М. В. Ломоносов атлы Москва кърал университет бетни къайнагъына къара

{{Университетни картчыгъы
 |аты                   = М. В. Ломоносов атлы Москва кърал университет
 |эмблемасы             = 
 |сураты                = Moscow State University, HDR.jpg
 |суратны юсюнден       = МКъУ-ну баш мекямы
 |оригинал аты          = Московский государственный университет имени [[Ломоносов, Михаил Васильевич|М. В. Ломоносова]]
 |халкъла арасы аты     = Lomonosov Moscow State University
 |алгъыннгы             = 
 |девизи                = Илму — хакъ затны кесгин тюшюнюуюдю эмда акъылны окъуулу этиудю<ref>«Афоризмы. Золотой фонд мудрости.» Еремишин О. - М.: Просвещение; 2006.</ref><ref name="nkj">Академик В. Садовничий, ректор МГУ имени М. В. Ломоносова [http://www.nkj.ru/archive/articles/1023/ Первому университету страны — 250!] // [[Наука и жизнь]]. — № 1. — 2005.</ref>
 |къуралгъаны           = [[1755]]
 |джабылгъаны           = 
 |тюрлендирилгени       = 
 |тюрлендирилген джылы  = 
 |типи                  = классика университет
 |тамадалыкъ орунну аты = Ректору
 |тамаданы аты          = [[Садовничий, Виктор Антонович|В. А. Садовничий]]
 |президенти            = 
 |илму башчысы          = 
 |ректору               = 
 |студентлери           = 38150<ref name="info">{{cite web|url=http://www.msu.ru/science/2010/sci-study.html|title=Общая статистика университета (2010 год)|accessdate=2011-10-21|archiveurl=http://www.webcitation.org/65ACL2hNA|archivedate=2012-02-03}}</ref> 
 |тыш кърал студентлери = 3740<ref name="info"/>
 |специалитети          = 
 |бакалавриаты          = 5768<ref name="info"/>
 |магистратурасы        = 
 |аспирантурасы         = 
 |докторантурасы        = 
 |докторлары            = 
 |профессорлары         = 
 |устазлары             = 11760<ref name="info"/>
 |орналгъаны            = {{Rus}}: [[Москва]], {{s|[[Ленин таула]] эм [[Мохова орам (Москва)|Моховая орам]]}}
 |метро                 = 
 |кампусу               = 205.7 [[гектар|га]]
 |адреси                = {{s|119991, Россия Федерация,}} Москва, ГСП-1, Ленин таула, М.В. Ломоносов атлы Москва кърал университет<ref>[http://www.msu.ru/address/ МКЪУ-ну бёлеклерини адреслери]</ref>
 |сайты                 = http://www.msu.ru/
 |саугъалары            = {{Ленинни ордени|типи=организация}} {{Октябрь Революцияны ордени|типи=организация}} {{Урунуучу Къызыл Байракъны ордени|типи=организация}}
 |lat_dir = N |lat_deg = 55 |lat_min = 42 |lat_sec = 11 
 |lon_dir = E |lon_deg = 37 |lon_min = 31 |lon_sec = 50
 |CoordScale          = 4000 
 |edu_region          = RU 
}}
'''М. В. Ломоносов атлы Москва кърал университет''' ({{lang-ru|Московский государственный университет имени М. В. Ломоносова}}) — [[Россия]]ны алчы эмда эм эски [[классика университет]]лерини бириди, Россияда илму бла маданиятны аралыгъыды. [[1940 джыл]]дан бери [[Ломоносов, Михаил Васильевич|Михаил Ломоносовну]] атын джюрютеди.

МКъУ-ну къурамында 15 [[ИТИ|илму-тинтиу институт]]<ref>[http://www.msu.ru/info/struct/#inst МКъУ-ну официал сайты, институтланы тизими]</ref>, 40 [[факультет]]<ref>[http://www.msu.ru/info/struct/#facult МКъУ-ну официал сайты, факультетлерини тизими]</ref>, 300 [[кафедра]] эм 6 филиал (аны ичинде 5 — [[БКъБ]]-ни къралларында)<ref>[http://www.uni-lomonosov.ch/М. В. Ломоносов атлы Москва кърал университетни Женевада халкъла арасы аралыгъы]</ref><ref>[http://www.msu.ru/info/struct/#branch МКъУ-ну официал сайты, филиалларыны тизими]</ref> барды. Университетде 35 минг студент, 5 минг [[аспирант]], [[докторант]], [[Соискатель|соискатель]] эм 10 минг чакълы бир хазырланыу бёлюмлеринде, бютеулей 50 минг чакълы бир адам окъуйду. Факультетлери бла илму-тинтиу аралыкълада 4 минг [[профессор]] бла [[устаз]], 5 минг чакълы бир илму къуллукъчу ишлейди. Болушлукъчу эмда баджарыучу персоналны саны 15 минг адам чакълы бирди. [[1992 джыл]]дан бери МКъУ-ну [[ректор]]у [[физика-математика илмуланы доктор]]у, [[академик]], [[Садовничий, Виктор Антонович|Виктор Антонович Садовничийди]].

== Москва университетни къуралыуу эм айныууну тарихи ==

=== Москва университетни 1755 джылда къуралыуу ===
Университетни къуралыуу [[Шувалов, Иван Иванович|И. И. Шувалов]] бла [[Ломоносов, Михаил Васильевич|М. В. Ломоносовну]] теджеулери бла байламлыды. Университетни къуралыууну юсюнден декретге императрица [[Елизавета Петровна]] {{OldStyleDate|23|январь|1755 джыл|12}} къол салгъанды. Указгъа къол салыннган кюнню аты бла университетде хар джыл сайын 12-чи январда [[Татьянаны кюню]] байрамланады. Университетде биринчи лекцияла 1755 джылны 26-чы январында окъулгъандыла. [[Шувалов, Иван Иванович|Иван Иванович Шувалов]] университетни куратору, [[Аргамаков, Алексей Михайлович|Алексей Михайлович Аргамаков]] а уа (1711—1757) — биринчи директору болгъандыла.

Университет [[Правительство сенат]]ха туурадан бойсуннганды. Профессура университет сюдден тышында башха сюдге къуру куратор бла директорну санкциясындан тартылыргъа болгъанды. Директорну борчлары:

<blockquote>''«Университетни хайырларыны оноуун этиу эмда аны джашау турмушун тюзетирге тырмашыргъа; профессорлары бла бирге Университетде илмуну эмда гимназияда окъууну къурау»'', ''«бютеу кърал органла бла Университетни ишлерини юсюнден»'' джазышыуну бардырыу<ref>Ректоры Московского университета. Биографический словарь. Вып. II. / Сост. В. В. Ремарчук. —
— М.:МГУ, 1996. — (Справочно-информационная серия «Московский университет на пороге третьего тысячелетия»)</ref></blockquote>

Директорну оноулары куратор бла бегитилгенди. Алай бла директор университет бла кураторну арасында келечилик джюрютген магъанагъа келгенди.

[[Файл:Moscow Red Square rathaus, survey by Bove, 1816.jpg|thumb|200px|Университетни эски мекямыны ал бети. О. Бовени сураты]]

=== Москва университет XVIII ёмюрде ===
XVIII джюзджыллыкъда университетни къурамында юч факультет болгъанды: философия, медицина эмда юристлик факультетле. [[1779 джыл]]да [[Херасков, Михаил Матвеевич|Михаил Херасков]] ''[[Москова университли сыйлы пансион]]''ну къурайды, ол [[1830 джыл]]да гимназия болады. Университет басманы тамалын [[1780-чы джылла]]да [[Новиков, Николай Иванович|Николай Иванович Новиков]] салгъанды. Москва университетни профессорлары устазлыкъ къуллукъда болгъан кърал къуллукъчулагъа саналгъандыла, университет кеси да кърал аппартны кесегине<ref>''Сердюцкая О. В.'' Московский университет второй половины XVIII в. как государственное учреждение. Преподавательская служба. — М.: Спутник, 2011.</ref>. Университетде ол заманлада [[Россия империя]]да эм популяр газет — [[Московские ведомости|«Московские ведомости»]] басмаланнганды. Ол заманлада университетде илму джамагъатла да къурала башлагъандыла.

=== Москва университет XIX ёмюрде ===
[[Файл:Moscow University, 1820s.jpg|thumb|200px|Университет [[1820 джыл]]да]]
[[Файл:MSU Mokhovaya.jpg|thumb|200px|Москва университетни «джангы» мекямы, 1912 джыл]]
[[1804 джыл]]да Москва университетни джангы уставы къабыл этиледи, аннга кёре ректор къуллукъ орун — сайланыучу болады. Ректорну хар джыл сайын профессор джыйылыу сайлагъанды, эмда император бегитгенди. Факультетлени деканлары да сайланнгандыла. 1-чи сайланнган ректор — тарихчи эмда географиячы [[Чеботарев, Харитон Андреевич|Х. А. Чеботарев]] болады ([[2009 джыл]]ны августунда [[Россия Федерацияны Президенти|Россияны Президенти]] [[Медведев, Дмитрий Анатольевич|Дмитрий Медведев]] [[Кърал Дума]]гъа закон проект джибергенди, аннга кёре МКъУ-ну ректоруну сайлаулугъу ызына алынады; бу законнга кёре Университетни ректорун [[Россия Федерацияны Президенти|Россияны Президенти]] салады<ref name="lenta"/><ref>[http://www.liberty.ru/groups/presidents/FZ-O-Moskovskom-gosudarstvennom-universitete-imeni-M.V.Lomonosova-i-Sankt-Peterburgskom-gosudarstvennom-universitete ФЗ «О Московском государственном университете имени М. В. Ломоносова и Санкт-Петербургском государственном университете»]</ref>).

[[1804 джыл]]да медицина факультет — клиника (терапия), хирургия эмда гинекология бёлюмлеге юлешинеди. 1884—1897 джыллада медицина факультет энчи эмда кърал болушлукъ бла «клиника шахарчыкъ» ишлейди. [[1930 джыл]]да медицина факультет университетни къурамындан чыгъарылгъаны себебли, бусагъатда ол шахарчыкъда [[И. М. Сеченов атлы Москва медицина академия]] орналады.

=== Москва университет XX ёмюрде ===

[[1911 джыл]]да ол заманны Халкъ окъуу министри Л. А. Кассону политикасы бла байламлы скандал болады. Аны эсебинде МКъУ 6 джылгъа 130 устазсыз къалады, аланы ичинде 30 профессор да, ол окъуу процессге уллу уруу болгъанды.
Аны ичинде бу процесс физика-матиматика факультетде да ауур эсеблеге келтиргенди, [[Лебедев, Пётр Николаевич|П. Н. Лебедевни]] кетиую бла физика илму университетде айныууун 15 джылгъа уютханды<ref name="Community of physicists part I">{{книга
 |автор         = 
 |часть         = 
 |ссылка часть  = 
 |заглавие      = Научное сообщество физиков СССР. 1950-е-1960-е годы. <small>''Документы, воспоминания, исследования''</small>
 |оригинал      = 
 |ссылка        =
 |викитека      = 
 |ответственный = Составители и редакторы П. В. Визгин и А. В. Кессених
 |издание       = 
 |место         = {{СПб}}
 |издательство  = [[РГХА]]
 |год           = 2005
 |том           = I
 |страницы      = 16
 |страниц       = 720
 |серия         = 
 |isbn          = 
 |тираж         = 1000
}}</ref>. 1920—1930 джыллада МКъУ-дан гуманитар эмда медицина факультетле чыгъадыла. 1945 джылда гуманитар факультетле МКъУ-гъа къайтадыла. 1949 джылда университетни джангы корпусуну къурулушу башланады. 1992 джылда МКъУ-ну ректору болуб математикачы В. А. Садовничий сайланады.

== Университет бюгюн ==
[[Файл:Pervy uchebny corpus MSU.jpg|thumb|300px|<center>МКъУ-ну Шувалов корпусу</center>]]
[[Файл:Moscow 05-2012 Mokhovaya 05.jpg|thumb|300px|<center>Моховая орамда МКъУ-ну мекямы</center>]]
Университетни къурамында 600 мекям барды. Аланы бютеулей майданлары 1 млн м² чакълы бирди. Къуру Москва шахарда МКъУ-ну территориясы 205,7 га болады. Москваны правительствосу 2003 джылда берген эмда майданы 120 га болгъан, университетни джангы территориясы тири къурулушдады. [[2005 джыл]]да Интеллектуал аралыкъны — Фундаментал библиотеканы мекямы ачылгъанды. [[2007 джыл]]ны [[1-чи сентябрь|1-чи сентябрында]] Москваны мэри [[Лужков, Юрий Михайлович|Ю. М. Лужков]] бла МКъУ-ну ректору [[Садовничий, Виктор Антонович|В. А. Садовничий]] къууанч халда эки уллу эмда университетге магъаналы мекямны ачхандыла. Ломоносов проспектде МКъУ-ну баш корпусу ачылгъанды, ары юч факультет кёчгенди: тарих, философия эмда кърал оноу джюрютюу факультетле. Философия факультетден 2008 джыл айырылгъан политология факультет да ол мекямдады. Аны тышында ''Медицина аралыкъ''ны эки корпусу ачылгъанды, бютеулей а аралыкъда 5 мекям барды, алада поликлиника, 300 оруннга стационары бла клиника, диагностика аралыкъ эмда фундаментал медицинаны факультети орналыбдыла. [[2009 джыл]]ны [[23-чю январь|23-чю январында]] 3-чю гуманитар корпусну биринчи кёзюую ачылгъанды, анда экономика факультет орналыбды. Бусагъатда юристлик факультетге 4-чю гуманитар корпус ишлене турады. Перспективада университетни джангы территориясында тёрт окъуу корпуслу шахарчыкъ болургъа керекди, аны тышында анда Фундаментал библиотека, талай лабараториялы эмда илму-тинтиу корпус, 6 минг студентге общежитие, 15 минг орунлукъ стадион боллукъду. Аны тышында Ломоносов проспектни тюбю бла эски эмда джангы территорияланы байлагъан кёчюу ишленникди.

Университетни тышында филиаллары да барды: [[Севастополь|Севастополда]], [[Пущино]]да, [[Астана]]да ([[Къазахстан]]), [[Ташкент]]де ([[Юзбекистан]]), [[Душанбе]]де ([[Таджикистан]]). [[1988 джыл]]дан [[Ульяновск]]да филиал болгъанды, ол [[1995 джыл]]да ''[[Ульяновск кърал унивесритет]]''ге бурулгъанды. [[2009 джыл]]ны февралында филиал [[Баку]]да да ачылгъанды.

Университетни къурамында ишлейдиле:
* Илму библиотека — Россияны библиотекаларыны ичинде эм уллуланы бириди.
* Специализациялы окъуу-илму аралыкъ — интернат школ, къралны эм сыйлы орта окъуу заведениелерини бириди.
* Студент театр
* Зоология музей
* Гербарий
* «Золотые леса» чыгъармачылыкъ клуб
* Альпинист клуб
* СКИФ — БКъБ-де эм кючлю компьютер
* Джер илмуну музейи
* Тарихни музейи
* Архив
* Ботаника бачха — Россияда эм эски ботаника бачха.
* «МКъУ-ну хапарчысы» — газет.
* Яхта клуб
* Табигъат сакълау дружина

=== МКъУ-ну рейтингледе оруну ===

МКъУ, Россияны баш окъуу заведениелерини ичинде россиялы рейтингледе эмда россиялы баш окъуу заведениелени ичинде бардырылгъан тыш кърал рейтингледе таймаздан биринчи орундады. МКъУ, Россия Федерациядан бютеу халкъла арасы рейтинг системалада келечилик этген джангыз баш окъуу заведениеди<ref name="shanghai1">[https://web.archive.org/web/20130425145648/http://www.shanghairanking.com/ARWU2012.html 2012 Academic Ranking of World Universities]</ref><ref name="tu">[http://www.topuniversities.com/university-rankings/world-university-rankings/2011?page=4 2011 World University Rankings]</ref>.
2012 джылда [[Дунияны университетлерини рейтинги|дунияны университетлерини «шанхайчы» рейтингиде]] 80-чы орунда болгъанды<ref name="shanghai1" />, математика илмуладан ол рейтингде 22-чи оруннга да чыкъгъаны болгъанды (2010 джыл)<ref name="shanghai_math2010">[http://www.arwu.org/SubjectMathematics2010.jsp Academic Ranking of World Universities in Mathematics — 2010]</ref>, бусагъатда уа 35-чи орундады<ref name="shanghai_math2012">https://web.archive.org/web/20181225194329/http://www.shanghairanking.com/SubjectMathematics2012.html Academic Ranking of World Universities in Mathematics — 2012]</ref>.
''[[:en:QS World University Rankings|QS World University Rankings]]'' рейтингде 2011 джылгъа МКъУ 112-чи орунда болгъанды, 2012 джылда 116-чы оруннга тюшгенди<ref name="tu" />.
Халкъла арасы ''High Impact Universities'' рейтингде джетишимли тинтиу ишни индексине кёре, 2010 джылда МКъУ 415-чи орунда болгъанды<ref>[https://web.archive.org/web/20150703000056/http://www.highimpactuniversities.com/rpi.html 2010 Worldwide University Rankings/High Impact Universities]</ref>.

[[2012 джыл]]да МКъУ ''Times Higher Education World University Rankings'' рейтингде 100 университетни ичине кирелмегенди. 2011 джылда МКъУ бу рейтингни 33-чи орунунда болгъанды<ref>{{cite web|url=http://www.timeshighereducation.co.uk/world-university-rankings/2011/reputation-ranking|title=Top universities by reputation 2011|publisher=timeshighereducation.co.uk|accessdate=2013-03-06|lang=en}}</ref>. 2013 джылда МКъУ джангыдан бу рейтингге кириб, 50-чи орунну алгъанды<ref>{{cite web|url=http://www.timeshighereducation.co.uk/world-university-rankings/2013/reputation-ranking|title=Top universities by reputation 2013|publisher=timeshighereducation.co.uk|accessdate=2013-03-06|lang=en}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.forbes.ru/news/235225-mgu-vnov-popal-v-pervuyu-sotnyu-luchshih-mirovyh-vuzov|title=МГУ вернулся в первую сотню лучших мировых вузов|date=2013-03-05|work=[[Forbes]]|publisher=forbes.ru|accessdate=2013-03-06|lang=ru|archiveurl=http://www.webcitation.org/6EzCxt4fh|archivedate=2013-03-09}}</ref>.

Россияны баш окъуу заведениелерини рейтинги болмагъаныны баш чурумуна бюрократия саналады. МКъУ 2012 джылда рейтингде Бразиялияны, Тюркню, Израилни окъуу заведенияларыны артында къалгъанды<ref>{{cite web|url=http://www.forbes.ru/sobytiya-column/vlast/80200-gosudarstvo-v-zazerkale|title=Власть после выборов: государство в Зазеркалье|author=Борис Грозовский|work=[[Forbes]]|publisher=forbes.ru|date=2012-03-19|lang=ru|archiveurl=http://www.webcitation.org/6F8xZt0PJ|archivedate=2013-03-15}}</ref>.

=== МКъУ-ну статусуну тюрлениую ===
[[2009 джыл]]ны [[11-чи ноябрь|11-чи ноябрында]] [[Россия Федерацияны Президенти|Россияны Президенти]] [[Медведев, Дмитрий Анатольевич|Дмитрий Медведев]] Россияны эки алчы университети — МКъУ бла [[Санкт-Петербург кърал университет|СПбКъУ]]-ну ишлерин тюзетген законнга къол салгъанды<ref name="kremlin-5971">[http://www.kremlin.ru/news/5971 Президент подписал закон о статусе Санкт-Петербургского и Московского государственных университетов]</ref>. Законнга кёре МКъУ бла СПБКъУ кесинде окъуб бошагъанлагъа РФ-ни герб мухуру бла энчи дипломла берирге эркинлик алгъандыла<ref name="Медвед">[http://www.dp.ru/a/2009/08/03/MGU_i_SPbGU_poluchili_osob МГУ и СПбГУ получили особый статус], dp.ru, 3 августа 2009 г</ref><ref name="текст закона">[https://web.archive.org/web/20091030092220/http://spbgunews.ru/2009/10/16/zakon-vtoroe-chtenie-o-moskovskom-gosudarstvennom-universitete-i-sankt-peterburgskom-gosudarstvennom-universitete/ Закон проектни тексти бла, экинчи окъууну видеосу]</ref>. Закон, МКЪУ-ну ректоруну сайланыб айырылмакълыгъын тохтатханды. МКъУ-ну ректорун РФ-ни Президенти салады. Баш окъуу заведениени башчысыны къуллукъда туруу болджалы — 5 джыл болгъанды. Аны бла бирге Россияны Президенти, болджалы толмагъанлай ректорну къоратыу хакъгъа ие болгъанды. РФ-ни Президенти бу къуллукъ оруннга белгиленнген джашдан тамада болгъанланы эки кере салыргъа эркинди. МКъУ-ну уставын правительство бегитеди<ref name="Медвед"/><ref name="lenta">[http://lenta.ru/news/2009/08/05/rektors/ Ректоров МГУ и СПбГУ будет назначать президент] // [[Lenta.ru]], 05. 08. 2009.</ref>.

== Москва университетни бошагъан белгили адамла ==
Университетни бошагъанланы ичинде [[Нобель премия]]ны, [[Филдс премия]]ны лауреатлары, уллу политикачыла, кърал оноучула да бардыла.

=== Нобель премияны лауреатлары ===

==== Физикадан Нобель премияны лауреатлары ====
* [[Файл:Nobel prize medal.svg|20px]] [[Тамм, Игорь Евгеньевич]]
* [[Файл:Nobel prize medal.svg|20px]] [[Франк, Илья Михайлович]]
* [[Файл:Nobel prize medal.svg|20px]] [[Гинзбург, Виталий Лазаревич]]

==== Мамырлыкъны Нобель премиясыны лауреатлары ====
* [[Файл:Nobel prize medal.svg|20px]] [[Сахаров, Андрей Дмитриевич]]
* [[Файл:Nobel prize medal.svg|20px]] [[Горбачёв, Михаил Сергеевич]]

=== Филдс премияны лауреатлары ===
* [[Новиков, Сергей Петрович (математикачы)|Новиков, Сергей Петрович]]
* [[Маргулис, Григорий Александрович]]
* [[Дринфельд, Владимир Гершонович]]
* [[Концевич, Максим Львович]]
* [[Воеводский, Владимир Александрович]]
* [[Окуньков, Андрей Юрьевич]]

== Джибериуле ==

* [http://www.msu.ru/ МКъУ-ну сайты]{{ref-ru}}
* [http://www.youtube.com/user/msu МКъУ-ну YouTube-да каналы]
* [http://museum.guru.ru/ МКъУ-ну тарихи (XVIII—XX)]{{ref-ru}}
* [http://www.msunews.ru/ MSU news — МКъУ-ну юсюнден вики-ресурс]{{ref-ru}}

{{refs}}

{{викигёзен|Moscow State University}}
{{сайланнган статья}}

[[Категория:Университетле]]