Берлин операция бетни къайнагъына къара

{{Къазауат
 |конфликт        = Берлин операция
 |кесеги          = [[Экинчи дуния къазауат]]
 |сурат           =
 |башлыкъ         = Совет аскер [[Унтер-ден-Линден]] бульварда
 |датасы          = [[16 апрель]] – [[8 май]] [[1945]]
 |джери           = [[Берлин]], [[Германия]] 
 |чуруму          = 
 |эсеби           = [[Къызыл Аскер]], немец аскерни Берлин къауумун къаушатыб, Берлинни кючлегенди. Гитлерге къаршчы коалицияны Европада хорламы.
 |тюрлениуле      = 
 |къаршчы1        = {{Байракъландырыу|СССР|1923}}<br />{{Байракъландырыу|Польша}}
 |къаршчы2        = {{Байракъ|Ючюнчю рейх}} [[Ючюнчю рейх|Германия]]
 |къаршчы3        = 
 |къаршчы4        = 
 |командир1       = {{Байракъ|СССР|1923}} [[Сталин|И. В. Сталин]]<br />{{Байракъ|СССР|1923}} [[Жуков, Георгий Константинович|Г. К. Жуков]]<br />{{Байракъ|СССР|1923}} [[Конев, Иван Степанович|И. С. Конев]]<br />{{Байракъ|СССР|1923}} [[Рокоссовский, Константин Константинович|К. К. Рокоссовский]]
 |командир2       = {{Байракъ|Ючюнчю рейх}} [[Гитлер, Адольф|А. Гитлер]] †<br />{{Байракъ|Ючюнчю рейх}} [[Хейнрици, Готхард|Г. Хейнрици]]<br />{{Байракъ|Ючюнчю рейх}} [[Буссе, Теодор|Т. Буссе]]<br />{{Байракъ|Ючюнчю рейх}} [[Вейдлинг, Гельмут|Г. Вейдлинг]]
 |командир3       = 
 |командир4       = 
 |кючле1          = '''Совет аскерле:'''<br />1,9 млн адам<ref name=sl>[http://www.soldat.ru/doc/casualties/book/chapter5_10_1.html#5_10_40 Россия и СССР в войнах XX века. Потери вооружённых сил.]</ref><br />6250 танка<br />7500 аслам самолёт<ref name="Tom10">Авторланы коллективи. История Второй мировой войны. 1939—1945. Том десятый. — М.: Воениздат, 1979</ref><br />'''Поляк аскерле:''' <br />155 900 адам
 |кючле2          = <br />1 млн адам<br />1500 танка<br />3300 аслам самолёт<ref name="Tom10"/>
 |кючле3          = 
 |кючле4          = 
 |къурманла1      = '''Совет аскерле:'''<br />78 291 ёлю<ref name="Poteri">Гриф секретности снят: Потери Вооруженных Сил СССР в войнах, боевых действиях и военных конфликтах: Стат. исслед./ Г. Ф. Кривошеев, В. М. Андроников, П. Д. Буриков. — М.: Воениздат, 1993. с. 220. ISBN 5-203-01400-0</ref><br />274 184 джаралы<br /><ref>[http://www.soldat.ru/doc/casualties/book/chapter5_13_09.html Россия и СССР в войнах XX века — Потери вооруженных сил<!-- Заголовок добавлен ботом -->]</ref><br />'''Поляк аскерле:'''<br />2825 ёлю<br />6067 джаралы
 |къурманла2      =  '''Совет билгиле:'''<ref>[http://militera.lib.ru/docs/da/berlin_45/index.html Битва за Берлин (Красная Армия в поверженной Германии)] // militera.lib.ru</ref><ref>Коллектив авторов. Русский архив: Великая Отечественная: Битва за Берлин (Красная Армия в поверженной Германии): Т. 15 (4—5). — М.: Терра, 1995 стр.141,168,180</ref><br /> 400 минг ёлю<br /> 380 минг джаралы
 |къурманла3      = 
 |къурманла4      = 
 |бютеу къурманла = 
 |белги           = 
}}
'''Берли́н операция''' — совет аскерлени [[Экинчи дуния къазуатны кюнчыгъыш-европачы сермешиу театры]]нда ахыр стратегиялыкъ операцияларыны бириди, ол операцияны баргъанында Къызыл Аскер Германияны ара шахары [[Берлин]]ни кючлегенди, эмда хорлам бла Уллу Ата Джурт Къазауат бла Экинчи дуния къазауатны Европада хорлам бла бошагъанды. Операция 23 кюнню баргъанды — 16-чы апрелден 8-чи майгъа дери, ол кюнлени ичинде совет эмда поляк аскерле кюнбатышха 100—220 км теренликге киргендиле. Сермешиулени фронтуну кенглиги — 300 км. Операцияны къурамында: Штеттин-Росток, Зелов-Берлин, Котбус-Потсдам, Штремберг-Торгаус эмда Бранденбург-Ратен фронт алгъа уруш операцияла бардырылгъандыла.

== 1945 джылны джазында Европада аскер-политика болум ==
1945 джылны январында-мартында [[1-чи Белорус фронт]]ну эмда [[1-чи Украин фронт]]ну аскерлери [[Висла-Одер операция|Висла-Одер]], [[Кюнчыгъыш-Померан операция|Кюнчыгъыш-Померан]], [[Огъары-Силез операция|Огъары-Силез]] эм [[Тёбен-Силез операция]]ланы эсебинде [[Одер]] эмда [[Лужица Ниса|Нейсе]] сууланы ётгендиле. Кюстрин плацдармдан Берлиннге дери къысха джол бла 60 км къалгъанды. Ингилиз-американ аскерле немец аскерлени рур къауумун къаушатыб, апрелни ортасына ал бёлеклери бла [[Эльба (суу)|Эльбагъа]] чыкъгъандыла. Эм магъаналы къайнакъ бёлгеледен къуру къалгъан Германияда индустрия тохтагъан халгъа келгенди. 1944/45 джылланы къышында дженгилиуледе тас болгъан адамланы орнуна толтуруу бла да къыйынлыкъла чегилгенди. Алай болса да Германияны сауутлу кючлери алкъын къаршчылыкъ берирча кюч болгъандыла. Къызыл Аскерни генштабыны тахса билгилерине кёре аланы къурамында 223 дивизия бла бригада болгъанды<ref name="RusArc"/>.

[[АБШ]]-ны, [[СССР]]-ни эмда [[Уллу Британия]]ны башчыларыны 1944 джылны къачында тюбешиулеринде келишиулерине кёре<ref>СССР-НИ, АМЕРИКАНЫ БИРЛЕШГЕН ШТАТЛАРЫНЫ ЭМДА БИРЛЕГШГЕН КОРОЛЕВСТВОНУ ПРАВИТЕЛЬСТВОЛАРЫНЫ АРАСЫНДА ГЕРМАНИЯНЫ ОККУПАЦИЯСЫНЫ ЗОНАЛАРЫНЫ ЭМДА «УЛЛУ БЕРЛИННИ» ОНОУУН ДЖЮРЮТЮУНЮ ЮСЮНДЕН КЕЛИШИУЛЕРИНИ ПРОТОКОЛУ</ref>, совет оккупация зонаны чеги Берлинден кюнбатышха 150 км болгъанды. Алай болса да, [[Черчилль, Уинстон|Черчилль]] Къызыл Аскерни озуб, Берлинни биринчи алыргъа идеяны теджегенди.<ref name="Tom10"/><ref>{{книга
|автор          = У. Черчилль
|заглавие       = Как я воевал с Россией
|ссылка         = 
|ответственный  = 
|место          = {{М.}}
|издательство = Эксмо, Алгоритм
|год = 2011
|страницы = {{{1|}}}
|страниц = {{#if:{{{1|}}}||384}}
|серия =
|isbn = 978-5-699-49864-2
|тираж =
}}</ref>

== Сермешген джанланы нюзюрлери ==

=== Германия ===
Нацист башчылыкъ Уллу Британия бла АБШ джаны бла мамырлыкъ къуруб, гитлерге къаршчы коалицияны чачар умутлу болгъанды. Ол нюзюрде Совет Союзгъа къаршчы фронтну тутуу эм бек магъаналы болгъанды.

=== СССР ===
1945 джылны апрелине аскер-политика болум совет аскер башчылыкъдан къысха болджалны ичинде Берлин бёлгеде немец аскер къауумны къаушатыб, [[Эльба (суу)|Эльба]] суугъа чыгъыб джандаш аскерле бла бирлеширин излегенди. Бу стратегия муратланы толууу Германияны къазауат созар нюзюрлерин бузар мадар бергенди.

Операцияны бардырыууна юч фронтну кючлери джыйылгъанды: [[1-чи Белорус фронт|1-чи Белорус]], [[2-чи Белорус фронт|2-чи Белорус]] эмда [[1-чи Украин фронт]]ланы, аны тышында [[18-чи хауа аскер]], [[Днепр аскер флотилия]] эмда [[Балтика флот]]ну бир къауум бёлеги.

=== Совет фронтланы нюзюрлери ===
[[1-чи Белорус фронт]]
* Германияны ара шахары [[Берлин]]ни кючлеу
* 12-15 кюнден [[Эльба (суу)|Эльба]] суугъа чыгъыу
[[1-чи Украин фронт]]
* Берлинден къыбыла таба кесиучу уруу бла «Ара» аскер къауумну баш кючлерин Берлиндеги кючледен айырыргъа, алай бла 1-чи Белорус фронтну къыбыладан Берлиннге урууун баджарыу
* Берлинден къыбыла джанында джау къауумну къаушатыргъа эмда [[Котбус]]ну бёлгесинде оператив резеврлени хорлау.
* 10-12 кюнню ичинде [[Белиц]] — [[Виттенберг]] рубежге чыгъыб, андан ары Эльба бла [[Дрезден]]нге чыгъыу
[[2-чи Белорус фронт]]
* Берлинден шималда кесиучу уруу бла 1-чи Белорус фронтну шималдан джакълау
* Берлинден шималдагъы немец аскерлени тенгизге къысыб къаушатыу
[[Днепр аскер флотилия]]
* Кемелени эки бригадасы бла 5-чи уруучу эмда 8-чи гвардиячы аскерлеге [[Одер]]ден ётюб Кюстрин плацдармгъа кирирге болушуу
* Ючюнчю бригада бла 33-чю аскерге [[Фюрстенберг (Хафель)|Фюрстенбергни]] бёлгесинде болушуу
* суу улоу джолланы миналагъа къаршчы къоруулауну баджараыу.
[[Балтика флот]]
* 2-чи Белорус фронтну тенгизден джакълау, [[Латвия]]да тенгизге къысдырылгъан «Курляндия» аскер къауумну блокадасын андан ары бардырыу

== Операцияны планы ==

Планнга кёре 1-чи Белорус эмда 1-чи Украин фронтланы аскерлери 1945 джылны 16-чы апрелини танг аласында алгъа урургъа керек болгъандыла. 2-чи Белорус фронт, аскерлерин джыйышдырыб 20 апрелде урургъа керек болгъанды.

[[1-чи Белорус фронт]] баш урууну беш аскерни (47-чи, 3-чю, 5-чи 8-чи 3-чю) эмда эки танка аскерни кючю бла Кюстрин плацдармдан Берлин таба башларгъа керек болгъанды. Танка аскерлени, тюз аскерле Зеелов дуппурлада къоруулауну экинчи сызын ётгенден сора киргизир мурат болгъанды. Баш урууну бёлмесинде артиллерияны басыннганы фронтну бир километрине 270 тоблу сауут чакълы бир болгъанды. Аны тышында фронтну башчысы [[Жуков, Георгий Константинович|Г. К. Жуков]] эки болушлукъ уруу этерге излейди: онг джанындан — 61-чи совет аскерни эмда 1-чи Поляк аскерни кючю бла, Берлинни шималындан [[Эберсвальде]], [[Зандау]] шахарла таба; сол джанындан — 69-чу эмда 33-чю аскерлени кючлери бла [[Бонсдорф]]ха ургъанды, аны мураты Берлиннге 9-чу герман аскерни ыхтырылыргъа мадар бермезге.

[[1-чи Украин фронт]] баш урууну беш аскерни кючю бла бардырыргъа керек болгъанды: юч тюз аскер (13-чю, 5-чи, 3-чю) эмда эки танка аскер, ала [[Тримбель]] шахарны къатындан [[Шпремберг]] таба урургъа керек болгъандыла. Болушлукъ урууну Дрезден табагъа 2-чи Поляк аскер бла 52-чи совет аскерле бардырыргъа керек болгъандыла.

1-чи Украин фронт бла 1-чи Белорус фронтну арасында ырджы Берлинден 50 км къыбыла-кюнчыгыш кетиб, [[Люббен]] шахарны районунда болгъанды, ол керек болса 1-чи Украин фронтну аскерлерине Берлинни къыбыладан урургъа мадар бергенди.

[[2-чи Белорус фронт]]ну башчысы К. К. Рокоссовский баш урууну 65-чи, 70-чи эмда 49-чу аскерлени кючлери бла [[Нёйстрелиц]] табагъа бардырыргъа оноу этгенди. Немец къоруулау сызны юзгенден сора, алгъа урууну джетишимин айры танка, механикалы эмда кавалерия корпусла тамамларгъа планланнганды.

== Эки джанындан кючлени къурамы ==

=== СССР ===
[[1-чи Белорус фронт]] (командири маршал [[Жуков, Георгий Константинович|Г. К. Жуков]], штабны тамадасы генерал-полковник [[Малинин, Михаил Сергеевич|М. С. Малинин]]) къурамы:
[[Файл:Stamp Russia 1995 Berlin Operacy.jpg|thumb|200px|Россияны маркасында Берлин операция, [[1995]]]]
* [[61-чи аскер (СССР)|61--чи аскер]] (генерал-полковник [[Белов, Павел Алексеевич|Белов П. А.]])
* [[47-чи аскер (СССР)|47-чи аскер]] (генерал-лейтенант [[Перхорович, Франц Иосифович|Перхорович Ф. И.]])
* [[3-чю уруучу аскер]] (генерал-полковник [[Кузнецов, Василий Иванович|Кузнецов В. И.]])
* [[5-чи уруучу аскер]] (генерал-полковник [[Берзарин, Николай Эрастович|Берзарин Н. Э.]])
* [[8-гвардиячы аскер]] (генерал-полковник [[Чуйков, Василий Иванович|Чуйков В. И.]])
* [[69-чу аскер (СССР)|69-чу аскер]] (генерал-полковник [[Колпакчи, Владимир Яковлевич|Колпакчи В. Я.]])
* [[33-чю аскер (СССР)|33-чю аскер]] (генерал-полковник [[Цветаев, Вячеслав Дмитриевич|Цветаев В. Д.]])
* [[3-чю аскер (СССР)|3-чю аскер]] (генерал-полковник [[Горбатов, Александр Васильевич|Горбатов А. В.]])
* [[1-чи гвардиячы танка аскер]] (генерал-полковник [[Катуков, Михаил Ефимович|Катуков М. Е.]])
* [[2-чи гвардиячы танка аскер]] (генерал-полковник [[Богданов, Семён Ильич|Богданов С. И.]])
* [[1-чи Поляк Аскер]] (генерал-лейтенант Поплавский С. Г.)
* [[16-чы хауа аскер]] (генерал-полковник [[Руденко, Сергей Игнатьевич|Руденко С. И.]])
* [[9-чу танка корпус (СССР)|9-чу танка корпус]] (генерал-лейтенант танковых войск [[Кириченко, Иван Федорович|Кириченко И. Ф.]])
* [[11-чи танка корпус (СССР)|11-чи танка корпус]] (генерал-майор танковых войск [[Ющук, Иван Иванович|Ющук И. И.]])
* [[7-чи гвардиячы кавалерист корпус]] (генерал-лейтенант [[Константинов, Михаил Петрович|Константинов М. П.]])
* [[2-чи гвардиячы кавкалерист корпус]] (генерал-лейтенант [[Крюков, Владимир Викторович|Крюков В. В.]])
[[1-чи Украин фронт]] (командири маршал [[Конев, Иван Степанович|И. С. Конев]], штабны тамадасы аскерни генералы [[Петров, Иван Ефимович|И. Е. Петров]]) къурамы:
* [[3-чи гвардиячы аскер]] (генерал-полковник [[Гордов, Василий Николаевич|Гордов В. Н]])
* [[5-чи гвардиячы аскер]] (генерал-полковник [[Жадов, Алексей Семёнович|Жадов А. С.]])
* [[13-чю аскер (СССР)|13-чю аскер]] (генерал-полковник [[Пухов, Николай Павлович|Пухов Н. П.]])
* [[28-чи аскер (СССР)|28-чи аскер]] (генерал-лейтенант [[Лучинский, Александр Александрович|Лучинский А. А.]])
* [[52-чи аскер (СССР)|52-чи аскер]] (генерал-полковник [[Коротеев, Константин Аполлонович|Коротеев К. А.]])
* [[3-чю гвардиячы танка аскер]] (генерал-полковник [[Рыбалко, Павел Семёнович|Рыбалко П. С.]])
* [[4-чю гвардиячы танка аскер]] (генерал-полковник [[Лелюшенко, Дмитрий Данилович|Лелюшенко Д. Д.]])
* [[2-чи хауа аскер]] (генерал-полковник [[Красовский, Степан Акимович|Красовский С. А.]])
* [[2-чи Поляк Аскер]](генерал-лейтенант [[Сверчевский, Кароль|Сверчевский К. К.]])
* [[25-чи танка корпус (СССР)|25-чи танка корпус]] (генерал-майор [[Фоминых, Евгений Иванович|Фоминых Е. И.]])
* [[4-чю гвардиячы танка корпус]] (генерал-лейтенант[[Полубояров, Павел Павлович|Полубояров П. П.]])
* [[7-чи гвардиячы механикалы корпус]] (генерал-лейтенант [[Корчагин, Иван Петрович|Корчагин И. П.]])
* [[1-чи гвардиячы кавалерист корпус]] (генерал-лейтенант [[Баранов, Виктор Кириллович|Баранов В. К.]])
[[2-чи Белорус фронт]] (командири маршал [[Рокоссовский, Константин Константинович|К. К. Рокоссовский]], штабны тамадасы генерал-полковник [[Боголюбов, Александр Николаевич (аскерчи)|Боголюбов А. Н.]]) в составе:
* [[2-чи уруучу аскер]] (генерал-полковник [[Федюнинский, Иван Иванович|Федюнинский И. И.]])
* [[65-чи аскер (СССР)|65-чи аскер]] (генерал-полковник [[Батов, Павел Иванович|Батов П. И.]])
* [[70-чи аскер (СССР)|70-аскер]] (генерал-полковник [[Попов, Василий Степанович (военачальник)|Попов В. С.]])
* [[49-чу аскер (СССР)|49-чу аскер]] (генерал-полковник [[Гришин, Иван Тихонович|Гришин И. Т.]])
* [[4-чю хауа аскер]] (генерал-полковник[[Вершинин, Константин Андреевич|Вершинин К. А.]])
* [[1-чи гвардиячы танка корпус]] (генерал-лейтенант [[Панов, Михаил Фёдорович|Панов М. Ф.]])
* [[8-чи гвардиячы танка корпус]] (генерал-лейтенант [[Попов, Алексей Фёдорович (генерал)|Попов А. Ф.]])
* [[3-чю гвардиячы танка корпус]] (генерал-лейтенант танковых войск [[Панфилов, Алексей Павлович|Панфилов А. П.]])
* [[8-чи механикалы корпус]](генерал-майор [[Фирсович, Александр Николаевич|Фирсович А. Н.]])
* [[3-чю гвардияч кавалерист корпус]] (генерал-лейтенант [[Осликовский, Николай Сергеевич|Осликовский Н. С.]])
[[18-чи хауа аскер]] (главный маршал [[Голованов, Александр Евгеньевич|Голованов А. Е.]])

[[Днепр аскер флотилия]] (контр-адмирал [[Григорьев, Виссарион Виссарионович|Григорьев В. В.]])

[[Къызыл байракълы Балтика флот]] (адмирал [[Трибуц, Владимир Филиппович|Трибуц В. Ф.]])

Бютеулей: совет аскерле — 1,9 млн адам, поляк аскерле — 155 900 адам<ref name=sl/>, 6250 танка, 41 600 тоблу сауут бла миномет, 7500 самолёт<ref name="Tom10"/>

Аны тышында 1-чи Белорус фронтну къурамында джесир немец аскерчиле бла абычарладан къуралгъан, гитлерчи режим бла кюреширге разылыкъ берген аскер бёлекле да болгъандыла ([[Зейдлиц-Курцбах, Вальтер фон|Зейдлицни]] аскерлери)<ref>Альтнер Хельмут. Берлинская «пляска смерти». М., 2008. с. 92</ref>

=== Германия ===
[[Аскерлени «Висла» къаууму]]на башчылыкъ генерал-полковник [[Хейнрици, Готхард|Г. Хейнрици]] этгенди, 28-чи апрелден [[Штудент, Курт|К. Штудент]], къурамы:
* [[3-чю танка аскер (Германия)|3-чю танка аскер]] (генерал [[Мантойфель, Хассо фон|Х. Мантейфель]])
** [[32-чи аскер корпус (Германия)|32-чи аскер корпус корпус]] (генерал [[Шак, Фридрих-Август|Ф. Шак]])
** [[«Одер» аскер корпус]]
** [[СС-ни 3-чю танка корпусу]] (бригадефюрер СС [[Циглер, Йоахим|Й. Циглер]])
** [[46-чы танка корпус (Германия)|46-чы танка корпус]] (генерал [[Гарайс, Мартин|М. Гарайс]])
** [[101-чи аскер корпус (Германия)|101-чи аскер корпус]] (генерал [[Берлин, Вильгельм|В. Берлин]], с 18 апреля 1945 генерал-лейтенант [[Зикст, Фридрих|Ф. Зикст]])
* [[9-чу аскер (Германия)|9-чу аскер]] (генерал [[Буссе, Теодор|Т. Буссе]])
** [[56-чы танка корпус (Германия)|56-чы танка корпус]] (генерал [[Вейдлинг, Гельмут|Г. Вейдлинг]])
** [[СС-ни 11-чи корпусу]] (обергруппенфюрер СС [[Кляйнхайстеркамп, Маттиас|М. Кляйнхайстеркамп]])
** [[СС-ни 5-чи тау корпусу]] (обергруппенфюрер СС [[Еккельн, Фридрих|Ф. Екельн]])
** [[5-чи аскер корпус (Германия)|5-чи аскер корпус]] (генерал [[Вегер, Курт|К. Вегер]])
[[Аскерлени «Ара» къаууму]] башчылыкъ генерал-фельдмаршал [[Шернер, Фердинанд|Ф. Шернерде]] къурамы:
* [[4-чю танка аскер (Германия)|4-чю танка аскер]] (генерал [[Грезер, Франц|Ф. Грезер]])
** [[«Уллу Германия» танка корпус]] (генерал [[Яуер, Георг|Г. Яуер]])
** [[57-чи танка корпус (Германия)|57-чи танка корпус]] (генерал [[Кирхнер, Фридрих|Ф. Кирхнер]])
* [[17-чи аскер (Германия)|17-чи аскерни]] кючлерини лбир къаууму (генерал [[Хассе, Вильгельм|В. Хассе]])

Хауадан джаяу аскерлеге болушлукъ: [[4-чю хауа флот]], [[6-чы хауа флот]], [[«Райх» хауа флот]] этгендиле.

Бютеулей: 48 джаяу, 6 танка эмда 9 моторлу дивизия; 37 айры джаяу полк, 98 айры джаяу батальон, анытышында кёб айры артиллериячы эмда энчи бёлек (1 млн адам, 10 400 тоб сауут бла миномет, 1500 танка бла штурм сауут эмда 3300 самолёт)<ref name="Tom10"/>.

[[24-чю апрель|24-чю апрелде]] сермешиуге [[12-чи аскер (Германия)|12-чи аскер]] генерал [[Венк, Вальтер|В. Венкни]] башчылыгъында киргенди, ол андан алгъа Кюнбатыш фронтда къазауат этгенди.

== Операцияны баргъаны ==

=== 1-чи Белорус фронт (16-25 апрель) ===
[[Файл:Bundesarchiv Bild 183-E0406-0022-012, Sowjetische Artillerie vor Berlin.jpg|thumb|250px|Совет артиллерия Берлиннге киришде, апрель 1945 джыл.]]
Москва заман бла, танг 5 сагъатда (танг атаргъа 2 сагъат къала), 16-чы апрелде 1-чи Белорус фронтну бёлгесинде артиллерия хазырланыу башлананады. 9000 тоб сауут эмда миномёт, 1500 аслам Катюша 25 минутну ичинде немец къоруулауну биринчи сызын, фронтну юзюллюк 27 километрлик бёлмесин джер бла тенг этедиле. Атаканы башланыуу бла артиллерияны оту къоруулауну теренине кёчеди, фронт юзюлген бёлмеледе 143 зенит прожектор джандырылады. Аланы кёз къаматхан джарыкълары джауну джунтчутады, аны бла бирге алгъа ургъан бёлеклени джолларын джарытадыла (немецлени къарангыда кёрген Infrarot-Scheinwerfer системалары 1 км узакълыкъда ышанланы кёргюзгенди, ол алгъа ургъан аскерлеге уллу къоуркъуу болгъанды, прожекторланы кючлю джарыгъы аланы бузгъанды). Биринчи эки сагъатда совет аскерлени алгъа уруулары джетишимли баргъанды, айры бёлекле къоруулауну экинчи сызына да чыкъгъандыла. Алай а джууукъда, гитлерчиле, къоруулауну декменгили этилген экинчи сызын дагъан этиб кючлю къаршчыланыуну башлагъандыла. Фронту бютеу узунлугъу бла кючлю сермешиуле башланнгандыла. Фронту бир къауум бёлмелеринде совет аскерле айры тамал пунткланы кючлеселе да, магъаналы джетишим этелмегендиле. Зеелов дуппурлада къурулгъан кючлю къаршчыланыу бетджан системагъа джаяу аскерле къарыу этелмегендиле. Бу болумда фронтха башчылыкъ этген маршал Жуков сермешиуге 1-чи эмда 2-чи гвардиячы танка аскерлени киргизирге оноу этеди. Биринчи кюнде сермешиулени барыуу, немец аскер башчылыкъны Зелов дуппурланы джакълауну бек магъаналы кёргенлерин ангылатханды. Бу бёлмеде къоруулауну кючлендирир ючюн16-чы апрелни аскерлени «Висла» къауумуну оператив резервин киргизгедиле. 17-чи апрелни бютеу кюню бла кечесинде 1-чи Белорус фронтну аскерлери джау бла ауур сермешиуле бардыргъандыла. Немец аскерлени кючлю къаршчылануларын аз-аз дженге, 19-чу апрелни ингирине къоруулауну ючюнчю сызын юзедиле эмда Берлиннге алгъа урургъа амал табадыла.

Къуршаланыугъа керти къоркъуу болгъанында, 9-чу немец аскерни командири Т. Буссе аскерни Берлинни джанына ыхтырылыб эмда анда къоруулауну кючлендирирге эркинлик излегенди. Бу планны аскерлени «Висла» къауумуну башчысы генерал-полковник Хейнрици къабыл этгенди, алай а Гитлер бу планны унамай, аскерле тургъан джерлеринде сермеширлерин излегенди.

20-чы апрелде Берлиннге артиллерия тоб атыу башланнганды<ref name="Keytel">''Кейтель В.'' 12 ступенек на эшафот… — Ростов н/Д: Феникс, 2000</ref>, ол Гитлерни туугъан кюнюне саугъа болгъанды. 21-чи апрелде 9-чу уруучу, 2-чи гвардиячы танка, 47-чи бла 5-чи уруучу аскерле къоруулауну ючюнчю сызын юзюб Берлинни къыйырына кириб сермешиулени башлагъандыла. Шахаргъа биринчи 5-чи уруучу аскерни 26-чы гвардиячы ышанчы корпусу бла 32-чи ышанчы корпусуну бёлеклери киргендиле. Ол кюн огъунакъ ефрейтор [[Муравьев, Александр Иванович|А. И. Муравьёв]] Берлинде биринчи совет байракъны такъгъанды. 21-чи апрелни ингиринде къыбыладан шахаргъа 3-чю гвардиячы танка аскерни алчы бёлеклери киргенди. 23-чю эмда 24-чю апрелде сермешиуле бек къаты болгъандыла. 23-чю апрелде Берлинни штурмунда эм бек джетишим 9-чу ышанчы корпус этгенди. Бу корпусну аскерчилери тири штурм бла [[Карлсхорст]]ну кючлегенди эмда [[Шпрее]] суугъа чыгъыб аны ётгендиле. Шпреени ётген заманда уллу болушлукъ [[Днепр аскер флотилия]]ны кемелери этгенди, ала джауну отуну тюбюнде сууну бир джагъасындан башхасына совет бёлеклени кёчюргенди. 24-чю апрелге совет аскерлени алгъа баргъанлары акъыртыныракъ болса да, гитлерчиле тохтаталмагъандыла. 24-чю апрелде 5-чи уруучу аскер къаты сермешиулени бардыра Берлинни арасына акъыртын баргъанды.

61-чи аскер бла 1-чи Поляк Аскер алгъа урууларын 17-чи апрелде башлаб, къаты сермешиуле бла немец къоруулауну бузуб, Берлинни шималдан ётгендиле эмда Эльбагъа бурулгъандыла.

=== 1-чи Украин фронт (16-25 апрель) ===
[[1-чи Украин фронт]]ну аскерлерини алгъа уруулары джетишимли баргъанды. 16-чы апрелде танг аласы бла, бютёу 390 километрлик фронтда тютюнден джабыу салыннганды, ол джауну ал сынчыкълау пунктларын «сокъурлашдыргъанды». 6 сагъат бла 55 минутда, 40 минутлукъ артиллерия уруудан сора, биринчи эшалонну кючлендирилген дивизиялары Нейсени ётюуню башлагъандыла. Сууну сол джагъасында эрлай плацдармланы кючлеб, ала сууну юсю бла кёпюрлени салыуну баджаргъандыла. Операцияны биринчи сагъатларында инженер аскерле урууну баш бёлгесинде 133 кечиу джарашдыргъандыла. Сагъат сайын плацдармгъа джиберилген кючле бла амалланы саны ёсгенлей баргъанды. . Кюнню ортасына алгъа ургъанла немец къоруулауну экинчи сызына чыкъгъандыла. Фронтну юзюлюуюню къоркъууун ангылаб, немецле операцияны биринчи кюнюнде огъунакъ сермешиуге кеслерини къуру тактикалыкъ тюл, оператив резеврлерин да джибередиле. Аланы баш нюзюрлери алгъа келген совет аскерлени суугъа атаргъады. Алай болса да, кюнню ахырына фронтну аскерлери фронтда къоруулау сызны юзюб, 13 км теренликге киредиле.

17-чи апрелни эртденине [[Лужица Ниса|Нейседен]] [[3-чю гвардиячы танка аскер|3-чю]] эмда [[4-чю гвардиячы танка аскер]]ле саулай ётедиле. Сау кюнню фронтну аскерлери джауну къаршчыланыуун дженгиб, немец къоруулауда тешик этиб, тешикни кенгертгедиле. Алгъа баргъан аскерлеге хауадан болушлукъ 2-чи хауа аскерни пилотлары этгендиле. [[Штурмчу авиация]] джаяу аскерле берген нюзюрлени тындыра, джауну ургъандыла. [[Бомбалаучу авиация]] фронтха джууукълашхан резервлени къаушатханды. 17-чи апрелни арасына 1-чи Украин фронтну сывзында быллай болум болгъанды: 13-чю, 3-чю эмда 5-чи гвардиячы аскерле этген тешикден, кюнбатышха танка аскерле ётгендиле. Кюнню ахырына, ала Шпрееге джетедиле, эмда анда ётюуню башлайдыла. Ол заманда экинчи магъаналы, Дрезден таба джанында 52-чи аскер бла 2-чи Поляк Аскерни кючлери джауну къоруулауун юзюб, эки кюн сермешиуге 20 км теренликге ётедиле.

1-чи Белорус фронтну акъыртын алгъа баргъанлары, эмда 1-чи Украин фронтну джетишимлерин эсебге ала, 18-чи апрелни кечесинде Баш Ставка 1-чи Украин фронтну 3-чю эмда 4-чю гвардиячы танка аскерлерин Берлиннге бурургъа буйрукъ береди<ref name="RusArc">Коллектив авторов. Русский архив: Великая Отечественная: Битва за Берлин (Красная Армия в поверженной Германии): Т. 15 (4—5). — М.: Терра, 1995</ref>.

Ставканы буйругъун тындыра, 18-чи эмда 19-чу апрелде танка аскерле Берлиннге айланадыла. Аланы баргъанларыны темпри кюннге 35-50 км болгъанды. Ол заманда тюз аскерле джауну [[Котбус]] бла [[Шпремберг]]ну къатында уллу къауумларын къаушатыргъа муратланады.

20-чы апрелни ахырына, 1-чи Украин фронтну аскерлери джауну фронтун юзюб «Висла» къауумну «Ара» къауумдан айырады. Танка аскерлени быллай терк джетишимлеринде къоркъууну ангылаб, немец аскер башчылыкъ Берлинни киришин къоруулауда талай мадар этгенди. Къоруулауну кючлендирир ючюн, [[Цоссен]], [[Луккенвальде]], [[Йютербог]] шахарланы къатларына джаяу эмда танка бёлекле джибериледиле. Аланы къаршчыланыуларын дженге 21-чи апрелни кечесине Рыбалкону танкачылары Берлинни тыш къоруулау тогъайына джетедиле. 22-чи апрелни эртденине 3-чю гвардиячы танка аскерни [[9-чу механикалы корпус|9-чу мехкорпусу]] бла [[6-чы гвардиячы танка корпусу]] [[Нотте]] каналдан ётедил, Берлинни тыш къоруулау тогъайын юзюб, кюнню ахырына [[Тельтовканал]]ны къыбыла джагъасына чыгъадыла. Анда дажуну кючлю эмда къурамлы къаршчыланыууна тюбеб тохтайдыла.

22-чи апрелни эртденинде [[Гитлер]]ни штабында баш аскер башчылыкъны джыйылыуу болады, анда В. Венкни [[12-чи аскер (Германия)|12-чи армин]] Кюнбатыш фронтдан алыб къуршаланыргъа джетиб тургъан 9-чу аскерге болушлукъгъа джиберирге оноу алынады. 12-чи аскерни алгъа джюрюшюн къурар ючюн, аны штабына фельдмаршал [[Кейтель, Вильгельм Бодевин Йоханн Густав|Кейтель]] кетеди.

Тельтов-канал джагъалары бетджан этилген уллу тыйгъыч болгъанды. Аны тышында аны шимал джагъасында бетдженла сауутла бла да джакъланнгандыла. Каналны къыйыры бла къабыргъалары метрден аслам болгъан юйле къабыргъа кибик баргъандыла. Болумну бичиб, совет аскер башчылыкъ Тельтов-каналны ётюуню аллында уллу хазырлыкъ этерге оноу алгъанды. 23-чю апрель сау кюнню 3-чю гвардиячы танка аскер штурмгъа хазырланнганды. 24-чю апрелни тангына Тельтвов-каналны къыбыла джагъасында кючлю артиллерия къауум джыйылгъанды, тоблу сауутланы басыннганы фронтну километрине 650 быргъы болгъанды. Кючлю тоблу уруу бла джауну джер бла тенг этиб, 6-чы гвардиячы танка корпусну аскерлери Тельтов-каналны джетишимли ётедиле, эмда шимал джагъасында плацдарм кючлейдиле. 24-чю апрелни кюндюзюнде Венкни 12-чи аскери совет аскерни позицияларына биринчи чабыуул этгенди.

25-чи апрелни 12 сагъатында Берлинден кюнбатышда 4-чю гвардиячы танка аскерни бёлеклери бла 1-чи Белорус фронтну 47-чи аскерини бёлеклери бла тюбешеди. Ол кюн башха белгили тюбешиу болады — 5-чи гвардиячы аскерни бёлеклери американ аскерле бла тюбешеди.

25-чи апрелден 2-чи майгъа дери 1-чи Украин фронтну аскерлери юч табада ауур сермешиуле бардыргъандыла:28-чы аскерни бёлеклери, 3-чю эмда 4-чю танка аскерле Берлинни штурмуна къошулгъандыла; 4-чю гвардиячы танка аскерни кючлерини бёлеги, 13-чю аскер бла бирге 12-чи немец аскерни контрурууун тыйгъандыла; 3-чю гвардиячы аскер бла 28-чи аскерни бёлеклери къуршаланнган 9-чу аскерни тыйыб къаушатхандыла.

Операцияны башланнганындан бери аскерлени «Ара» къаууму совет аскерлени алгъа урууларын тыяр мурат бла кюрешгенди. 20-чы апрелде немец аскерле биринчи котрурууларын 1-чи Украин фронтну сол флангында 52-чи аскер бла 2-чи Поляк Аскерни позицияларына этгедиле. 23-чи апрелде джангы кючлю котруруу бу эки аскерни арасын юзгенди, немец аскерле 20 км теренликге кириб, фронтны тылына чыгъыу къоркъуу салгъандыла.

=== 2-чи Белорус фронт (20 апрель-8 май) ===
17-чи апрелден 19-чу апрелге дери 2-чи Белорус фронтну 65-чи аскерини бёлеклери алчы кючлери бла Одерни экисууарасын алгъандыла, ол баш кючлени сууну ётюуюн тынчлагъанды.
20-чы апрелни эртденинде 2-чи Белорус фронтну баш кючлери алгъа ургъандыла: 65-чи, 70-чи эмда 49-чу аскерле. Ала Одерни ётгендиле. Эм уллу джетишимле 65-чи аскерни бёлмесинде болгъанды. Сагъат 13 бола эки 16 тонналыкъ пантон кёпюр салыныб, 20-чы апрелни ингирине бу аскерни кючлери кенглиги 6, теренлиги 1,5 километр болгъан плацдармны кючлейдил.

Фронтну ара бёлмесинде уа джетишимле азыракъ болгъандыла, 70-чи аскер бек терен ётелмегенди. Флангны солундагъы 46-чу аскер кючлю къаршчыланыугъа тюбеб, уллу джетишимге баралмагъанды. 21-чи апрелни сау кюню эмда кечеси фронтну аскерлери немец аскерлени атакаларын уруб къайтаргъанлай, Одерни кюнбатыш джагъасында плацдармны таймаздан кенгертирге кюрешгенди. Бу болумда фронту аскер башчысы К. К. Рокоссовский 49-чу аскерни онг джанында хоншусу 70-чи аскер этген кечиу бла ётдюрюб, кесини бёлмесине къайтарыргъа оноу этгенди. 25-чи апрелге къаты сермешиулени эсебинде фронту аскерлери кючленнге плацдармны кенгертгендиле (кенглигине 35 км, теренлигине 15 км) . Уруучу кючню къарыулу этер ючюн, Одерни кюнбатыш джагъасына 2-чи уруучу аскер, 1-чи эмда 3-чю гвардиячы танка корпусла ётдюрюлгендиле. Операцияны биринчи этапында 2-чи Белорус фронт 3-чю немец танка аскерни баш кючлерин кесине буруб, Берлин тюбюнде сермешгенлеге болушлукъ этерге къоймагъанды.
26-чы апрелде 65-чи аскерни бёлеклери Штеттинни кючлегендиле. Андан ары 2-чи Белорус фронтну аскерлери джауну къаршчыланыуун сындырыб, таймаздан кюнбатышха баргъандыла. 3-чю майда 3-чю гвардиячы танка корпус [[Висмар]] къыбыла-кюнбатышында [[2-чи аскер (Уллу Британия)|2-чи британ аскерни]] алчы бёлеклери бла тюбешгенди.

=== Франкфурт-губен къауумну къурутуу ===

24-чю апрелни ахырына 1-чи Украин фронтну 28-чи 1-чи Белорус фронтну 8-чи гвардиячы аскерини бёлеклерине тюбегендиле, алай бла Берлинден къыбыла-кюнчыгъышда генерал Буссени 9-чу аскерин къуршалагъандыла, Берлин бла байламын кесгендиле. Къуршаланган немец аскер къауум — франкфурт-губен къауум атны бергендиле. Энди совет аскерлени аллында 200 минглик немец аскерни къаушатыу, эмда къуршаланыудан чыгъармау нюзюр салыннганды. Бу нюзюрню толтурур мурат бла 1-чи Украин фронтну 3-чю гвардиячы аскери бла 28-чи аскерни бёлеклерини бир къаууму немец аскерлени къуршалыудан чыгъар джерлеринде актив къоруулаугъа кёчгендиле. 26-чи апрелде 1-чи Белорус фронтну 3-чю, 69-чу эмда 33-чю аскерлери къуршаланнган аскерлени тамамы бла къурутууну башлагъандыла. Алай а джау къаты къаршчыланыудан сора да къуршаланыудан чыгъар мурат бла талай кере контруруу этгенди. 2-чи майгъа дери къуршаланнган аскерле 1-чи Украин фронтну аскерлерини фронтларын юзюб, кюнбатышха чыгъар муратны къоймагъандыла. Алай а къура айры аз санлы къауумла чегетле бла кюнбатышха кетелгендиле.

=== Берлинни штурму (25 апрель — 2 май) ===

[[Файл:Поляк аскерле Берлинде.jpeg|мини|Поляк аскерле Берлинде]]
25-чи апрелни кюндюз сагъат 12 бола, Берлин ахыры бла къуршаланады. Ол заманнга совет билгилеге кёре Берлинни гарнизонунда 200 минг адамдан аслам адам, 3 минг тоб сауут, 250 танка болгъанды. Шахарны къоруулауу бек акъыллы, оюмлу эмда кючлю болгъанды. Аны тамалында кючлю отну, къаршчыланыуну тамал пункларыны системасы болгъанды. Шахарны арасына не къадар джууукъ болса, о къадар къоруулау къысыкъ болгъанды. Къоруулаугъа кенг къабыргъалы таш юйлени къысыкъ сирелгенлери да уллу болушлукъ болгъанды. Мекямланы эшиклери бла терезелери бегитилиб амбразурала этилгендиле. Орамла тёрт метр къалынлыгъы къадар болгъан [[баррикада]]ла къурулгъандыла. Берлинни джакълагъанлада кёб [[фаустпатрон]] болгъанды, ала орам сермешиуледе танкалагъа къаршчы кючлю сауут болгъандыла. Джауну къорууланыуунда джер тюбю къурулушла да уллу роль ойнагъандыла, ала бла ала аскерлерин маневр этдирирге эмда тоб уруула бла бомбалауладан букъдургъандыла.

26-чи апрелге Берлинни штурмунда 1-чи Белорус фронтну 6 аскери (47-чи, 3-чю эмда 5-чи уруучу, 8-чи гвардиячы, 1-чи бла 2-чи гвардbzxs танка аскерле) эмда 1-чи Украин фронтну 3 аскери (28-чи, 3-чю эм 4-чю гвардbzxs танка аскерле). Уллу шахарланы алыуну сынамын эсебге ала, шахарлада сермешиуле ючюн, штурмучу оитрядла къуралгъандыла, аланы къурамларында ышанчы батальонла неда ротала, танкала, артиллерия эмда саперла бла кючленнгендиле.



27-чи апрелге Берлинни аралыгъына терен кирген совет аскерле джауну аскерлери кюнчыгъышдан кюнбатышха узун тар созулгъандыла (узунлукъгъа 16 км, кенгликге эки-юч, бир-бирде тёртге дери). Шахарда сермешиуле кече да, кюн да тохтамагъандыла. Тийре тийре совет аскерле дажуну къоруулауун «кемириб» алгъа баргъандыла. 28-чи апрелни ашхамына 3-чю уруучу аскерни бёлеклери [[Рейхстаг (мекям)|рейхстагга]] чыкъгъандыла. 29-чу апрелни кечесине алчы совет аскерле бла Мольтке кёпюр кючленеди. 30-чу апрелини тангында кёб къурман бериб, парламентни мекямыны къатындагъы ич ишлени мекямы кючленеди. Рейхстагга джол ачылады.
[[Файл:совет эмда аскерчиле.jpg|мини|Поляк эмда совет аскерчиле Берлинде сермешиуледе]]

1945 джылны 30-чу апрелинде, сагъат 21.30 бола Рейхстагны совет аскерле штурм этедиле. 1-чи майны танг аласында Рейхстагны башында къызыл байракъ тагъылады. Алай а мекям толусу бла кючленелмегенди, хар отоу, хар бёлме ючюн сермешиу баргъанды. 1-чи майны кечесине Рейхстагны гарнизону капитуляция этеди.

[[1-чи май]]гъа немецлени къолларында къуру [[Тиргартен]] бла правительство болгъан тийре къалады. Анда император канцелярия болгъанды, аны арбазында Гитлерни бункери.
1-чи майны кечесинде алгъыннгы ангылашулагъа кёре 8-чи гвардиячы аскерни штабына немец джаяу аскерлени генерал штабыны тамадасы генерал Кребс келгенди. Ол аскерни башчысы [[Чуйков, Василий Иванович|В. И. Чуйковха]] [[Гитлер]] кесин ёлтюргенин, эмда Германияны джангы правительствосуну отну тохтатыу теджеуюн билдиргенди. Бу билдириу Г. К. Жуковха берилгенди, ол да Москвагъа джибергенди. [[Сталин]] сылтаусуз капитуляция излегенин билдиргенди. 1-чи майны 18 сагъатында Германияны дажнгы правительствосу сылтаусуз капитуляция излемни къабыл этмегенди, совет аскерле джангы кючден штурмну башлагъандыла.

2-чи майны кече сагъат биринде 1-чи Белорус фронтну радиостанциясы орус тилде билдириу алгъанды: «Отну тохтатыуну тилейбиз. Подстам кёпюрге парламентарийлени джиберебиз». Билдирилген джерге келген немец абычар Берлинни къоруулауну башчысы генерал [[Вейдлинг, Гельмут|Вейдлингни]] Берлинни гарнизону капитуляция этерге хазыр болгъан билдириуюн бергенди. 2-чи майны эртденини сагъат 6-да генерал Вейдлинг юч немец генерал бла бирге фронту ётюб джесирге кесин бергенди. Бир сагъатдан, 8-чи гвардиячы аскерни штабында тургъан генерал капитуляция буйрукъгъа къол салгъанды. Бу буйрукъ радио эмда таууш этиучюле бла джаугъа билдирилгенди. Бу буйрукъну алгъанла къаршчыланыуну тохтатхандыла. Кюнню ахырына 8-чи гвардиячы аскерни кючлери шахарны арасын джаудан ариулагъандыла. Капитуляция этерге излемеген бёлекле кюнбатышха ётерге излегендиле, алай а къаушатылгъандыла.

== Операцияны эсеблери ==
[[Файл:Berlin Treptow Ehrenmal 07.jpg|thumb|[[Трептов-парк]]да [[Азатлагъан аскерчи (монумент)|Азатлагъан аскерчиге монумент]]]]
* Эм уллу<ref name="Tom10"/> немец аскер къауумну къаушатыу, Германияны ара шахарын кючлеу, Германияны баш аскер эмда политика башчылыгъын джесирлеу.
* Берлинни тюшюую эмда Германияны башчылыгъын къралгъа оноу этелмегени герман сауутлу кючлени къаршчыланыуларын тохтатханды.
* Немец джесирден джюзле бла минг адам азатланнганды, аланы ичинде 200 мингден асламы тыш къралланы адамы. .

== Тарих фактла ==
[[Файл:Medal For the Capture of Berlin.jpg|thumb|«За взятие Берлина» медаль]]
* Берлин операция [[Гиннессни рекордларыны китабына]] тарихде эм уллу сермешиу болуб киргенди. Эки джандан да 3,5 миллиондан артыкъ адам, 7750 танка эмда 11 минг самолёт къошулгъанды.
* Аллында 1-чи Белорус фронтну башчылыгъы Берлинни алыу операцияны 1945 джылны февралында планлагъанды<ref name="RusArc"/>.
* [[Фомичёв, Михаил Георгиевич|М. Г. Фомичевну]] [[65-чи Челябинск танка бригада]]сы  [[Бабельсберг]]ни къатында концлагерден азатлагъан тутмакъланы ичинде Францияны алгъыннгы премьер-министри  [[Эррио, Эдуар|Эдуар Эррио]] да болгъанды<ref name="Konev">''Конев И. С.'' Сорок пятый. — М., Воениздат, 1970</ref>.
* 22-чи апрелде 2-чи гвардиячы танка корпусну аскерчилери немец джесирден Норвегияны аскерини баш комадующийи генерал [[Руге, Отто|Отто Ругени]] азатлагъандыла<ref name="Konev"/>.
* Сермешиуле бошалгъандан сора Берлинчилеге берилген азыкъ паёкга [[кофе]] киргенди, ол СССР-ден энчи поезд бла келтирилгенди<ref name="Antip">Антипенко Н. А. [http://militera.lib.ru/memo/russian/antipenko_na/index.html На главном направлении] — М.: Наука, 1967</ref>.
* 2-чи Белорус фронту аскерлери джесирден [[Бельгия]]ны бютеу баш аскер башчылыгъын азатлагъанды, аланы ичинде Бельгий аскерни генерал штабыны тамадсы<ref name="RusArc"/>.

== Белгиле ==
{{белгиле}}

== Литература ==
* Жуков Г. К. Воспоминания и размышления. В 2 т. — М.: Олма-Пресс, 2002
* Конев И. С. Сорок пятый. — М., Воениздат, 1970
* Рокоссовский К. К. [http://militera.lib.ru/memo/russian/rokossovsky/index.html Солдатский долг] — М.: Воениздат, 1988
* Григорьев В. В. [http://militera.lib.ru/memo/russian/grigoriev_vv/index.html И корабли штурмовали Берлин] — М.: Воениздат, 1984
* Чуйков В. И. [http://militera.lib.ru/memo/russian/chuykov2/index.html Конец третьего рейха] — М.: Советская Россия, 1973
* Руденко С. И. [http://militera.lib.ru/memo/russian/rudenko/index.html Крылья Победы] — М.: Международные отношения, 1985
* Пухов Н. П. [http://militera.lib.ru/memo/russian/puhov_np/index.html Годы испытаний] — М.: Воениздат, 1959
* Лелюшенко Д. Д. [http://militera.lib.ru/memo/russian/lelyushenko_dd/index.html Москва — Сталинград — Берлин — Прага. Записки командарма.] — М.: Наука 1987
* {{Книга:Знамя над рейхстагом}}
* Семёнов Г. Г. [http://militera.lib.ru/memo/russian/semenov_gg/index.html Наступает ударная] — М.: Воениздат, 1986
* 9 Мая 1945 года. — М.: Наука, 1970
* Антипенко Н. А. [http://militera.lib.ru/memo/russian/antipenko_na/index.html На главном направлении] — М.: Наука, 1967
* Антонов В. С. [http://militera.lib.ru/memo/russian/antonov_vs/index.html Путь к Берлину] — М.: Наука, 1975
* Бабаджанян А. X. [http://militera.lib.ru/memo/russian/babjanyan_ah/index.html Дороги победы] — М.: «Молодая гвардия», 1975
* {{Книга:Герои штурма рейхстага}}
* Неустроев С. А. [http://militera.lib.ru/memo/russian/neustroev_sa/index.html Путь к рейхстагу] — Свердловск: Средне-Уральское книжное издательство, 1986
* Полевой Б. Н. [http://militera.lib.ru/memo/russian/polevoy_bn3/index.html До Берлина — 896 километров] — М.: Воениздат, 1978
* Попель Н. К. Впереди — Берлин! — М.: ООО «Издательство ACT»; СПб.: Terra Fantastica, 2001
* Телегин К. Ф. [http://militera.lib.ru/memo/russian/telegin_kf/index.html Войны несчитанные вёрсты] — М., Воениздат, 1988
* Кейтель В. 12 ступенек на эшафот… — Ростов н/Д: Феникс, 2000.
* Зайцев В. И. [http://militera.lib.ru/memo/russian/zaytsev_vi/index.html Гвардейская танковая] — Свердловск: Сред.-Урал. кн. изд-во, 1989. ISBN 5-7529-0110-3
* ''Жаркой Ф. М.'' [http://www.tankm.ru/ Танковый марш]. Изд. 4-е, МВАА — СПб., 2013.- 200 с.

== Джибериуле ==
* [http://dp60.narod.ru/image/maps/361.jpg Карта Берлинской наступательной операции] {{ref-ru}}
* [https://web.archive.org/web/20150507081153/http://www.opoccuu.com/220411.htm 22 апреля — Русские вошли в Берлин] {{ref-ru}}
* [http://www.genstab.ru/berlin45.htm Список командного состава советских войск, принимавших участие в Берлинской операции] {{ref-ru}}
* [http://victory.rusarchives.ru/index.php?p=32&sec_id=14 Фотографии из тематического каталога Победа] {{ref-ru}}
* [http://www.vn-parabellum.com/battles/berlin-knappe.html Битва за Берлин. Интервью с Зигфридом Кнаппе, офицером, принимавшим участие в обороне Берлина] {{ref-ru}}

{{викигёзен}}
{{иги статья}}

[[Категория:Алфавитге кёре сермешиуле]]
[[Категория:СССР-ни сермешиулери]]
[[Категория:Германияны сермешиулери]]
[[Категория:1945 джылны апрели]]
[[Категория:Берлинни тарихи]]
[[Категория:Экинчи дуния къазауат]]