Джазма бетни къайнагъына къара

{{Лингвистика}}'''Джазма''' — билгилени джазыуну графикалыкъ системасыды, адам [[тил]]ни джашау шекиллерини бириди.

== Джазманы къуралыууну этаплары ==

Джазма бусагъатдагъы шекилине келир ючюн, бек узун заманны айныгъанды. Аны къуралыууну талай этапха юлеширге боллукъду:

* '''Затлыкъ джазма'''
Алгъа бурун адамлада белги джазма болмагъанды. Ол себебден информацияны узуну аралыкълагъа берген къыйын болгъанды. Къаджар патчах Дарий I-ни юсюнден айтылгъан джомакъны юлгюге келтирирге боллукъду ([[Геродот]] айтханды), ол джомакъда Дарий I скифледен бир кере хапар алгъанды. Ол хапарда тёрт зат болгъандыла: къанатлы, чычхан, макъа эмда садакъла. Хапарны келтирген, не хапар болгъанын айталмазлыгъын билдириб, кетгенди. Скифле не айтыргъа излегенлерин ангыларгъа керек болгъанды. Дарий сагъыш этгенди да, скифле бойсуннганларын билдиредиле деген оюмгъа келгенди, эмда бойсуннганларыны белгиси болуб аннга джерни, сууну эмда кёкню джибергендиле (чычхан джерни белгиси, макъа — сууну, къанатлы — кёкню) садакъланы уа скифле къаршчыланмазлыкъларын билдириб сауутларын саладыла деген магъанада ангылагъанды. Алайда бир башха акъылман Дарийни айтханын терсге санагъады, эмда былай ачыкълагъанды: «Сиз, къаджарла, къанатлылача кёкге учуб кетмесегиз, неда чычханлача джерге букъмасагъыз, неда макъалача мырдылагъа къачмасагъыз, бу садакъла бла урулуб, ызыгъызгъа къайтырыкъ тюлсюз». Артдан акъылман айтахан тюз болгъаны белгили болгъанды.

Келтирилген юлгю, адамла аллында билгилени затланы юсю бла берирге кюрешгенлерине шагъатлыкъ этеди. Затлыкъ джазманы белгили юлгюлерине [[вампум]] (ирокез джазма, джибге кийирилген тюрлю-тюрлю бетли чокъуракъла) эмда  [[кипу]] (перу джазма, анда билги джибде тюйюмчеклени саны бла эмда бояуу бла берилгенди). Затлыкъ джазма таб джазмады дерге боллукъ тюлдю, заман бла адамла андан табыракъ амалла къурагъандыла.

* '''Пиктография джазма'''
Джазманы къуралыууну эндиги этапы — суратланы (пиктограммаланы) тамалында джазмады. Адамла джаратылгъанларындан бери сурат салыб башлагъандыла. Алай а ал заманлада бу сурат салыу билги бериу амал халгъа келелмегнди. Пикторграфия джазманы магъанасы —
белгили бир затны сураты бла ангыламны бериудю. Сёз ючюн, «адам» деген ангылам адамны сураты бла берилирге болгъанды. Алай а заман бла суратла тынчыракъ, бошуракъ болуб, тамалында суратдан узакълаша баргъандыла. Пиктограммала кёб магъаналы бола башлагъандыла.
Джангы ангыламланы чыгъыуу бла эмда абстракт ангыны къуралыуу бла, пиктография джазманы бютеу излемлерин баджаралмагъанды. Алай бла  идеография («ангыламланы джазмасы») къуралгъанды. Ол кёргюзюрге болмагъан ангыламланы белгилерге джарагъанды. Сёз ючюн, «сокъурлукъ», аны суратха салыргъа мадар болмагъанды, ол себебден  бу ангыламны тамалы болгъан — кёзню сураты салыннганды. Ол себебден, кёзню сураты пиктограммада «кёз» магъананы тутханды, идеограммада уа «сокъурлукъ». Суратны туура эмда кёчген магъанасы болгъанды. (Реформатский А. А. Введение в языковедение, М.: Аспект Пресс, 2006. — с.352 — 353)

* '''Иероглиф джазма'''
Иероглиф джазма да, тамалында салыннган сурат танылмаз халгъа келеди. Иероглифледе башха белгиле да болгъан, типли констуктив элементле чыгъадыла. Адам джазыуну тынч этерге излегени бла байламлы болур, иероглифлени къуралгъаны. Алай а иероглиф джазманы джетишмегенлери да кёб болгъанды, аны эм башында: сёзню айтыуу бла байламы болмагъаныды. Аны бла джазма тил бла аууз тил айры джашагъандыла. Аны тышында синтаксис ролгъа кёре сёзню шекили тюрленнген тилледе иероглифлеге къошакъ белгиле къошаргъа керек болгъанды.

* '''Бёлюм джазма'''
Аууз тил бла джазыу тилни джууукълашдырыуда, бёлюм джазыуну къуралыуу уллу атлам этдиргенди. Эм белгили бёлюм джазыулагъа керкме джазыула саналадыла ([[Буруннгу къаджар керкме джазыу|буруннгу къаджар]], [[Аккад тил|аккад]] эмда башха [[Шумер тил|шумер джазмадан]] къуралгъан джазмала), кюнбатыш-семит ([[финикий джазма|финикий]], [[араб джазма|араб]] эмда [[Буруннгу мисир джазма|буруннгу мисир иероглификада]] къуралгъан джазмала) эм [[кана|япон бёлюм системала]] ([[катакана]] бла [[хирагана]]). Финикий джазма, адам улуну джашауунда уллу роль алгъанды. Финикий джазмадан [[грек алфавит|грек джазма]] къуралгъанды, ол а уа [[латин алфавит|латиница]] бла [[кириллица]]гъа тамал болгъанды. 

* '''Алфавит джазма'''
Финикий джазмагъа греклиле кёчгенлеринде, бёлюм джазма бла грек тилде болгъан ачыкъ тауушла берилмегендиле. Аны бла ачыкъланы кёргюзюрге белгиле къуралгъандыла. Аны бла джазма андан да универсал дараджагъа чыкъгъанды. Энди 30 чакълы бир белгини хайырландырыб, аууз тилни хар сёзюн кёргюзюрге мадар болгъанды. Алфавит джазма тынчлыгъы себебли дуниягъа дженгил джайылгъанды (бир-бир цивилизациялада бусагъатха дери кёчмегендиле).

== Адам тиллени джазма типлери ==

* '''[[Идеографиялыкъ джазма|Идеографиялыкъ]]''' ([[пиктографиялыкъ]]) — джазма белги белгили бир магъана бла байламлыды
* '''Фоноидеографиялыкъ''' — джазма белги тауушуна да, магъанасына да байламлыды
** '''[[Логографиялыкъ джазма|Логографиялыкъ]]''' — джазма белги айгъакълы бир сёзню белгилейди
** '''Морфемалы''' — джазма белги айгъакълы [[морфема]]ны белгилейди ( «[[Къытай джазма]]»)
* '''[[Фонетикалыкъ джазма|Фонетикалыкъ]]''' — джазма белги айгъакълы бир таууш бла байламлыды
** '''[[Бёлюм джазма|бёлюм (силлабик)]]''' — хар джазма белги бёлюмни белгилейди. Талай тюрлюсю барды:

*** '''бёлюм джадзманы кеси''' — бирча тунакылары бла башха ачыкълары болгъан бёлюмле башха-башха белгиле бла белгиленедиле (сёз ючюн, япон [[кана]]);
*** '''[[абугида]]''' — быллай бёлюмле тамал белгиге бир кесек тюрлениуле этилиб белгиленедиле (сёз ючюн, [[эфиоп джазма]]) эмда/неда къошакъ белгиле бла ([[индий джазма]])
** '''[[Консонанта джазма|консонанта]]''' ([[квазиалфавит джазма|квазиалфавит]]) — джазмада джангыз [[тунакыла]] белгиленедиле. Айныуларында быллай системалагъа кёбюсюне ачыкъ тауушланы белгилеген система къошулады
** '''[[Консонанта-вокал джазма]]''' — харифле [[ачыкъла]]ныда, [[тунакыла]]ныда белгилейдиле; джазыуда «бир [[графема]] (джазыу белги) -бир [[фонема]]» джорукъ сакъланыучанды.

'''[[Алфавит]]''' деб белгилени стандарт тизиу джоругъу болгъан фонеткиалыкъ джазмалагъа айтадыла. Алфавитни белгилерине [[хариф]] дейдиле.

Башында кёргюзюлген системала къуру кеслери аз тюбейдиле, кёбюсюне тамал системагъа башха системаны элементлерида къатышады.

'''«[[Иероглиф|иероглиф джазма]]»''' ангыламны белгили айгъакъ магъанасы джокъду.
* Бурурнгу-мисир иероглифи джазма, башха системаладан къатышы болгъан, бёлюм джазма болгъанды.
* Буруннгу-къытай иероглиф джазма логографиялыкъ, бусагъатдагъы къытай джазма уа  — морфемалыды.

== Джазманы баш тюрлюлери ==
[[Файл:WritingSystemsOfTheWorld.png|thumb|500px]]
Тюбюнде къуралгъанлары бла регионлары бла къауумлагъа юлешиннген джазма тюрлюле кёргюзюлгендиле.

=== [[Джууукъ Кюнчыгъыш]] бла Джерле арасы тенгизни буруннгу джазмалары ===

* [[Буруннгу-мисир джазма]]
** [[Мероит джазма]]
* [[Керкме джазма]]
** [[Шумер тил|Шумер]]
** [[Аккад тил|Аккад]]
** [[Элам тил|Элам]]
** [[Хуррит керкме джазма]]
** [[Урарт тил|Урарт]]
** [[Хетт иероглифика|Хетт]]
** [[Буруннгу-къаджар тил|Буруннгу-къаджар]]
* [[Элам тил|Элам иероглифика]]
* [[Лувий тил|Лувий иероглифика]] 
* [[Крит джазма]] бла андан джаратылгъанла — [[Сызлы джазма А]], [[Сызлы джазма Б]], [[Кипр-миной джазма]], [[Кипр джазма]]

=== Семит (таууш) джазма бла андан къуралгъанла (грек джазманы тышында) ===

* [[Библ джазма]]
* [[Протоханааней джазма]]
* [[Протосинай джазма]]
* [[Угарит алфавит]] (керкмели)
* [[Финикий джазма]]
** [[Ибер джазма]]
** [[Буруннгу-ливий джазма]] (нумидий)
*** [[Тифинаг]]
*** [[Турдетан джазма]]
*** ангыланмагъан [[гуанчи]] джазма
** Карфаген джазма
* [[Арамей джазма]]
** [[Чууут алфавит]] (тёртгюл)
** Самарит алфавит
** Сирий джазма (серто, эстрангело, несториан э.б.)
** [[Араб алфавит]]
*** [[Джави]] — [[Малайзия]] бла [[Индонезия]]
** [[Уйгур джазма]]
*** [[Монгол джазма]]
* [[Къыбыла-араб джазма]]
** [[Эфиоп джазма]]
* [[Анатолия алфавитле]]

==== Семитоид системаладан къуралгъанла ====

* [[Орхон рунала]] (тюрк)
** [[Болгар рунала]]
** [[Маджар рунала]]
** [[Иссык рунала]]
* [[Тана (джазма)|Тана]] (габули тана)  [[мальдив тил]] ючюн  17 ёмюрден башлаб араб джазмагъа ушатылгъанды

=== Грек эмда аны тамалында къуралгъан алфавитле ===

* [[Грек алфавит]]
* [[Италий алфавитле]]
** [[Этрусск алфавит]]
** [[Латин алфавит]]
* [[Копт джазма]]
* [[Гот джазма]]
* [[Кириллица]]

==== Грекоидлени тамалында къуралгъан джазмала ====

* [[Глаголица]]
* [[Рунала]] (герман)
* [[Эрмен алфавит]]
* [[Гюрджю джазма]]
* [[Агван джазма]]

=== [[Индий джазма]] (бёлюмли) ===

* [[Кхароштхи]]
* [[Брахми]]
** [[Деванагари]]
** [[Бенгал алфавит]]
** [[Сингал джазма]]
** [[каннада (джазма)|Каннада джазма]] 
** [[телугу (джазма)|Телугу джазма]]
** [[Тибет джазма]]
** [[Тохар джазма]]
** [[Мон джазма]]
** [[Бирма джазма]]
** [[Тай джазма]]
** [[Кхмер джазма]]
** [[Лаос джазма]]
** [[Кави]] (буруннгу-ява джазма)
** [[Тагал джазма]]

=== Къытай джазма бла андан къуралгъанла ===

* [[Къытай джазма]]
* [[Япон тил|Япон бёлюм джазма]]
** [[Хирагана]]
** [[Катакана]]
* [[Чжурчжэнь джазма]]
* [[Кидань джазма]]
* [[Тангут джазма]]
* [[Чжуан джазма]]
* Корей джазма ([[Хангыль]]) — тыш къарамы бла къытай джазмагъа ушайды, ичи уа харифли джазмады.

=== Башха джазмала ===

* [[Маяланы джазмалары]]
* [[Ацтеклени джазмалары]]
* [[И тилле]]ни цуань джазмалары ([[Къытай]])
* [[Донгба]] джазма (наси, Къытай)
* [[Огамиялыкъ джазма]]
* [[Буруннгу-пермь джазма]] ([[абур]])

=== XVIII—XX ёмюрледе къуралгъан джазмала ===

Бу джазмала кёбюсюне миссионерле бла неда тилни джюрютген адамла бла башха тиллени юлгюге алыныб къуралгъандыла.

==== Азия ====

* [[Мяо-яо тилле]] ючюн пахау бла полларда джазмала
* [[Варанг-кшити]], [[хо тил]] ючюн ([[мунда тилле]], [[Индия]])
* Теневилни [[чукчала|чукча тил]] ючюн идеографиялыкъ джазмасы

==== Африка ====

* [[Нко джазма]] (1949 джалдан башлаб [[Гвинея]] бла [[Мали]]де [[манден]] тилле ючюн
* [[Басса (джазма)|Басса]] (1900 джылладан бу заманнга дери)
*  [[Бете (джазма)|Бете]]
* [[Ваи (джазма)|Ваи]] (1820 джылладан бу заманнга дери)
* [[Кпелле]] (1930 — 1940 джылла)
* [[Лома]] (1930 — 1940 джылла) [[Либерия]]да
* [[Кикакуи]], неда  менде ([[менде (тил)|менде тил]] ючюн) (1921—1940 джаллада)  [[Сьерра-Леоне]]де
* [[Бамум (джазма)|бамум]] (1896—1950 джыллада)  [[Камерун]]да
* [[Османья]] ([[сомали]] тил ючюн)
* [[Мандомбе]] (1978)  [[Ангола]]да, [[Конго Республика|Конго]] бла [[Конго Демократ Республика|КДРде]]
* [[Волофал]] ([[волоф (тил)|волоф]] ючюн алфавитни проекти, 1960—1974)

==== Америка ====

* [[Черокини джазмасы]]
* [[Канада бёлюм джазма]] ([[кри (тил)|кри]], [[эскимос тилле|эскимос]], [[оджибве (тил)|оджибве]] э.б.)

=== Болмагъан тиллени джазмалары ===

* [[Тенгвар]]
* [[Ифкуиль]]

=== Ангыланмагъан джазмала ===

* [[Ронго-ронго]] (XIX ёмюрню ахырында джокъ болгъанды)
* [[Библ джазма]] (б. э. д. II мингдж.)
* [[Фест диск]] (б.э.д. II мингдж.)
* [[Инд ёзенни джазмасы]] 
* эмда кёб башха

== Литература ==

* Дирингер Д. Алфавит. М., 1963.
* Добльхофер Э. Знаки и чудеса. М., 1963.
* Истрин В. А. Возникновение и развитие письма. М., 1965.
* Реформатский А. А. Введение в языкознание. М., 2006
* Фридрих И. История письма. М., 2004.
* [https://web.archive.org/web/20071218191121/http://ec-dejavu.ru/w/Writing.html Брейар Ж. Болезнь письма] // Семиотика безумия. Сб. статей. — Париж-Москва, 2005, с. 64-72

== Джибериуле ==

* [http://www.rbardalzo.narod.ru/vse_alf.html Дунияны бютеу джазмалары] {{ref-ru}}
* [http://www.rbardalzo.narod.ru/Grammatologia.html Грамматология сёзлюк] {{ref-ru}}
* [http://www.rbardalzo.narod.ru/zerkalo.html Алфавит адам цивилизацияны кюзгюсю кибик] {{ref-ru}}
* [http://tapemark.narod.ru/les/375c.html Лингвист энциклопедия сёзлюк (1990) / Джазма] {{ref-ru}}

{{джазмала}}
{{викигёзен|Writing systems}}

[[Категория:Джазма]]