Вильно университет
| Вильно Университет | |
 | |
| Алгъыннгы аты | Вильнону баш школу |
|---|---|
| Ишлеген кёзюую | 1579—1832 |
| Орналгъаны | Вильно |
тюрлендириу  |
|
Вильно университе́т — 1579-1813 джыллада Вильно окъуу бёлгеде баш окъуу къуралыш эмда бёлгени ал билим бериуню оноуун джюрютген органды. Бусагъатда Литвадагъы Вильнюс Университетди
Тарихи
[тюзет | къайнакъны тюзет]Вильно езуит коллегиум
[тюзет | къайнакъны тюзет].jpg)
.
Парафия мектебни тамалында иезуитле 1570-чи джылны 27-чи сентябрында Вильнода коллегиум ачадыла, анда 160 окъуучу болгъанды. Аны тамалын салгъанланы ичинде башчылыкъ Вильно епископ Валерьян Протасевичдеди.
Вильно академия
[тюзет | къайнакъны тюзет]1578-чи джылны 7-чи июлунда Львив шахарда Стефан Баторийге биринчи онглулукъланы бередиле, ала коллегиумну дараджасын академия эмда университетлеге тенг этедиле, алай болса да Литва Уллу Бийликни уллу неда гитче мухуру берилмей, бу онглулукъ бегитилгеннге саналмагъанды. Уллу мухур канцлер Николай Радзивил Рудыда болгъанды, аны дини кальвинист болгъаны себебли ишле бир кесек туракълагъандыла. 1579-чу джылны 1-чи апрелинде Стефан Баторий экинчи онглулукъну алады, аннга кёре езуит коллегиум, академия болады «Иусусну Вильнодагъы джамагъатыны академиясы бла университет» алады (Almae Academia et Universitas Vilnensis Societatis Jesu), король бла уллу бий а уа белгили болджал берирге керек болады. Алай болса да Канцлер биягъынлай уллу мухурну салыргъа унамайды, Стефан Баторий ариу бла кальвинист тюб канцлер Астафий Валовични алландырады, ол да гитче мухурну салыб, академия къуруугъа джан береди. 30-чу октябрда эсе уа рум папа XIII Григорий булласы бла бу онглулукъланы бегитеди.
Дерс берилген тил болуб бу академияда латинча сайланады. Устазлары Речь Посполитаны тюрлю-тюрлю джерлеринден боладыла. Биринчи ректору Пётр Скарга болады. Аллындан академияда эки бёлюм болады - философия эмда теология факультетле. 1641-чи джылда король эмда уллу бий Владислав Ваза медицина эмда юристлик факультетлени ачар онглулукъ береди, ол джыл огъунакъ юристлик факультет къуралады.
1735—1737 джыллада ректор къуллукъну Кароль Бартольд джюрютгенди.
Вильно академия Литва Уллу Бийликде джангыз баш окъуу къуралыш болгъанды. Андагъы эм белгили алимле Мацей Сарбевский - поляк поэт, Войцех Виюк-Каялович - тарихчи, Мартин Смиглецкий - Европада белгили Логика китабны автору. Академияда XVIII ёмюрде литва тилни джорукъларын келишдиредиле, эмда Литва Уллу Бийликни чеклеринде биринчи болуб ол тилде китаб басыб башлайдыла. 1753-чю джылда абсерватория ачылады, аны тамалында уа физика эмда астраномия факультетле къуруладыла.
1773-чю джылда Иезиуитлени ордени къурутулады, академия кърал иеликге кёчеди.
Литва Бийликни Баш Школу
[тюзет | къайнакъны тюзет]Иезуитлени Орденлери къурутулгъандан сора (1773) Вильно академия 1781-чи джылда Литва Бийликни Баш Школу болады (лат. Schola Princips Magni Ducatus Lithuaniae) — Эдукацион комиссия бардыргъан реформадан сора дин тышында билим берген окъуу къуралыш болады. Бир къауум факультетледе поляк эмда литва тилледе билим бериу башланады — Польша эм Литваны адабияты эмда тарихи, табийгъат эмда математика илмула факультетледе. Официал халда алкъын латинча «Academia et Universitas Vilnensis» аты къалады, атындан «Societatis Jesu» къоратылады. Халкъ атына академия орнуна университет атны хайырландыра башлайдыла. Бу кёзюуде окъуу къуралышны эм айныгъан заманы болады, ол кёзюуде Литвада окъуу кючлю полонизация болса да, башха илмулада университет алчылыкъ этеди, мында Речь Посполитада эм иги медицина факультет ачылады, аны тамалында Венадан келген Йоган Петер Франк болгъанды.
Императорчу Вильно Университет
[тюзет | къайнакъны тюзет]1803-чю джылны 4-чю апрелинде император I Александр къол салгъан актха кёре Вильнону Баш Школу, Императорчу Вильно Университет болады. Университетни юрисдикциясына Вильно окъуу бёлгени бютеу окъуу къурулушлары кёчедиле, ол Эресей империяны 8 губерниясы болады (Вильно, Гродно, Минск, Могилёв, Витебск, Волынь, Подольск, Киев губернияла). 1803-чю джылда Вильно окъуу бёлгеге осуйлукъгъа Адам Чарторыйский бий аталыда, ол башчылыкъ этген заманда, университе бек айныйды. Чарторыйский къуллугъунда 20 джыл турады (1823-чю джылгъа дери), аны бла бирге тыш кърал ишлени министри (1802—1807) къуллукъну да джюрютеди.
Университет бла байламлы, ол заманны бек белгили алимлени ичинде Ян Снядецкий, Анжей Снядецкий, Йоахим Лялявель, Михал Ачаховский,Симонас Даўкантас, Йозеф Франк да болгъандыла. Студентлени саны 290-ден (1804) 1321-ге дери чыгъады (1830). 1823-чю джылда университет Эресей бла Европада эм уллугъа саналгъанды, студентлерини саны бла белгили Оксфорд университетден уллу болгъанды.
Къурамында 4 факультет болгъанды- физика-математикалыкъ, медициналыкъ, адеб-политикалыкъ (теология бла бирге), адабият. 32 кафедра болгъады, 55 дерс берилгенди. Университетни ботаника бачхасы, анатомия музеи, клиникасы, физика эмда химия лабораториялары, 60000 китаблыкъ китабханасы болгъанды.
Мында филаретле бла филаматланы таша студент къурарылшла болгъандыла. 1823-чю джылда бу таша организациялагъа къошулгъанлары ючюн онла бла студент тутулуб, Эресейни тюрлю-тюрлю шахарларына тутмакъгъа джиберилгендиле, аланы ичинде Адам Мицкевич. Адам Чарторыйский университетни башчылыгъындан къоратылгъандан сора, аны орнун Николай Новосельцев алады (1768—1838). Андан сора таймаздан орус тил киргизилиб башлайды.
Тюрлю-тюрлю заманлада мында адабиятчы эмда коллекционер Александр Жиркевич (1857—1927), поляк политикачы Юзеф Пилсудский (1867—1935), совет политикачы Феликс Дзержинский.
Студентле бла устазланы 1830-чу джылда Польшада къозгъалыугъа къошулгъан сылтау бла, 1 (13) май 1832 I Мыкалайны рескрипти бла университет къурутулады. Медицина факультет Вильно Медицина-хирургия академия болады ( 240 студент; 1842-чи джылда Киевский императорчу университетге къошулады), теология факультети — Католик академия болады (100 адам; 1844-чю джылда Санкт-Петербургга кёчюрюледи). Университ китабхана, медицина-хирургия факультетча ич ишлени министирлигине босундурулады[1].
Стефан Баторияны Университети аты бла университет Юзеф Пилсудскийни буйругъу бла 1919-чу джылны 28-чи августунда джангыдан ачылады. 1939-чу джылгъа дери ишлегенди. 1939-чу джылны ноябрындан джокъ этиую башланады. Литва Республиканы Сеймини алгъан закон бла, 15-чи декабрдан алгъыннгы Стефан Баторияны Университетини орнуна, литвачы Вильнюс Университет ишлеб башлайды, аннга Каунасда джабылгъан Уллу Витовт атлы университетни факультетлери да къошуладыла. Каунасдан факультетлени кёчюлери 1940-чы джылны 1-чи январында башланады[2]. 1943-чю джылда герман оккупацион властла университетни джабадыла[3]. 1944-чю джылны къачындан университет совет типли баш окъуу заведения болуб ишин джангыдан башлайды — Вильнюс университет.
Белгиле
[тюзет | къайнакъны тюзет]- ↑ Китабханада XVI ёмюрден, иезуитледен къалгъан китабла огъунакъ болгъандыла.
- ↑ Alma Mater Vilnensis, 2009, с. 758
- ↑ Alma Mater Vilnensis, 2009, с. 791—792
Адабият
[тюзет | къайнакъны тюзет]- Виленский университет // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907. орус.
- История Вильнюсского университета (1579—1979). Вильнюс, 1979
- Bumblauskas, Alfredas etc. Vilniaus universiteto rektoriai // Alma Mater Vilnensis. Vilniaus universiteto istorijos bruožai / Atsakomasis redaktorius Alfredas Bumblauskas. — Vilnius: Vilniaus universiteto leidykla, 2009. — Б. 949—250. — 1032 б. — 11 000 экз. — ISBN 978-9955-33-533-7.