Прейсиш-Эйлауну къатында сермешиу бетни чыкъгъан текстине къарау

{{Къазауат
|conflict    ='''Прейсиш-Эйлауну къатында сермешиу'''
|partof      = [[Тёртюнчю коалицияны къазауаты]] <br />
[[Наполеончу къазауатла]]
|сурат       = [[Файл:Gros, Napoleon at Eylau.jpg|300px|]]
|башлыкъ     = Эйлауну къатында сермешиуню майданында Наполеон.
|датасы      = [[7 февраль|7]] — [[8 февраль]] [[1807 джыл]]
|джери       = [[Прейсиш-Эйлау]], [[Пруссия]]
|чуруму      = 
|эсеби       = Бир джан да хорламагъанды, алай а эки джан да кесини хорламын баямлагъанды
|къаршчы1    = {{Байракъландырыу|Франция}} 
|къаршчы2    = {{Байракъландырыу|Россия}} <br />{{Байракъландырыу|Пруссия}} [[Пруссия]]
|командир1   = {{Байракъ|Франция}} [[I Наполеон]]
|командир2   = {{Байракъ|Россия}} [[Беннигсен, Леонтий Леонтьевич|Беннигсен]]
|къурманла1  = 20 000 ёлю эмда джаралы
|къурманла2  = 23 000 ёлю эмда джаралы
}}
'''Прейсиш-Эйлауну къатында сермешиу''' — [[Тёртюнчю коалицияны къазауаты|орус-прусс-француз къазауатлада]] эм къанлы сермешиудю.

== Сермешиуню аллы бла болум ==
1807 джылны январында [[Ней, Мишель|Ней]], Нойдербургну къатында аскерелерини къыш фатарларыны аманлыгъын джаратмай, [[I Наполеон|Наполеонну]] буйругъун да сакъламай, кеси инициативасы бла атлы аскерлени Гуттштадт бла [[Гейльсберг]]ни туурасына келтиреди. Бу эки шахар да [[Кёнингсберг]]ден 50 км узакълыкъда болгъандыла.

Орус аскерни баш командири [[Беннигсен, Леонтий Леонтьевич|Беннигсен]] Нейни корпусуну орнундан тебиуюн, [[Кюнчыгъыш Пруссия]]ны баш шахары Кёнингсбергге уллу чабыуулча ангылагъанды. Бу шахарда джандаш аскерлени баш сауут гёзенлери болгъанды, эмда Кёнингсберг прус король [[III Фридрих Вильгельм|Фридрих Вильгельмни]] къолунда къалгъан уллу шахарладан джангыз болгъанды, эмда джандаш аскерле бу шахарны бермезге керек болгъандыла.

Орус аскер эрлай къыш фатарларындан чыгъыб, Эссенни башчылыгъы бла 20 000 аскерчини [[Варшава|Варшаваны]] къатыда къояды, эмда Гейльсбергге айланады. Беннигсен, онг флангында [[Лесток, Антон Вильгельм фон|Лестокну]] прус корпусу бла джакъланыб  (10 000 чакълы бир адам), [[Карл XIV Юхан|Бернадотну]] 1-чи аскер корпусун уруб, [[Висла]] суудан ётюб, [[Уллу Аскер]]ни коммуникацияларын кесерге планлагъанды.

Уллу кючлени алгъа урууларын кёрген Бернадот [[Торунь|Торн]] сууну юсю бла Остеродеге ыхтырылады. [[Наполеон]], 28-чи январда орус аскерни джюрюшюн эшитиб, аллында Нейни буйрукъсуз джюрюулерин ушатмайды. Алай а ол заманда бузлауукъла келиб, декабрдача болмай, джолла джюрюрча боладыла. Наполеон [[Йена бла Ауэрштедтде сермешиу#Йенаны къатында сермешиу|Йенадача]] манёвр бла орус аскерни къуршалаб къаушатыр мурат этеди.

[[Файл:Battle of Prussia-Eylau.JPG|thumb|left|300px|Сермешиуню тюз аллында аскерлени кёчюулери.]]
Алай бла император бу буйрукъланы береди:
* [[Бернадот, Жан-Батист-Жюль|Бернадотха]] [[Торунь|Торн]]гъа ыхтырылыуну андан ары бардырыб, джауну ызындан терилтиб тузакъгъа джыяды
* 5-чи корпус Варшаваны джакълайды
* [[Удино, Шарль Никола|Удино]] 6 000 аскерчиси бла [[Остролёнка|Остролёнкагъа]] коммуникацияланы сакъларгъа джибериледи
* Уллу Аскерни баш кючлери юч колонна бла Лава сууну онг джагъасы бла алгъа урадыла: онг джанындан — [[Даву]] (20 000 аскерчи), арасында[[Мюрат]] кавалериясы бла [[Сульт]] (бютеулей 27 000), гвардия (6 000) эм [[Ожеро, Пьер-Франсуа-Шарль|Ожеро]] (15 000), сол джанындан Ней (15 000)<ref>А. Лашук «Наполеон. Походы и битвы», 2004, стр. 278</ref>. (бютеулей 83 000)

Манёврну джетишими операцияны таша тутуу бла байламлы болгъанды. Ол себебден, Наполеонну Варшавадан Вилленбергге кетиую да, бош инспекцион джолоучулукъ кибик кёргюзюлгенди. Алай а не кюрешселе да тахсаны туталмагъандыла.

[[Къазакъла]] [[Бертье, Луи Александр|Бертье]]ден Бернадотха баргъан курьерни тутхандыла. Беннигсен французланы бютеу планларын билгенди эмда джуубын терк бергенди. Бютеу орус аскер Янковону къатына джыйыла башлагъанды. Андан сора орус аскер [[Ольштын|Алленштайнгъа]] кёчюб, [[Алле (суу)|Аллени]] ётерге керек болгъанды.
Ол заманда Мюрат бла Сульт Алленштайнны кючлейдиле, французланы 4-чю корпуслары уа Наполеонну буйругъу бла Гуттштадтха, артха ыхтырылгъан орус аскерлени тузакъда тутар мурат бла джюрюгенди. Кесини кавалериясындан, оруслула Янково къатында бетджан къурагъанын билгендиле, Алленштайнны юсю бла ыхтырылмазлыгъын ангылаб, Беннинсген сермеширге оноу этеди.

Наполеон мычымай алгъа урургъа оноу этеди. Алай а Сультну корпусуну уруу, бош джерге келгенди — Беннигсен планларын тюрлендириб артха ыхтырылыргъа оноу этеди. Наполен орус аскер къайры джюрюгени белгисиз болгъады. Ол себеден ол кесини аскерлерин юч колонна бла алгъа сюргенди: Даву — Аллени ёзени бла Кюнчыгъышха баргъан джолланы кесер мурат бла; баш кючле — Лансберг эм Эйлауну юсю бла; Ней — Пассаргуну юсю бла. Бернадотха уа, Наполеон Лестокну прусларыны тохтаусуз сюрюрге буйрукъ бергенди.

Джау орус [[арьергард]]ны таймаздан ызлаб келгенди. Кючлю эмда къанлы сермешиулени бири Гофени къатында 6-чы февралда болгъанды. Экинчи кюнюнде Цигельхофда [[Багратион, Пётр Иванович|Багратион]] бла генерал [[Барклай-де-Толли, Михаил Богданович|Барклай де Толли]] башчылыкъ этген орус аскерни арьергарды Мюрат бла Сультну корпуслары бла сермешгендиле.
== Эйлау. 7-чи февраль 1807 дж. (э. ст. 26-чы январь) ==

Наполеон, биргесине Уллу Аскерни къуру бир кесеги болгъаны себебли оруслула бла сермешиуге кирир муратлы болмагъанды. Ол заманда Беннигсен Багратионнга 4-чю пехота дивизияны бериб французлуланы Эйлаудан къыстарына буйрукъ береди. Шум болуб оруслула юч колонна бла шахаргъа джууукълашадыла, сора Багратионну буйругъу бла «Ура!»деб къычыра алгъа чабадыла. Джау шахардан къачады.
[[Файл:Battle of Preussisch Eylau Map1.jpg|left|thumb|200px| Сермешиуню аллы бла аскерлени болумлары. Французлула къызыл, Оруслула джашил, Прус аскерле кёк бла белгиленнгендиле.]]


== Эйлау. 8-чи февраль 1807 дж. ==
Наполеон, Ней бла Давуну корпусларыны сакълагъаны себебли, 8-чи февралны ортасына дери сермешиуге кирирге излмегенди. 
Танг аласында, 5 сагъатда Наполеон Эйлаудан бир тоб атылыу узакълыкъда эки саф бла тизилген 450 ауур саууту бла 67 000 орус аскер сирелиб тургъанын юсюнден хапар алгъанды. Беннигсенни фронтуну узунлугъу 4,5 км болгъанды. Французлулада аскер саны азыракъ болгъанды: гвардия (9 000 адам), Сульт (16 750), Ожеро (14 500), Мюрат (15 200). Бу санла 6-чы февралны ингириникидиле. 7-чи февралны сермешиулеринде къурманланы да санаб, 8-чи февралны эртденине Наполеонну 48-49 минг аскерчиси, 300 тоб саууту болгъанды<ref>Loraine Petre «Napoleon’s compaing in Poland», 1901, 173—174 б.</ref>. Алай а, кюнню ичинде эки джан да болушлукъ келирин сакълагъандыла. Беннигсен Лестокну прус корпусундан сора башха болушлукъ келмезин билгенди (9000 чакълы бир аскерчи), французлула уа эки корпус сакълагъандыла: Даву (15 100) и Нея (14 500)<ref>Petre «Poland», 1901, 174 б.</ref>.

Эйлау бла Ротененни арасында Сультну 4-чю корпусуну эки дивизиясы, онг флангдан Мийону дженгил кавалериясы бла джакъланыб, орус аскерни арасы бла къаты сермешиуге киредиле. Сультну дагъыда бир дивизиясы, Эйлаудан солда сермешиу сафха сирелгенди. Уллу Аскерни къыйыр сол флангында, Шлодиттенни туурасында, 5-чи эмда 7-чи гусар полкла сирелгендиле. Наполеон гвардиясы бла Эйлауну къабырларында къалгъады. Мюратны резервдеги кавалериясы Ожерону джаяу полкларыны ызындан, Эйлауну онг джанында тизилгендиле.

Сермешиу кючлю артиллерия канонада бла башланнганды. Саны кёб болгъан орус батареияла французлулагъа тобладан атхандыла, алай француз артиллерияны къаушаталмагъандыла, аны чурумларыны бири  француз сафланы Эйлау бла Ротененни мекямлары джабханды, ол себебден тобланы кёбюсю юйлеге тюшгенди, неда французлулагъа джетмей къалгъанды. Француз канонирлени уа тобларын ачыкъ джерде тургъан орус аскерлеге атаргъа мадарлары болгъанды. Аны бла бирге французлула устаракъ болгъанлары себебли джаудан эсе иги марагъандыла.
[[Файл:Battle of Preussisch Eylau Map2.jpg|thumb|200px| 8-чи февраль 1807дж.]]


Кюнню ортасына французлуланы онг флангларында маршал Давуну корпусуну алчы колонналары кёрюнедиле. 3-чю корпусну аскерлери сермешиу майданнга акъыртын киредиле. Биринчи авангард келиб, эмда эрлай алгъа уруб, оруслуланы Зерпалленден ыхтырылыргъа зорлайды. Авангардны ызындан терк марш бла [[Фриан, Луи|Фрианны]] дивизиясы, ызындан [[Моран, Шарль Антуан Луи Алексис|Моранны]] эмда [[Гюден де ла Саблонье, Сезар Шарль Этьен|Гюденни]] дивизиялары киредиле. Бютеулей да Давуну 15 000 чакълы бир аскерчиси болгъанды, алай бла Уллу Аскерни саны оруслуланыкъы бла тенгиширек болады.

Давуну полклары аскер саф болуб, Кляйн-Заусгартен бла Зерпалленнге алгъа урадыла, Беннигсенни аскерини сол флангына чабадыла. Наполеон 3-чю корпусха болушлукъгъа Сльтну корпусуну бир бёлегин джибереди. Французлула кёб къарыуларын да тауусуб оруслуланы Кляйн-Заусгартен элни къатында, бютеу сермешиу майданнга бийлик этиб тургъан дуппурладан ыхтырадыла Кляйн-Заусгартен бла Зерпаллен элле сермешгенлени къолларына талай кере тюшедиле. Орус аскерни тылына французланы чыгъаргъа мадарлары ачыла башлайды, Беннисген араны къарыусузлаб, флангларын кючлендирирге керек болады.

Орус резервлени уллу бёлеги Давуну туурасында джыйлгъанын эслеб, Наполеон орус аскерни арасына [[Ожеро, Пьер-Франсуа-Шарль|Ожерону]] корпусуну кючлери бла урургъа мурат этеди (15 000 адам). Корпусну эки дивизиясы Эйлауну къабырларындан къыбылада орус артиллерияны канонадасына да къарамай, къар басхан тюзде алгъа урадыла. Онг джанындан генерал Дежарденни дивизиясы, онг джанындан да Эдлени дивизиясы алгъа урадыла. Джаяу аскерлеге болушлукъгъа къабырланы аллында 7-чи корпусну артиллериясы тизиледи.

Бу кёзюуде эки аскерге да сакъланмай тургъанлай боран урады. Тюз джер болгъаны себебли, ургъан джел джердеги къарны да кёлтюрюб кёрюнюуню бузады. Къар бла "сокъур" болгъан француз аскерле дезориентация болуб, ургъан джерлерине таб баралмагъандыла. Асыры солгъа кетиб, джауну 7-чи корпусу, 72 тобдан къуралгъан уллу орус батареяны туурасына чыгъыб къалады. Быллай дистанциядан марагъан бек тынч болады. Хар атханлары ышаннга джетеди. Орус тобла француз аскерлени чаладыла. Талай минутну ичине Ожерону корпусу 5 200 аскерчисин ёлю эмда джаралы тас этеди"<ref>''Лашук А.'' Наполеон. — 2004. — 283 б.</ref>. Ожеро  джаралы болады, Дежарден ёледи, Эдле да джаралы болады. Беннигсен ызына ыхтырылгъан джаугъа кавалерия бла пехотаны джибериб, контр урууну башлайды. Мычымай алгъа ургъан аскерлени орус артиллерия да джакълайды. Аны оту асламысы бла Эйлауну къабырларында джыйылгъан Наполеончу гвардиягъа атылады.

Ол заманда оруслула алгъа чабыуулларында кеслерини баш аскерлеринден айырыладыла, французла да аны бла хайырланыргъа излейдиле. Наполеон Мюратны кавалериясын сермешиуге киргизирге буйрукъ этеди. 2 дивизия бир уллу колоннагъа джыйылыб аскер сафха киреди.

Алгъа ургъан орус атлыла Наполеонну штабына джууукълашадыла, француз императорну [[Мюрат]]ны кавалериясы къутхарады. Къанлы сермешиуле барадыла, эки джан да ауур а на всем скаку врезалась в ряды русских войск. Начался ожесточенный бой с переменным успехом. Обе стороны понесли в нём тяжелые потери. Тем не менее, блестящая атака конницы Мюрата спасла положение французской армии. Противники отвели свои силы на исходные позиции, но артиллерийская дуэль продолжалась.

12 сагъатха сермешиуге [[Даву]]ну корпусу киреди. Зерпаллен элни къатында ол орус аскерлени урады. Французлула бу кючлери бла хорлаямлайдыла, Наполеон болушлукъгъа аскерле джибереди. Джуукъ заманда алайдагъы орус аскерле Клейн-Заусгартен элге ыхтырыла башлайдыла. Беннигсенни сол флангы Кучиттеннге ыхытырыла башлайды, джауну къолуну орус бетджанла тюшедиле. Болумну тюзетген атлагъа джегилген 36 тоб бла Лестокну корпусуну болушлугъу болады.

Алай бла джууукъда сол флангдагъы французлула ызларына атыладыла. Алай бла Прейсиш-Эйлауну къатындагъы сермешиу бошалады. 21 сагъатха дери эки джандан да канонада тохтамайды, алай кючлери тауусулгъан аскерле джангы сермешиуге кирмейдиле.

== Эсеб ==
Кече орус аскерле ызларына бурадыла. Аланы ыхтырылыуларына французлуланы да тыйгъыч болалырча къарыулары болмайды. Сермешиу болгъан джерде Наполеон он кюн турады, сора ол да къаршчы джанына ыхтырылыб башлайды. Ызындан сюрген къазакъла 2000 джаралы француз аскерчини джесир этедиле. Эки аскер да, бу магъанасыз эмда кишиге да хорлам келтирмеген сермешиуден сора кеслерине келир ючюн кёб заман кетеди.


== Белгиле ==
{{белгиле}}

== Литература ==
* ''Petre, F Loraine'' «Napoleon’s Campaign in Poland 1806—1807.» 1901.


== Джибериуле ==
* [https://web.archive.org/web/20100111085727/http://pr-eylau.ru/200-let.html Багратионовск шахарны сайты (Прейсиш-Эйлау)]
* [http://www.napoleonguide.com/battle_eylau.htm Eylau, February 8, 1807] {{ref-en}}




[[Категория:Тарих]]
[[Категория:Серемешиуле]]
[[Категория:Къазауат]]
[[Категория:Россия]]
[[Категория:Пруссия]]
[[Категория:Франция]]