СССР-ни 1936 джылгъы Конституциясы бетни къайнагъына къара

'''СССР-ни 1936 джылгъы Конституциясы''' (официал болмагъан аты: '''«Сталинчи конституция»''', неда — '''«Хорлагъан социализмни конститутциясы»''') — [[СССР]]-ни [[1936 джыл]]ны [[5-чи декабрь|5-чи декабрында]] [[Советлени VIII Бютеусоюз съезди]] къабыл этиб, [[1977 джыл]]гъа дери (тюрлениулери эмда къошакълары бла) ишлеген [[Баш Закон]]уду.

== Джарашдырылыуу эмда къабыл этилиую ==
[[1935 джыл]]ны къачында СССР-ни Ара Толтуруучу Комитети ВКП(б)-ны АК-ны Секретары [[Сталин, Иосиф Виссарионович|И. В. Сталинни]] башчылыгъында Конституцион комиссия эмда 12 тюб комиссия къуралады. Джангы Конституция авторланы оюмларына кёре Совет къралны тарихинде магъаналы кёзюуню - социализмни къурууну бегитирге керек болгъанды. [[1936 джыл]]ны [[12-чи июнь|12-чи июнунда]] Конституцияны проекти басмаланнганды эмда 6 айны ичинде сюзюлгенди.

Тарихчи [[Хлевнюк, Олег Витальевич|О. В. Хлевнюкну]] оюмуна кёре 1924 джылны конституциясына кёре джангы конституцияны демократ халлы болгъаныны чуруму, Совет Союзгъа халкъла арасы джамагъатны кеси джанлы этиб, кюч ала тургъан фашизмге бирге къаршчыланыр мурат болгъанды. Проектни биргесине баргъан джазмада, Сталин былай джазгъанды{{начало цитаты}}Мени кёлюме келген бла ССР-ни Союзуну конституциясы бла иш биринчи къарамдан эсе къыйын болумдады. Биринчиде, сайлауланы системасын тюрлендирирге керекди, аланы кёб дараджалылыкъларын къурутуу бла тюл. Ачыкъ чёб атыуну, таша (джабыкъ) чёб атыу бла алмашдырыргъа керекди. Бу ишде биз джарым джолда тохтамай, артына дери бараллыкъбыз эмда барыргъа керекбиз. Бизни къралда бюгюннгю болум, бу атлам бизге политика джанындан хайырлы боллугъун кёргюзеди. Быллай реформаны халкъла арасы революцион къозгъалыуну интереселери бла да керек болгъанын айтмай къояйым, быллай реформа халкъла арасы фашизмни ургъан кючлю сауут болургъа керекди…<ref>Хлевнюк О. В. Хозяин. Сталин и утверждение сталинской диктатуры. М., РОССПЭН, 2012. С. 249</ref>{{конец цитаты}}

Аны сюзюуюне биринчи кере 75 млн адам къошулгъанды, басмада басылгъан 1,5 млн теджеу, къошакъ берилгенди. Партияны политика курсуна къаршчы болгъан теджеулени (сёз ючюн, энчи мюлкню эркин этерге, колхозланы чачаргъа) басмаламагъандыла эмда архивде «джау теджеуле» белги бла сакъланнгандыла<ref>Источниковедение: Теория. История. Метод. Источники российской истории: Учеб. пособие / И. Н. Данилевский, В. В. Кабанов, О. М. Медушевская, М. Ф. Румянцева. — М., 1998. с. 536.</ref>.

Конституцияны текстини къурауда [[Сталин, Иосиф Виссарионович|И. В. Сталин]] кесини юлюшюн къошханды.  [[Бухарин, Николай Иванович|Н. И. Бухарин]] конституцияны текстини баш кесегини автору санагъанды кесини<ref>''[[Геллер, Михаил Яковлевич|М. Геллер]], [[Некрич, Александр Моисеевич|А. Некрич]].'' [https://web.archive.org/web/20070322030512/http://krotov.info/history/11/geller/gell_1935.html История России: 1917—1995]</ref><ref>''Ю. Г. Фельштинский.'' [http://lib.ru/HISTORY/FELSHTINSKY/buharin.txt Разговоры с Бухариным]</ref>.

Джангы конституция [[1936 джыл]]ны [[5-чи декабрь|5-чи декабрында]] къабыл этилгенди эмда 6-чы декабрда официал болуб басмаланнганды
{{Викитека-текст|ru|Конституция СССР (1936) редакция 5.12.1936 г.|СССР-ни 1936 джылгъы Конституциясыны оригинал тексти}}

== Конституцияны структурасы ==
1936 джылда къабыл этилген конституция 13 баш бла 146 статьядан къуралгъанды.

Конституцияны структурасы:
* I Баш [[Джамагъан къуралыу]]
* II Баш [[Кърал къуралыу]]
* III Баш Совет Социалист Республикаланы Союзуну кърал властыны баш органлары
* IV Баш Союз республикаланы кърал властларыны баш органлары
* V Баш Совет Социалист Республикаланы Союзуну кърал оноу джюрютюу органлары
* VI Баш Союз республикаланы кърал оноу джюрютюу органлары
* VII Баш Автоном Совет Социалист Республикаланы кърал властларыны баш органлары
* VIII Баш [[Кърал властны джерли органлары]]
* IX Баш [[Сюд]] эм [[прокуратура]]
* X Баш Гражданланы баш хакълары эм борчлары
* XI Баш [[Сайлау система]]
* XII Баш [[Герб]], [[байракъ]], [[ара шахар]]
* XIII Баш Конституцияны тюрлениуюню мизамы

== Къурамы ==
[[Файл:Конституция СССР 1936 года ст. 118-119.jpg|thumb|200px|СССР-ни 1936 джылгъы Конституциясындан 118-чи эм 119-чу статьяларыны текстлери]]
[[Файл:Конституция СССР 1936 года ст. 122.jpg|thumb|100px|СССР-ни 1936 джылгъы Конституциясыны 122-чи статьясыны тексти]]
[[ВКП(б)-ны XVII съезди]] (1934 дж.) [[СССР]]-де [[социализм]]ни хорлагъанын эмда асламысында ишлениб бошагъанын баямлагъанды. Ол деген, чыгъарыу амаллагъа энчи иелик эмда экспулататор классла къуурутлагъандыла (пролетариатны диктатурасы энди ётген этап болады). Джангы Конституцияда экономика тамалгъа план социалит мюлк система эмда чыгъарыу амаллагъа эмда сауутлагъа социалист иелик баямланады.

Совет къралны тарихинде биринчи кере бютеу гражданлагъа тенг хакъла бериледи:
* таша чёб атыуда бютеулю, тенг эмда туура сайлау хакъ;
* урунуугъа, солуугъа, къартлыкъда эмда аурууда материалы баджарыугъа,тёлеусюз окъуугъа хакъла.
Дин тутууну, сёзню, басманы, джыйылыуланы эмда митинглени азатлыгъы баямланнганды, адамны тийилмезлигин эмда джазышыуну тахсасы гарантия этилгенди.

Джер, аны байлыкълары, суула, чегетле, заводла, фабрикала, иштенекле (шахтала), магъаданла, темир джол, суу, хауа улоула, банкла, байламны амаллары бютеу халкъны иелиги баямланнгандыла: колхозла алгъан джер, алагъа ёмюрлеге хайырланыугъа берилгенди.

Гражданланы баш хакълары эм борчлары башны 126-чы статьясында ВКП(б) бютеу джамагъан эмда кърал къуралышланы келечиси кибик баямланнганды (1924 джылны Конституциясында партия сагъынылмагъанды).

Къралда баш закон къураучу властха эки палаталы [[СССР-ни Баш Совети]] баямланнганды, аны сессияларыны арасында — [[СССР-ни Баш Советини Президиуму]]. Баш Советни палаталарыны тенгликлери эмда аны излеген соруугъа, тинтиучю эмда ревизион комиссияланы къураргъа хакъы айгъакъланнганды; [[императив мандат|депутатланы сайлаучуланы аллында джууаблылыкълары]] эмда аланы ышаныуларын тас этгенлени ызына чакъырыу хакъ бегитилгенди.

Къралны правительствосу алгъыннгы атын - [[СССР-ни Халкъ Комиссарларыны Совети]], алай а [[1946 джыл]]да [[СССР-ни Министрлерини Совети]] атха тюрленнгенди. Правительство баш толтуруучу орган болгъанды, эмда Баш Совет бла аны Президиумуну аллында джууаблы болгъанды.

== Тюрлениуле этиу ==
Конституцияны тюрлениу СССР-ни Баш Советини прерогативасы болгъанды, эмда аны тюрлениуюню юсюден оноу хар палатадагъа депутатланы 2/3 ауазындан аз къабыл этмезге керек болгъанды.
Конституциягъа тюрлениуле кёб кере киргизилгендиле; аланы асламысы СССР-ни правительствосуну структурсаында тюрлениуле болгъанды
== Конституцияны Кюню ==
[[1977 джыл]]гъа дери [[5-чи декабрь]] Конституцияны Кюню кибик байрамланнганды.

<center><gallery widths=160 heights=160 perrow=5 caption="[[СССР]]-ни 1952 джылда Сталинчи конституцияны 15-чи джыллыгъана аталгъан [[Почта марка|маркалары]]. Суратчы Н. Павлов.">
Image:USSR stamp 1952 CPA 1679.jpg|<center><small>{{ЦФА|1679}}</small></center>
Изображение:Сталинская конституция Отдых1.jpg|<center><small>{{ЦФА|1680}}</small></center>
Image:USSR stamp 1952 CPA 1681.jpg|<center><small>{{ЦФА|1681}}</small></center>
Изображение:Сталинская конституция Обеспечение.jpg|<center><small>{{ЦФА|1682}}</small></center>
</gallery></center>

== Конституцияны тохтауу ==
[[1962 джыл]]да СССР-ни Баш Совети джангы Конституцияны проектини хазырланыргъа джоралаб комиссияны къурауну юсюнден бегим алады; аннга башчылыкъ [[Хрущёв, Никита Сергеевич|Н. С. Хрущёв]] этеди<ref>Постановление Верховного Совета СССР от 25 апреля 1962 г. № 13—VI // Ведомости Верховного Совета СССР 1962 г. № 17</ref>. В декабре [[1964 год]]а председателем комиссии стал [[Брежнев, Леонид Ильич|Л. И. Брежнев]]<ref>Постановление Верховного Совета СССР от 11 декабря 1964 г. № 3092—VI // Ведомости Верховного Совета СССР 1964 г. № 51</ref>.

СССР-ни 1936 джылгъы Конституциясы кючюн, [[1977 джыл]]ны [[7-чи октябрь|7-чи октябрында]] джангы Конституцияны къабыл этиу бла тас этгенди.

== Белгиле ==
{{белгиле}}




[[Категория:Тарих]]
[[Категория:Тарих конституцияла]]