Европа бетни чыкъгъан текстине къарау

[[Файл:Europe (orthographic projection).svg|right|thumb|300px|Европа [[Джер]]ни картасында]]'''Европа''' — дунияны алты кесегинден бири, [[Азия]] бла бирге [[Евразия]] [[Континент|континентни]] къурагъан. Джер ёлчеми 10 млн км², адам саны 733 млн.

== Чеклери ==

Буруннгу грекле алгъа Европаны энчи [[материк]]ге санагъандыла, [[Азия]]дан Эгей бла Къара тенгизле айыргъан, [[Африка]]дан а — [[Джерле арасы тенгиз]] ({{lang-ru|Средиземное море}}). Европа, бусагъатда Евразия делиннген, уллу [[континент]]ни гитче кесеги болгъанын ангылагъанларын да, антик джазыучула Европаны кюнчыгъыш чегине Дон сууну санаб башлагъандыла. Ол ангылам эки минг джыл чакълы бир тургъанды. Сёз ючюннге, Меркатор Европаны кюнчыгъыш чегин Дон суу бла бардыргъанды, аны башындан шималгъа Акъ тенгизге ({{lang-ru|Белое море}}) дери.

В. Н. Татищев [[1720 джыл]]да Европаны кюнчыгъыш чегин [[Урал]]гъа дери кёчюрюрге салгъанды. Аз-аздан джангы чек [[Россия]]да, андан сора уа саулай дунияда бегигенди.

Бусагъат заманда Европаны чегин былай чертедиле: шималда — [[Шимал Бузлауукъ океан]] бла; кюнбатышда — [[Атлантика океан]] бла; къыблада — [[Джерле арасы тенгиз|Джерле арасы]], [[Эгей тенгиз|Эгей]], [[Мермер тенгиз|Мермер]], [[Къара тенгиз|Къара]] тенгизле бла эмда [[Уллу Кавказ тау аркъа]] бла [[Каспий тенгиз]]ге дери; кюнчыгъышда — кёбюсюне [[Урал тау аркъа]]ны кюнчыгъыш этеги, Эбма суу бла Каспий тенгизге дери. Европагъа къатындагъы айрымканланы да къошадыла.

== Географиясы ==
[[Файл:Europe satellite globe.jpg|thumb|left|250px|Европа космосдан]]
Европаны [[Атлантика]] бла [[Шимал Бузлауукъ океан]]ла эмда аланы тенгизлери джууудыла.

[[Айрымкан]]ларыны майданлары 730 минг км² чакълы бир болады. [[Джарымайрымкан]]ла Европаны майданында 1/4 боладыла (Скандинав, Пиреней, Апеннин, Балкан дагъыда башхала).

Орта мийиклиги 300 метр чакълы бир, максимал мийиклиги — 5642 метр ([[Минги Тау]]), минимал мийиклиги — -28 метр ([[Каспий тенгиз]]).

Кёбюсюне тюзледиле Европаны юсю (аладан эм уллула — Кюнчыгъыш-Европа, Орат-Европа, Орта эмда Тёбен-Дунай, Париж тюзле), таула 17 % чакълы бир боладыла (башла — [[Альпла|Альп]], [[Кавказ таула|Кавказ]], [[Карпат таула|Карпат]], [[Пиреней таула|Пиреней]], [[Апеннин таула|Апеннин]], [[Урал]], [[Скандинав таула]], [[Балкан джарымайрымкан]]ны таулары). Къайнай тургъан вулканла [[Исландия]]да эм [[Джерле арасы тенгиз]]ни тёгерегинде бардыла. 

Европаны джерлерини кёбюсюнде климат сабырды (кюнбатышда — [[океан климат]], кюнчыгъышда — [[континент климат]] къарлы эм сууукълу къышлары бла), шимал айрымканлада — [[субарктика климат|субарктика]] эм [[арктика климат]], [[Къыбыла Европа]]да — [[джерле арасы тенгиз климат]]. [[Арктика]] айрымканлада, [[Исландия]]да, Скандинав, Альп, [[Кавказ]] таулада — бузлауукъла (майданы 116 минг км² чакълы бир)

Баш суула: Итил ({{Lang-ru|Волга}}, эм узун сууду Европада, къуру бир къралны юсю бла ётеди), [[Дунай]], [[Урал (суу)|Урал]], [[Эмба]], [[Днепр]], [[Дон]], [[Печора]], [[Кама]], [[Ока (суу)|Ока]], [[Белая (суу)|Белая]], [[Днестр]], [[Рейн]], [[Эльба]], [[Висла]], [[Тахо]], [[Луара]], [[Одер]].

Уллу кёлле: [[Ладога кёл|Ладога]], [[Онега кёл|Онега]], [[Чудь кёл|Чудь]], [[Венерн кёл|Венерн]], [[Балатон кёл|Балатон]], [[Женева кёл|Женева]].
{{Европаны политика картасы|float=right}}
[[Арктика]] айрымканлада эмда [[Шимал Бузлауукъ океан]]ны джагъасында — арктика тюзле эм тундра, андан къыбылада — чегет-тундра, тайга чегетле, къатыш эм кенгчапракъ чегетле, чегет-аулакъла, аулакъла, субтропик джерле арасы тенгиз чегетле эмда кёкенле; къыбыла-къюнчыгъышда — джарым къум тюзле.

== Тарихи ==

[[Адам улу|Адам]] къайдан келгени Европагъа даулаш сорууду. Адам чыкъгъан джер болмагъаны Европаны белгилиди къуру. Биринчи адам маталлыла Европагъа [[Индия]]дан келгендиле деген версия барды. Алай а андан тюзюрек гипотеза биринчи адам маталлыланы Европагъа [[Африка]]дан Ал Азия бла келтиртеди. Ол виллафранк заманны ортасында болгъан болурду дейдиле.

[[Адам улу|Бюгюннгю физика типли адамла]] (''Homo sapiens'') Европагъа 35 минг джыл мындан алгъадан джашагъанлары белгилиди. 28 минг джыл мындан алгъа уа неандертал адам джокъ болгъанды. 

=== Этимологиясы ===

«Европа» сёз [[Ассирий тил|ассирийча]] «erp» сёзден келеди (биринчи мингджыллыкъ б. э. дери). Ол «ингир», «кюн батхан джер», «Кюнбатыш» деген магъаналаны тутханды. Анга кёре, сёз ассирийча «джарыкъ», «танг», «кюн чыкъгъан джер», «Кюнчыгъыш» деген магъаналаны тутханды. 
	
[[Финикийлиле]]ни юслери бла «erp» сёзню бурунгугрекле кеслери джашагъан джерге хайырландыргъандыла.

== Европаны къраллары ==

Европада къралланы саны Европаны чеклерине, къралланы бойсунмагъанлыкъларына кёре саналыргъа керекди. Бойсунмагъан 46 [[кърал]] барды Европада, ала:

{| cellspacing="0" cellpadding="0" class="" style="background-color:transparent; width:100%;"
|- style="vertical-align:top;"
| style="width:20%; text-align:left;" |

* {{Flagicon|Austria}} [[Австрия]]
* {{Flagicon|Azerbaijan}} [[Азербайджан]] <small>(Азияда)</small> 
* {{Flagicon|Albania}} [[Албания]] 
* {{Flagicon|Andorra}} [[Андорра]]
* {{Flagicon|Belarus}} [[Белоруссия]] 
* {{Flagicon|Belgium}} [[Бельгия]]
* {{Flagicon|Bulgaria}} [[Болгария]]
* {{Flagicon|Bosnia and Herzegovina}} [[Босния эм Герцеговина]]
* {{Flagicon|the Vatican City}} [[Ватикан]]
* {{Flagicon|UK}} [[Уллу Британия]]
| style="width:20%; text-align:left;" |
* {{Flagicon|Hungary}} [[Венгрия]] 
* {{Flagicon|Germany}} [[Германия]]
* {{Flagicon|Greece}} [[Греция]]
* {{Flagicon|Georgia}} [[Гюрджю]] <small>(Азияда)</small>
* {{Flagicon|Denmark}} [[Дания]]
* {{Flagicon|Ireland}} [[Ирландия]]
* {{Flagicon|Iceland}} [[Исландия]]
* {{Flagicon|Spain}} [[Испания]]
* {{Flagicon|Italy}} [[Италия]]
* {{Flagicon|Cyprus}} [[Кипр]] <small>(Азияда)</small>
| style="width:20%; text-align:left;" |
* {{Flagicon|Kazakhstan}} [[Къазакъстан]] <small>(кесеги)</small>
* {{Flagicon|Latvia}} [[Латвия]]
* {{Flagicon|Lithuania}} [[Литва]]
* {{Flagicon|Liechtenstein}} [[Лихтенштейн]]
* {{Flagicon|Luxembourg}} [[Люксембург]]
* {{Flagicon|Malta}} [[Мальта]]
* {{Flagicon|Macedonia}} [[Шимал Македония]] 
* {{Flagicon|Moldova}} [[Молдавия]]
* {{Flagicon|Monaco}} [[Монако]] 
* {{Flagicon|Netherlands}} [[Нидерландла]] 
| style="width:20%; text-align:left;" |
* {{Flagicon|Norway}} [[Норвегия]]
* {{Flagicon|Poland}} [[Польша]] 
* {{Template:Португалияны байрагъы}} [[Португалия]]
* {{Flagicon|Romania}} [[Румыния]] 
* {{Flagicon|San Marino}} [[Сан-Марино]]
* {{Flagicon|Serbia}} [[Сербия]]
* {{Flagicon|Slovakia}} [[Словакия]] 
* {{Flagicon|Slovenia}} [[Словения]] 
* {{Template:Туркияны байрагъы}} [[Туркия]]  <small>(кесеги)</small>
* {{Flagicon|Ukraine}} [[Украина]]
| style="width:20%; text-align:left;" |
* {{Flagicon|Finland}} [[Финляндия]]
* {{Flagicon|France}} [[Франция]]
* {{Flagicon|Croatia}} [[Хорватия]]
* {{Flagicon|Montenegro}} [[Черногория]]
* {{Flagicon|Czech Republic}} [[Чехия]]
* {{Flagicon|Switzerland}} [[Швейцария]]
* {{Flagicon|Sweden}} [[Швеция]]
* {{Template:Эстонияны байрагъы}} [[Эстония]] 
* {{Flagicon|Russia}} [[Россия Федерация|Россия]] <small>(кесеги)</small>
* {{Flagicon|Armenia}} [[Эрмения]] <small>(Азияда)</small>
</small>
|}


[[Файл:European_countries_-_World_map.svg|thumb|left|200px|Европаны къраллары]]
Европа бла [[Азия]]ны география чеклерине [[Кавказ]] тау аркъа бла Босфор эмда Дарданелла богъазла саналгъанлары ючюн, [[Азербайджан]], [[Гюрджю]], [[Кипр]], [[Къазакъстан]], [[Туркия]] эм [[Эрмения]] Европа къраллагъа эм алгъа политика, экономика эм культура ангыламла ючюн къошуладыла. Хаманда къошулмайдыла бу къралла Европагъа.

Европада Джерде эм гитче бла эм уллу къралла да орналыбдыла, ала — [[Ватикан]] бла [[Россия Федерация|Россия]].

{{Континентле}}
{{Европаны къраллары}}

[[Категория:Дунияны кесеклери]]