Черкеслиле

Википедия — эркин энциклопедияны статьясы.
Черкеслиле
Адыгэхэр

Черкеслилени Шимал Кавказда джашагъан джерлери
Миллетни саны
Миллетни бютеулей саны ~ 5 млн
Джашагъан джерлери
Тюрк 2,5 — 3 млн[1][2]

Россия 712 000[3]
Иордания 120 000[4] (багъа бериу)
Сирия 70 000 [5]
Европа бирлик 50 000 (багъа бериу)
Ирак 5 000 (багъа бериу)
Американы Бирлешген Штатлары 15 000[1] (багъа бериу)
Мисир 7 000 (багъа бериу)
Израиль 4 000[4] (багъа бериу)
Ливан 1 000 (багъа бериу)
Австралия 1 000 (багъа бериу)
Швеция 600 (багъа бериу)
Германия ~ 40 000 (багъа бериу)
Польша 100 (багъа бериу)

Башха билгиле
Тиллери черкес тил
Расалары европеоид раса
Динлери ислам (суннитле) эм православие[6]
Джууукъ миллетле хачыпсылыла, абазалыла, убыхла.
Къуралгъанлары зихледен, меотладан, керкетледен.
Археология культуралары майкоп культура, меот культура

Черкеслилекъабартылылагъа, черкеслилеге[7], убыхлагъа, адыгейлилеге эм шапсыгълагъа бёлюннген миллетни орта атыды. Кеслерини тиллеринде атлары — адыгэ (бирлик санда), адыгэхэр (кёблюк санда).

Санлары эм диаспоралары[тюзет | кодну тюрлендир]

2002 джылгъы санаугъа кёре черкеслилени Россия Федерацияда бютеулей санлары 712 мин адам бола кетеди, ала кёб санда къралны алты субъектинде джашайдыла: Адыгеяда, Къабарты-Малкъарда, Къарачай-Черкесияда, Краснодар крайда, Шимал Тегейде, Ставрополь крайда.

Тыш къраллада эм уллу черкес диаспора Тюркдеди, бир-бир багъа бериулеге кёре Тюркдеги диаспораны саны 2,5 млн-дан 3 млн адамгъа дери джетеди[1]. Израилдеги черкес диаспора 4 минг адам чакълы бир барды. Дагъыда Сирияда, Мисирде, Иорданияда черкес диаспорала бардыла, андан сора да черкеслиле Европаны къралларында, АБШ-да эм Джууукъ Кюнчыгъышны башха къралларында да джашайдыла, алай а бу къралланы кёбюсюню статистикалары черкес диаспораны саныны юсюнден тюз билгиле бермейдиле. Сириядагъы черкеслилени саны бир багъа бериуге кёре — 80 минг адам чакълы бирди[8].

Бираз черкесли БКъБ-ни къралларында да джашайды, сёз ючюн, Къазахстанда.

Черкеслилени бусагъатдагъы тиллери[тюзет | кодну тюрлендир]

Бусагъатха дери черкес тилни эки литература диалекти сакъланнганды: шималкавказ тил юйюрню хачыпсы-черкес къауумуна кирген адыгей эм къабарты-черкес тилле.

Черкеслилени кёбюсю экитиллиди, ана тиллеринден сора да джашагъан джерлерини кърал тилин биледиле: Россияда — орус тилни, Тюркде — тюрк тилни, д. а. к.

Черкеслилени этнонимлери[тюзет | кодну тюрлендир]

Антиклик замандан башлаб, черкеслилени ата-бабалары тюрлю-тюрлю атла бла (этнонимле бла) танылгъандыла, аланы ичинде: зихле, меотла, синдле, дандарийле, досхла, керкетле, касогла, каскала эм башхала.

XIII ёмюрден башлаб, башха атланы орнуна «черкес» деген экзоэтноним келеди[9].

Бусагъатдагъы этнонимлери[тюзет | кодну тюрлендир]

Бусагъат заманда черкес субэтносланы белгилеген быллай атла джюрюйдюле:

Адыгейлилени санына дагъыда бу субэтнонимлени къошадыла: абадзехле, адамийле, бесленейле, бжедугла, егерукайла, мамхеглемахошлагемиргеуле (кIэмгуй), натухайла, шапсыгъла (аланы ичинде — хакучла), хатукайлахегайкла, жанейле (жанэ), гуайеле, чебсинле (цопсынэ), адалеле.

Этногенезлери[тюзет | кодну тюрлендир]

Черкеслилени ата-бабалары — зихле, меотла, керкетле эм башхала бизни эрагъа дери VI ёмюрден башлаб тарихге чыкъгъандыла[10], буруннгу грек тарихчиле бла суратланнгандыла, аланы культураларыны кёче барыуун а уа майкоп, дольмен, меот эм башха археология культураланы эсгертмелери керти этиб чыгъарадыла.

Белгиле[тюзет | кодну тюрлендир]

  Викигёзенде (Wikimedia Commons'да) бу категориягъа келишген медиа-файлла табарыкъсыз: Черкеслиле.