [[Апартеид|апартеидни]] режими болгъанды. Джерли (къара) халкъ зулмулукъ чекгендиле. Бусагъатдагъы африкан къралланы талайында акъ терили адамаланы дискриминация этген режимле бардыла. В настоящее время во многих африканских странах правят режимы, дискриминационные по отношению к белому населению. Freedom House тинтиучю организацияны билгилерине кёре арт джыллада кёб къраллада (сёз ючюн, Нигерияда, Мавританияда, Сенегалда, Конгода (Киншаса) эмда Экватор Гвинеяда) демократ джетишимледен авторитаризм джанында джанлау эследени.<ref>[http://www.nzz.ch/nachrichten/international/afrikas_muehen_mit_der_demokratie_und_das_versagen_des_westens_1.3344974.html Afrikas Mühen mit der Demokratie und das Versagen des Westens]</ref> 

Континентни шималында [[Испания]] ([[Сеута]], [[Мелилья]], [[Канар айрымканла]]) бла [[Португалия]]ны ([[Мадейра]]) территориялары барды.

{|align=right
|[[File:Africa-regions.png|thumb|200px|Африканы регионлары:
{{Legend|#0000FF|[[Шимал Африка]]}}
{{Legend|#00FF00|[[Кюнбатыш Африка]]}}
{{Legend|#FF00FF|[[Ара Африка]]}}
{{Legend|#FFC000|[[Кюнчыгъыш Африка]]}}
{{Legend|#FF0000|[[Къыбыла Африка]]}}]]
|-
|[[Файл:Africa densidade pop.svg|thumb|200px|Африкан къраллада халкъны басыннганыны картасы]]
|-
|[[Файл:topography of africa.png|thumb|200px|Африканы топография картасы]]
|}
{| class="wikitable sortable" border="1" align=center cellpadding="1" width=75%
|- bgcolor="#ececec" style="text-align:center;"
! Къралла бла территорияла
! Джер джюзюню ёлчеми (км²)
! Адам саны<br />(билдирилмеген джеринде, <br />2008 джылгъа)
! Халкъны басыннганы<br />( км²-ге)
! Ара шахары
|-
| colspan=5 style="background:#eee;" | '''[[Шимал Африка]]''':
|-
| style="text-align:left;" |{{Flagicon|Algeria}} [[Алжир]]
| align="right" | 2 381 740
| align="right" | ~32 000 000
| align="right" | 13.8
| align="right" | [[Алжир (шахар)|Алжир]]
|-
| style="text-align:left;" |{{Flagicon|Egypt}} [[Мисир]]
| align="right" | 1 001 450
| align="right" | 75 042 000
| align="right" | 74
| align="right" | [[Каир]]
|-
| style="text-align:left;" |{{Flagicon|Libya}} [[Ливия]]
| align="right" | 1 759 540
| align="right" | 6 173 579
| align="right" | 3,2
| align="right" | [[Триполи]]
|-
| style="text-align:left;" |{{Flagicon|Morocco}} [[Марокко]]
| align="right" | 446 550
| align="right" | 33 757 175
| align="right" | 181
| align="right" | [[Рабат]]
|-
| style="text-align:left;" |{{Flagicon|Sudan}} [[Судан]]
| align="right" | 2 505 810
| align="right" | 39 379 358<ref name="pop07-2007">2007 джылгъа кёре </ref>
| align="right" | 14
| align="right" | [[Хартум]]
|-
| style="text-align:left;" |{{Flagicon|Tunisia}} [[Тунис]]
| align="right" | 163 610
| align="right" | 10 102 000<ref name="pop-2005">2005 джылгъа кёре </ref>
| align="right" | 61,6
| align="right" | [[Тунис (шахар)|Тунис]]
|-
| colspan=5 | '' Шимал Африкада [[Испания|испан]] эмда [[Португалия|португал]] территорияла'':
|-
| {{Flagicon|the Canary Islands}} [[Канар айрымканла]] (Испания)
| align="right" | 7 492,36
| align="right" | 2 025 951<ref name="pop-2007">2007 джылгъа кёре</ref>
| align="right" | 270,4
| align="right" | [[Лас-Пальмас-де-Гран-Канария]],<br />[[Санта-Крус-де-Тенерифе]]
|-
| {{Flagicon|Ceuta without coa}} [[Сеута]] (Испания)
| align="right" | 18,5
| align="right" | 75 280
| align="right" | 4069
| align="right" | —
|-
| {{Flagicon|Madeira}} [[Мадейра]] (Португалия)
| align="right" | 828
| align="right" | 245 806<ref name="pop-2006">2006 джылгъа кёре</ref>
| align="right" | 295
| align="right" | [[Фуншал]]
|-
| {{Flagicon|Melilla}} [[Мелилья]] (Испания)
| align="right" | 12
| align="right" | 68 795<ref name="pop-2007" />
| align="right" | 5134
| align="right" | —
|-
| colspan=5 style="background:#eee;" | '''[[Кюнбатыш Африка]]''':
|-
| style="text-align:left;" |{{Flagicon|Benin}} [[Бенин]]
| align="right" | 112 620
| align="right" | ~8 100 000<ref name="pop-2007" />
| align="right" | 71.8
| align="right" | [[Котону]],<br />[[Порто-Ново]]
|-
| style="text-align:left;" |{{Flagicon|Burkina Faso}} [[Бурикна Фасо]]
| align="right" | 274,200
| align="right" | 13 730 258<ref name="pop-2006" />
| align="right" | 51
| align="right" | [[Уагадугу]]
|-
| style="text-align:left;" |{{Flagicon|The Gambia}} [[Гамбия]]
| align="right" | 10 380
| align="right" | 1 546 400
| align="right" | 137
| align="right" | [[Банжул]]
|-
| style="text-align:left;" |{{Flagicon|Ghana}} [[Гана]]
| align="right" | 238 540
| align="right" | ~23 000 000<ref name="pop-2007" />
| align="right" | 93
| align="right" | [[Аккра]]
|-
| style="text-align:left;" |{{Flagicon|Guinea}} [[Гвинея]]
| align="right" | 245 857
| align="right" | 9 690 222<ref name="pop-2006" />
| align="right" | 39,4
| align="right" | [[Конакри]]
|-
| style="text-align:left;" |{{Flagicon|Guinea-Bissau}} [[Гвинея-Бисау]]
| align="right" | 36 120
| align="right" | 1 442 029<ref name="pop-2006" />
| align="right" | 41
| align="right" | [[Бисау]]
|-
| style="text-align:left;" |{{Flagicon|Cape Verde}} [[Кабо-Верде]]
| align="right" | 4 033
| align="right" | 499 796
| align="right" | 126
| align="right" | [[Прая]]
|-
| style="text-align:left;" |{{Flagicon|Cote d'Ivoire}} [[Кот-д’Ивуар]]
| align="right" | 322 460
| align="right" | 18 373 060
| align="right" | 56
| align="right" | [[Ямусукро]]
|-
| style="text-align:left;" |{{Flagicon|Liberia}} [[Либерия]]
| align="right" | 111 370
| align="right" | 3 489 072
| align="right" | 29
| align="right" | [[Монровия]]
|-
| style="text-align:left;" |{{Flagicon|Mali}} [[Мали]]
| align="right" | 1 240 000
| align="right" | 11 995 402<ref name="pop-2007" />
| align="right" | 11
| align="right" | [[Бамако]]
|-
| style="text-align:left;" |{{Flagicon|Mauritania}} [[Мавритания]]
| align="right" | 1 030 700
| align="right" | 3 086 859<ref name="pop-2005" />
| align="right" | 2,6
| align="right" | [[Нуакшот]]
|-
| style="text-align:left;" |{{Flagicon|Niger}} [[Нигер]]
| align="right" | 1 267 000
| align="right" | ~13 957 000<ref name="pop-07-2005">2005 джылны июлуна кёре</ref>
| align="right" | 11
| align="right" | [[Ниамей]]
|-
| style="text-align:left;" |{{Flagicon|Nigeria}} [[Нигерия]]
| align="right" | 923 768
| align="right" | ~148 000 000<ref name="pop-2007-app">2007 джылгъа кёре </ref>
| align="right" | 145
| align="right" | [[Абуджа]]
|-
| style="text-align:left;" |{{Flagicon|Saint Helena}} [[Сыйлы Елена]]<br />([[Уллу Британия]]ны бойсуннган территориясы)
| align="right" | 413
| align="right" | 7 543<ref name="pop07-2007" />
| align="right" | 18
| align="right" | [[Джеймстаун (Сыйлы Еленаны айрымканы)|Джеймстаун]]
|-
| style="text-align:left;" |{{Flagicon|Senegal}} [[Сенегал]]
| align="right" | 196 722
| align="right" | ~11 658 000<ref name="pop-2005" />
| align="right" | 59
| align="right" | [[Дакар|акар]]
|-
| style="text-align:left;" |{{Flagicon|Sierra Leone}} [[Сьерра-Леоне]]
| align="right" | 71 740
| align="right" | 6 294 774
| align="right" | 83
| align="right" | [[Фритаун]]
|-
| style="text-align:left;" |{{Flagicon|Togo}} [[Того]]
| align="right" | 56 785
| align="right" | ~5 700 000<ref name="pop07-2007" />
| align="right" | 108
| align="right" | [[Ломе]]
|-
| colspan=5 style="background:#eee;" | '''[[Ара Африка]]''':
|-
| style="text-align:left;" |{{Flagicon|Angola}} [[Ангола]]
| align="right" | 1 246 700
| align="right" | 12 127 100<ref name="pop-2007" />
| align="right" | 9
| align="right" | [[Луанда]]
|-
| style="text-align:left;" |{{Flagicon|Gabon}} [[Габон]]
| align="right" | 267 667
| align="right" | 1 424 906<ref name="pop-2006" />
| align="right" | 5
| align="right" | [[Либревиль]]
|-
| style="text-align:left;" |{{Flagicon|Cameroon}} [[Камерун]]
| align="right" | 475 440
| align="right" | 17 340 702<ref name="pop-2006" />
| align="right" | 35,7
| align="right" | [[Яунде]]
|-
| style="text-align:left;" |{{Flagicon|the Democratic Republic of the Congo}} [[Конго Демократ Республика]]
| align="right" | 2 345 410
| align="right" | ~62 600 000<ref name="pop-2007" />
| align="right" | 25
| align="right" | [[Киншаса]]
|-
| style="text-align:left;" |{{Flagicon|the Republic of the Congo}} [[Конго Республика]]
| align="right" | 342 000
| align="right" | ~3 999 000<ref name="pop-2005" />
| align="right" | 12
| align="right" | [[Браззавиль]]
|-
| style="text-align:left;" |{{Flagicon|Sao Tome and Principe}} [[Сан-Томе эм Принсипи]]
| align="right" | 1001
| align="right" | 151 912<ref name="pop-2006" />
| align="right" | 171
| align="right" | [[Сан-Томе (шахар)|Сан-Томе]]
|-
| style="text-align:left;" |{{Flagicon|Central African Republic}} [[Ара Африкан Республика]]
| align="right" | 622 984
| align="right" | 3 799 897<ref name="pop-2005" />
| align="right" | 6,1
| align="right" | [[Банги]]
|-
| style="text-align:left;" |{{Flagicon|Chad}} [[Чад]]
| align="right" | 1 284 000
| align="right" | 9 749 000<ref name="pop-2005" />
| align="right" | 7,6
| align="right" | [[Нджамена]]
|-
| style="text-align:left;" |{{Flagicon|Equatorial Guinea}} [[Экватор Гвинея]]
| align="right" | 28 051
| align="right" | 551 201<ref name="pop-2006" />
| align="right" | 16,9
| align="right" | [[Малабо]]
|-
| colspan=5 style="background:#eee;" | '''[[Кюнчыгъыш Африка]]''':
|-
| style="text-align:left;" |{{Flagicon|Burundi}} [[Бурунди]] 
| align="right" | 27 830
| align="right" | 8 390 505
| align="right" | 280
| align="right" | [[Бужумбура]]
|-
| style="text-align:left;" |{{Flagicon|the British Indian Ocean Territory}} [[Индий океанда британ территория]]<br />(бойсуннган территория)
| align="right" | 60
| align="right" | ~3 500
| align="right" | 58,3
| align="right" | [[Диего-Гарсия]]
|-
| style="text-align:left;" |{{Flagicon|Somalia}}[[Гальмадуг]]<br />(танылмагъан кърал <ref name="non-indep">Не Галмудуг,неда Пунтленд бойсунмагъан кърал къураргъа излемейдиле, федератив Сомалини субъекти болургъа разыдыла.</ref>)
| align="right" | 46 000
| align="right" | ~500 000<ref name="galmudug">Территориясы бла халкъыны билгилери ишексиз тюлдюле: тюрлю тюрлю билгилеге кёре, джер джюзюню ёлчеми 46 000-дан 100 000 км<sup>2</sup>-ге дери, адам саны эсе уа — джарым джюзден  1 800 000 адам чакълы бир кёргюзтюледи.</ref>
| align="right" | ~10<ref name="galmudug">1</ref>
| align="right" | —
|-
| style="text-align:left;" |{{Flagicon|Djibouti}} [[Джибути]]
| align="right" | 22 000
| align="right" | 496 374<ref name="pop07-2007" />
| align="right" | 34
| align="right" | [[Джибути (шахар)|Джибути]]
|-
| style="text-align:left;" |{{Flagicon|Zambia}} [[Замбия]]
| align="right" | 752 614
| align="right" | 11 668 000<ref name="pop07-2007" />
| align="right" | 16
| align="right" | [[Лусака]]
|-
| style="text-align:left;" |{{Flagicon|Zimbabwe}} [[Зимбабве]]
| align="right" | 390 580
| align="right" | 13,349,000
| align="right" | 33
| align="right" | [[Хараре]]
|-
| style="text-align:left;" |{{Flagicon|Kenya}} [[Кения]]
| align="right" | 582 650
| align="right" | 37 953 838
| align="right" | 65,1
| align="right" | [[Найроби]]
|-
| style="text-align:left;" |{{Flagicon|the Comoros}} [[Коморла]]
| align="right" | 2 170
| align="right" | 614 000<ref name="pop-2006" />
| align="right" | 316
| align="right" | [[Морони]]
|-
| style="text-align:left;" |{{Flagicon|Mauritius}} [[Маврикий]]
| align="right" | 2040
| align="right" | 1 264 866<ref name="pop-2007" />
| align="right" | 616
| align="right" | [[Порт-Луи]]
|-
| style="text-align:left;" |{{Flagicon|Madagascar}} [[Мадагаскар]]
| align="right" | 587 041
| align="right" | 19,448,815<ref name="pop-2007" />
| align="right" | 33
| align="right" | [[Антананариву]]
|-
| style="text-align:left;" |{{Flagicon|Mayotte (local)}} [[Майотта]] <br />(бойсуннган территория, [[Франциияны тенгиз арты региону]]ду)
| align="right" | 374
| align="right" | 208 783<ref name="pop07-2007" />
| align="right" | 558
| align="right" | [[Мамудзу]]
|-
| style="text-align:left;" |{{Flagicon|Malawi}} [[Малави]]
| align="right" | 118 480
| align="right" | 12 884 000<ref name="pop-07-2005" />
| align="right" | 109
| align="right" | [[Лилонгве]]
|-
| style="text-align:left;" |{{Flagicon|Mozambique}} [[Мозамбик]]
| align="right" | 801 590
| align="right" | 21 397 000<ref name="pop-2007" />
| align="right" | 25
| align="right" | [[Мапуту]]
|-
| style="text-align:left;" |{{Flagicon|Somalia}} [[Пунтленд]]<br />(танылмагъан къралды<ref name="non-indep">1</ref>)
| align="right" | 116 000
| align="right" | 2 400 000<ref name="pop-2003">2003 джылгъа толу билги тюлдю</ref>
| align="right" | 0
| align="right" | [[Гарове]]
|-
| style="text-align:left;" |{{Flagicon|France}} [[Реюньон]] <br />(бойсуннган территория, [[Франциияны тенгиз арты региону]]ду)
| align="right" | 2 517
| align="right" | 800 000<ref name="pop-12-2007">2007 джылны декабрынаа</ref>
| align="right" | 308
| align="right" | [[Сен-Дени (Реюньон)|Сен-Дени]]
|-
| style="text-align:left;" |{{Flagicon|Rwanda}} [[Руанда]]
| align="right" | 26 338
| align="right" | ~10,186,063
| align="right" | 343
| align="right" | [[Кигали]]
|-
| style="text-align:left;" |{{Flagicon|the Seychelles}} [[Сейшелле]]
| align="right" | 451
| align="right" | ~80,699<ref name="pop-2005" />
| align="right" | 178
| align="right" | [[Виктория (Сейшел айрымканла)|Виктория]]
|-
| style="text-align:left;" |{{Flagicon|Somalia}} [[Сомали]]
| align="right" | 637 657
| align="right" | 9 558 666
| align="right" | 13
| align="right" | [[Могадишо]]
|-
| style="text-align:left;" |{{Flagicon|Somaliland}} [[Сомалиленд]]<br />(танылмагъан къралды)
| align="right" | 137 600
| align="right" | 3 500 000
| align="right" | 25
| align="right" | [[Харгейса]]
|-
| style="text-align:left;" |{{Flagicon|Tanzania}} [[Танзания]]
| align="right" | 945 090
| align="right" | 37 849 133<ref name="pop-2006" />
| align="right" | 41
| align="right" | [[Додома]]
|-
| style="text-align:left;" |{{Flagicon|Uganda}} [[Уганда]]
| align="right" | 236 040
| align="right" | 30 900 000<ref name="pop-2007-app" />
| align="right" | 119
| align="right" | [[Кампала]]
|-
| style="text-align:left;" |{{Flagicon|Eritrea}} [[Эритрея]]
| align="right" | 117 600
| align="right" | 4 401 009<ref name="pop-2005" />
| align="right" | 37
| align="right" | [[Асмэра]]
|-
| style="text-align:left;" |{{Flagicon|Ethiopia}} [[Эфиопия]]
| align="right" | 1 104 300
| align="right" | 75 067 000<ref name="pop-2006" />
| align="right" | 70
| align="right" | [[Аддис-Абеба]]
|-
| colspan=5 style="background:#eee;" | '''[[Къыбыла Африка]]''':
|-
| style="text-align:left;" |{{Flagicon|Botswana}} [[Ботсвана]]
| align="right" | 600 370
| align="right" | 1 639 833<ref name="pop-2006" />
| align="right" | 3
| align="right" | [[Габороне]]
|-
| style="text-align:left;" |{{Flagicon|Lesotho}} [[Лесото]]
| align="right" | 30 355
| align="right" | 2 125 262<ref name="pop-2007" />
| align="right" | 62
| align="right" | [[Масеру]]
|-
| style="text-align:left;" |{{Flagicon|Namibia}} [[Намибия]]
| align="right" | 825 418
| align="right" | ~1 820 916<ref name="pop-07-2005" />
| align="right" | 2,5
| align="right" | [[Виндхук]]
|-
| style="text-align:left;" |{{Flagicon|the French Southern and Antarctic Lands}} [[Француз Къыбыла эм Антарктика территорияла]]<br />(бойсуннган территория, [[Франциияны тенгиз арты региону]]ду)
| align="right" | 38.6
| align="right" | 56<ref name="eparses">Хаманда джашагъан адамы джокъду. Территориясы заповедник болуб баям этилгенди. 56 адам илму станцияланы персоналыды</ref>
| align="right" | 18
| align="right" | —
|-
| style="text-align:left;" |{{Flagicon|Swaziland}} [[Свазиленд]]
| align="right" | 17 363
| align="right" | 1 141 000<ref name="pop-2007-app" />
| align="right" | 59
| align="right" | [[Мбабане]]
|-
| style="text-align:left;" |{{Flagicon|South Africa}} [[Къыбыла-Африкан Республика]]
| align="right" | 1 219 912
| align="right" | 43 786 828
| align="right" | 39
| align="right" | [[Блумфонтейн]], <br />[[Кейптаун]], <br />[[Претория]]<ref name="SA">Кейптаун — закончыгъарыучу ара шахары, Претория — администрати, Блумфонтейн — сюдю.</ref>
|}



=== Африкан Бирлик ===

1999 джылны 9-чу сентябрында [[Муаммар Каддафи]]ни теджеую бла Сиртде африкан къралланы тамадаларыны джыйылыунда Африкан Бирликни Организанциясы (АБО) къуралгъанды. 2002 джылны 9-чу июлунда атын Африкан Бирликге ауушдургъанды.

Африкан бирликни председатели болуб, бир джылгъа къайсы болсада бир африкан къралны тамадасы сайланады. Африкан Бирликни администрациясы [[Аддис-Абеба]]дады ([[Эфиопия]]).

Африкан Бирлик кесине аллына быллай нюзюрле салады:
* континентни политика эмда социал-экономика интеграциясына джакълыкъ этиу;
* континентни халкъыны интерселерин джакълау;
* Африкада мамырлыкъ бла къоркъуусузлукъгъа джетиу;
* адам хакъланы джакълаугъа, демократияны айнытыугъа болушуу.

Африкан Бирликге, [[Марокко]]кирмейди, чуруму — кесини джерине саналгъан [[Кюнбатыш Сахара]]ны Бирликге кириую.

== Халкъы ==

[[File:HDImap spectrum2006 Africa.png|thumb|260px|
{| width="100%" style="background:transparent;"
| Африкада [[Адам понтенциалны индекси|Адам потенциалны индекси]] (2004).
|-
|
{| cellspacing="0" cellpadding="0" style="background-color:transparent; width:100%;"
|- style="vertical-align:top;"
| style="text-align:left;" |
{{Legend|#006000|более 0.950}}
{{Legend|#00a000|0.900-0.949}}
{{Legend|#00d000|0.850-0.899}}
{{Legend|#00ff00|0.800-0.849}}
{{Legend|#e0ff00|0.750-0.799}}
| style="text-align:left;" |
{{Legend|#ffff00|0.700-0.749}}
{{Legend|#ffdf00|0.650-0.699}}
{{Legend|#ffc160|0.600-0.649}}
{{Legend|#ffa552|0.550-0.599}}
{{Legend|#ff8000|0.500-0.549}}
| style="text-align:left;" |
{{Legend|#ff0000|0.450-0.499}}
{{Legend|#c00000|0.400-0.449}}
{{Legend|#a00000|0.350-0.399}}
{{Legend|#800000|0.300-0.349}}
{{Legend|#400000|до 0.300}}
{{Legend|#c0c0c0|белгисизди}}
|}
|}]]

Халкъы асламысы бла эки расаны келечилеринденди: [[Негроид раса|негроид]] - Сахарадан къыбылада, эмда [[Европеоид раса|европеоид]] — Шимал Африкада ([[араблыла]]) эмда [[КъАР|КъАР-да]] ([[бурла]] бла [[инглиз-африкалыла]]).

=== Тиллери ===

Африканы автохон тиллери 32 [[Тиллени генетика классификациясы|юйюрге]] юлешинеди, аладан 3-сю ([[Семит тилле|семит]], [[Индоевропа тилле|индоевропа]] эмда [[Австронез тилле|австронез]]) башха континентледен келгендиле. Дагъыда 7 [[Изоляцияда тилле|изоляцияда тил]] эмда 9 [[Классификациясыз тилле|классификациясыз тил]] барды. Эм бек хайырланнган, джайылгъан джерли тиллеге [[банту]] ([[Cуахили|суахили]], [[Конго (тил)|конго]]), [[Фула (тил)|фула]] тилледиле. Индоевропа тилле колониялы кёзюйню осуйлугъуду: [[Ингилиз тил|ингилиз]], [[Португал тил|португал]], [[Француз тил|франзцуз тилледиле]], талай къралда кърал тил статусларыда барды. Семит юйюрню эм бек джайылгъан тили — [[Араб тил|араб тилди]]. Австронез тилледен, [[Мадагаскар]]ны джерли халкъы болгъан [[мальгашла]] [[Малагаси тил|малагаси тилде]] сёлешедиле. Мальгашла бу айрымканнга бизни эраны II—IV ёмюрлеринде келгендиле.

=== Африкада дин ===

Африкада динледен эм кёб [[ислам]], [[Христианлыкъ|христиан]] ([[Католик|католикле]], [[протестантла]], [[ортодоксла]], [[монофизитле]]); Бу динле кирсиз бичимдеда, джерли меджису динле бла къатыш тюбейди. Кёб африкачы динни къуру сёзде тутадыла.

== Белгиле ==
{{белгиле}}

{{Континентле}}
{{Commonscat|Africa|Африка}}
{{Сайланнган статья}}

[[Категория:Континентле]]
[[Категория:Дунияны кесеклери]]