Экинчи дуния къазауат бетни къайнагъына къара


{{Къазауат
|conflict    ='''Экинчи дуния къазауат'''
|partof      = 
|сурат       = [[Файл:Infobox collage for WWII.PNG|300px]] 
|башлыкъ     = ''Башындагъы сол учдан башлаб, сагъат бурулгъаныча'': Ваньцзялинде сермешиуде къытай аскер; Эль-Аламейнде биринчи сермешиуню заманында 25-фунтлу австралий тоб; Ju 87 немец бомбалаучу (1943—1944 къыш); американ аскер-тенгиз кючле Лингайен богъазда, [[Филиппинле]]; Вильгельм Кейтель Германияны капитуляциясыны юсюнден актха къол салады; совет аскер Сталинград ючюн сермешиуде
|датасы= 1-чи сентябрь 1939 — 2-чи сентябрь 1945
|джери = [[Европа]], [[Кюнчыгъыш Азия|Кюнчыгъыш]] эм [[Къыбыла-кюнчыгъыш Азия]], [[Шимал Африка|Шимал]], Шимал-кюнчыгъыш эм [[Кюнбатыш Африка]], [[Джууукъ Кюнчыгъыш]], [[Атлантика океан|Атлантика]], [[Индий океан|Индий]], [[Шош океан|Шош]] эмда [[Шимал Бузлауукъ океан|Шимал Бузлауукъ]] океанла.
|чуруму = [[Экинчи дуния къазауатны чурумлары|Талай къралны политикалары; Версаль-Вашингтон системаны эсеблери; дуния экономика кризис]].
|эсеби = Гитлерге къаршчы коалицияны хорламы. [[БМО|БМО-ну]] къуралыуу. [[Фашизм]] бла [[Миллет-социализм|Нацизм]] идеологияланы джасакъ этиу. [[СССР]] бла [[АБШ]] деу къралла боладыла. [[Уллу Британия]] бла [[Франция]]ны дуния политикада ауурлукълары азалады. Дуния эки тюрлю джамагъат-политика системасы болгъан бир-бирине къаршчы лагерге юлешинеди: [[Социализм|социалист]] эм [[Капитализм|капиталист]]. [[Сууукъ къазауат]] башланады. Уллу колониялы империяланы [[Деколонизация|деколонизациясы]].
|къаршчы1 =
'''[[Гитлерге къаршчы коалиция]] эмда аны джанлыла:'''<br />
[[Файл:Flag of the Soviet Union (1923-1955).svg|20px|border]] [[СССР]]<br />
[[Файл:US flag 48 stars.svg|20px|border]] [[Американы Бирлешген Штатлары|АБШ]]<br />
[[Файл:Flag of the United Kingdom.svg|20px|border]] [[Уллу Британия]]<br />
[[Файл:Flag of the Republic of China.svg|20px|border]] [[Къытай Республика]]<br /><hr>
[[Файл:Flag of Norway.svg|20px|border]] [[Норвегия]]<br /> 
[[Файл:Flag of Poland.svg|20px|border]] [[Польша]]<br />
[[Файл:Flag of Australia.svg|20px|border]] [[Австралия]]<br />
[[Файл:Flag of France.svg|20px|border]] [[Франция]]<br />
[[Файл:Flag of SFR Yugoslavia.svg|20px|border]] [[Югославия]]<br />
[[Файл:Flag of Denmark.svg|20px|border]] [[Дания]]<br />
[[Файл:Flag of Greece (1828-1978).svg|20px|border]] [[Греция]]<br />
[[Файл:Canadian_Red_Ensign_1921-1957.svg|20px|border]] [[Канада]]<br />
[[Файл:Flag of New Zealand.svg|20px|border]] [[Джангы Зеландия]]<br />
[[Файл:Flag of Czechoslovakia.svg|20px|border]] [[Чехословакия]]<br />
[[Файл:Flag of the People's Republic of Mongolia (1924-1940).svg|20px|border]] [[Монголия]]<br />
[[Файл:Flag of South Africa 1928-1994.svg|20px|border]] [[Къыбыла Африка Бирлик]]<br />
[[Файл:Flag of Brazil (1889-1960).svg|20px|border]] [[Бразилия]]<br />
[[Файл:Flag of Mexico.svg|20px|border]] [[Мексика]]<br />
[[Файл:Flag of Ethiopia (1897).svg|20px|border]] [[Эфиопия]]<br />
----
'''Фашист блокдан чыкъгъан къралла:'''<br />
[[Файл:Flag of Romania.svg|20px|border]] [[Румыния Королевство|Румыния]]<br />
[[Файл:Flag of Bulgaria.svg|20px|border]] [[Болгария]]<br />
[[Файл:Flag of Italy (1861-1946).svg|20px|border]] [[Италия]]<br />
[[Файл:Flag of Finland.svg|20px|border]] [[Финляндия]]<br />
[[Файл:Flag of Hungary 1940.svg|20px|border]] [[Маджар]]<br />
[[Файл:Flag of Iraq 1924.svg|20px|border]] [[Ирак]]<br />
[[Файл:Flag of Iran (1925).svg|20px|border]] [[Иран]]<br />
----
'''Германиягъа къазауат баямлагъан, алай а къазауатха къошулмагъан къралла:'''<br />
[[Файл:Flag of Nepal.svg|20px|border]] [[Непал]]<br />
[[Файл:Flag of Panama.svg|20px|border]] [[Панама]]<br />
[[Файл:Flag of Argentina.svg|20px|border]] [[Аргентина]]<br />
[[Файл:Flag of Chile.svg|20px|border]] [[Чили]]<br />
[[Файл:Flag of Cuba.svg|20px|border]] [[Куба]]<br />
[[Файл:Flag of Peru.svg|20px|border]] [[Перу]]<br />
[[Файл:Flag of Guatemala.svg|20px|border]] [[Гватемала]]<br />
[[Файл:Flag of Colombia.svg|20px|border]] [[Колумбия]]<br />
[[Файл:Flag of Paraguay.svg|20px|border]] [[Парагвай]]<br />
[[Файл:Flag of Ecuador.svg|20px|border]] [[Эквадор]]<br />
[[Файл:Flag of Costa Rica.svg|20px|border]] [[Коста-Рика]]<br />
[[Файл:Flag of San Marino.svg|20px|border]] [[Сан-Марино]]<br />
[[Файл:Flag of Honduras.svg|20px|border]] [[Гондурас]]<br />
[[Файл:Flag of El Salvador.svg|20px|border]] [[Сальвадор]]<br />
[[Файл:Flag of Haiti.svg|20px|border]] [[Гаити]]<br />
[[Файл:Flag of Nicaragua.svg|20px|border]] [[Никарагуа]]<br />
[[Файл:Flag of Liberia.svg|20px|border]] [[Либерия]]<br />
[[Файл:Flag of Turkey.svg|20px|border]] [[Туркия|Тюрк]]<br />
[[Файл:Flag of Saudi Arabia.svg|20px|border]] [[Сауд Арабия]]<br />
[[Файл:Flag of Uruguay.svg|20px|border]] [[Уругвай]]<br />
[[Файл:Flag of Lebanon.svg|20px|border]] [[Ливан]]<br />
[[Файл:Flag of Venezuela.svg|20px|border]] [[Венесуэла]]<br />
[[Файл:Flag of Bolivia.svg|20px|border]] [[Боливия]]<br />
[[Файл:Flag of India.svg|20px|border]] [[Индия]]
|къаршчы2 =
'''[[Нацист блокну къраллары]]''':<br />
[[Файл:Flag of Nazi Germany (1933-1945).svg|20px|border]] [[Германия|Ючюнчю Рейх]]<br />
[[Файл:Merchant flag of Japan (1870).svg|20px|border]] [[Япония|Япон Империя]]<br />
[[Файл:Flag of Italy (1861-1946).svg|20px|border]] [[Италия]]<br /><hr>
[[Файл:Flag of Hungary 1940.svg|20px|border]] [[Маджар]]<br />
[[Файл:Flag_of_Philippe_Pétain,_Chief_of_State_of_Vichy_France.svg|20px|border]] [[Вишини режими|Виши Франция]]<br />
[[Файл:Flag of Finland.svg|20px|border]] [[Финляндия]]<br />
[[Файл:Flag of Romania.svg|20px|border]] [[Румыния Королевство|Румыния]]<br />
[[Файл:Flag of Bulgaria.svg|20px|border]] [[Болгария]]<br />
[[Файл:Flag of First Slovak Republic 1939-1945.svg|20px|border]] [[Словакия]]<br />
[[Файл:Flag of Croatia Ustasa.svg|20px|border]] [[Бойсунмагъан Хорват Кърал|Хорватия]]<br />
[[Файл:Flag of Thailand.svg|20px|border]] [[Таиланд]]<br />
[[Файл:Flag of Manchukuo.svg|20px|border]] [[Маньчжоу-го]]<br />
[[Файл:Flag of Iraq 1924.svg|20px|border]] [[Ирак]]<br />
[[Файл:Flag of Iran (1925).svg|20px|border]] [[Иран]]<br />
[[Файл:Flag of the Mengjiang.svg|20px|border]] [[Мэнцзян]]<br />
[[Файл:Flag of the Republic of China-Nanjing (Outdoors).jpg|20px|border]] Къытай Республика ([[Ван Цзинвэй|Ван Цзинвэйни режими]])<br />
[[Файл:Flag of the Philippines.svg|20px|border]] [[Экинчи Филиппин Республика|Филиппинле]]<br />
[[Файл:Flag of Burma 1943.svg|20px|border]] [[Бирма Кърал|Бирма]]<br />
[[Файл:Old Flag Of Vietnam.svg|20px|border]] [[Вьетнам империя|Вьетнам]]<br />
[[Файл:Flag of Laos.svg|20px|border]] [[Лаос]]<br />
[[Файл:Flag of Cambodia under Japanese occupation.svg|20px|border]] [[Камбоджа]]<br />
[[Файл:1931 Flag of India.svg|20px|border]] [[Азад Хинд]]<br />
----
'''Нацист блок джанлы къралла:'''<br />
[[Файл:Flag of Spain under Franco 1938 1945.svg|20px|border]] [[Испания]]<ref> «[[Кёк дивизия]]ны» Кюнчыгъыш фронтха джибергенди эмда испан портлагъа немча суу тюбю кемелени алгъанды</ref><br />
[[Файл:Flag_of_Albania_(1939-1943).svg|20px|border]] [[Уллу Албания]]<br />
|командир1 = 
[[Файл:Flag of the Soviet Union (1923-1955).svg|20px|border]] [[Сталин, Иосиф Виссарионович|Иосиф Сталин]]<br />
[[Файл:US flag 48 stars.svg|20px|border]] [[Рузвельт, Франклин Делано|Франклин Рузвельт]] †<br />
[[Файл:Flag of the United Kingdom.svg|20px|border]] [[Черчилль, Уинстон|Уинстон Черчилль]]<br />
[[Файл:Flag of the Republic of China.svg|20px|border]] [[Чан Кайши]]<br />
[[Файл:Flag of France.svg|20px|border]] [[Голль, Шарль де|Шарль де Голль]]<br />
[[Файл:Flag of Australia.svg|20px|border]] [[Кёртин, Джон|Джон Кёртин]]<br />
[[Файл:Flag of SFR Yugoslavia.svg|20px|border]] [[Броз Тито, Иосип|Иосип Броз Тито]]<br />
[[Файл:Flag of Poland.svg|20px|border]] [[Рыдз-Смиглы, Эдвард|Эдвард Рыдз-Смиглы]] †<br />
[[Файл:Canadian_Red_Ensign_1921-1957.svg|20px|border]] [[Кинг, Уильям Лайон Маккензи|Уильям Лайон Маккензи Кинг]]<br />
[[Файл:Flag of New Zealand.svg|20px|border]] [[Саваж, Майкл Джозеф|Майкл Джозеф Саваж]] †
|командир2 =
[[Файл:Flag of Nazi Germany (1933-1945).svg|20px|border]] [[Гитлер, Адольф|Адольф Гитлер]] †
[[Файл:Merchant flag of Japan (1870).svg|20px|border]] [[Тодзио Хидэки]]<br />
[[Файл:Flag of Italy (1861-1946).svg|20px|border]] [[Муссолини, Бенито|Бенито Муссолини]] †<br />
[[Файл:Flag_of_Philippe_Pétain,_Chief_of_State_of_Vichy_France.svg|20px|border]] [[Петен, Анри Филипп|Анри Филипп Петен]]<br />
[[Файл:Flag of Hungary 1940.svg|20px|border]] [[Хорти, Миклош|Миклош Хорти]]<br />
[[Файл:Flag of Finland.svg|20px|border]] [[Рюти, Ристо|Ристо Рюти]]<br />
[[Файл:Flag of Romania.svg|20px|border]] [[Антонеску, Ион Виктор|Ион Виктор Антонеску]]<br />
[[Файл:Flag of Bulgaria.svg|20px|border]] [[Борис III]] †<br />
[[Файл:Flag of First Slovak Republic 1939-1945.svg|20px|border]] [[Тисо, Йозеф|Йозеф Тисо]] †<br />
[[Файл:Flag of Croatia Ustasa.svg|20px|border]] [[Павелич, Анте|Анте Павелич]]<br />
[[Файл:Flag of Thailand.svg|20px|border]] [[Махидол, Ананда|Ананда Махидол]]
|къурманла1 = '''Ёлген аскерчи:''' 17 миллиондан артыкъ <br />
'''Граждан адамла:''' 33 миллиондан артыкъ<br />
'''Бютеулей:''' 50 миллион чакълы бир<br />
|къурманла2 = '''Ёлген аскерчи:''' 8 миллион чакълы бир<br />
'''Граждан адамла:''' 4 миллион<br />
'''Бютеулей:''' 12 миллион<br />
|белги=<references/>
}}
'''Экинчи дуния къазауат''' 1939 джылны 1-чи сентябрында башланыб<ref>Бу дата кёб тинтиучу бла терсге саналады.</ref> — 1945 джылны 2-чи сентябрында бошалгъанды. Эки аскер-политика коалицияны сауутлу урушу, [[Адам улу|адам улуну]] тарихинде эм уллу, эм къанлы къазауатха саналады. Бу къазауатха 62 кърал къатышханды. Сермешиуле юч [[континент]] бла терт [[Океан|океанны]] сууларында болгъандыла.

== Кошулгъанла ==

Башында айтылгъаныча, къазауатха 62 кърал къатышханды. Бу сан къазауатны баргъан заманында тюрленнгенди. Къралланы бир къаууму сермешиулеге къатышмасада, бирликчилерине азыкъ, сауут бла болушханды, бир къаууму уа къазауатны баямлагъандан ары бармай, къазауатха къошулгъан ат этгендиле.
[[Гитлерге къаршчы коалиция]]гъа [[Польша]], [[Уллу Британия]], [[Франция]] (1939 джылдан башлаб), [[СССР]] (1941 джылдан башлаб), [[Американы Бирлешген Штатлары|АБШ]] (1941), [[Къытай]], [[Австралия]], [[Канада]], [[Югославия]], [[Нидерландла]], [[Норвегия]], [[Джангы Зеландия]], [[Къыбыла Африка Бирлик]], [[Чехословакия]], [[Бельгия]], [[Греция]], [[Эфиопия]], [[Дания]], [[Бразилия]], [[Мексика]], [[Монголия]], [[Люксембург]], [[Непал]], [[Панама]], [[Аргентина]], [[Чили]], [[Куба]], [[Перу]], [[Гватемала]], [[Колумбия]], [[Коста-Рика]], [[Доминикан республика]], [[Албания]], [[Гондурас]], [[Сальвадор]], [[Гаити]], [[Парагвай]], [[Эквадор]], [[Сан-Марино]], [[Туркия|Тюрк]], [[Уругвай]], [[Венесуэла]], [[Ливан]], [[Сауд Арабия]], [[Никарагуа]], [[Либерия]], [[Боливия]] киргендиле. Къазауатны баргъаны бла талай кърал нацист блокдан чыгъыб бу коалициягъа къошулгъаныла: [[Иран]] (1941), [[Ирак]] (1943), [[Италия]] (1943), [[Румыния]] (1944), [[Болгария]] (1944), [[Маджар]] (1945), [[Финляндия]] (1945)
Алагъа къаршчы [[Гитлер коалиция|нацист блокну къраллары]] болгъандыла: [[нацист Германия|Германия]], [[Италия]] (1943 дери), [[Япон империя]], [[Финляндия]] (1944 дери), [[Болгария]] (1944 дери), [[Румыния]] (1944 дери), [[Маджар]] (1945 дери), [[Словакия]], [[Таиланд]] (Сиам), [[Ирак]] (1941 дери), [[Иран]] (1941 дери), [[Маньчжоу-Го]], [[Хорватия]]. Оккупация этилген джерледе кеслери башларына оноу этерге эркинликсиз «гинджи» къралла къуралгъандыла, ала фашист коалициягъа кирселеда, сермешиуге къошулмагъанны орнунда болгъандыла: [[Вишини Режими|Виши Франция]], [[Сало Республика]], [[Сербия]], [[Уллу Албания]], [[Черногория]], [[Ич Монголия]], [[Бирма]], [[Филиппинле]], [[Вьетнам]], [[Камбоджа]], [[Лаос]]. Германия бла Япония джанлы болуб кёб санда коллаборацинист саутлу кюч сермешгенди, ала фашист коалициягъа къаршчы къралланы адамларындан къуралгъандыла, сёз ючюн: [[Орус Къутхарыу Аскер|ОКъА]] (РОА), [[Орус Къутхарыу Халкъ Аскер|ОКъХА]] (РОНА), [[CC|CC-ни]] тыш кърал дивизиялары (орус, украин, белорус, эстон, 2 латыш, норвег-дат, 2 голланд, 2 белгиячы, 2 босниячы, француз, албан), [["Азат Индия"|«Азат Индия»]]. Аны тышында нацист блокну джанында нейтрал саналгъан, алай нацистлеге иги къарагъан къралладан, кеслери келиб къошулгъан адамла сермешгендиле: [[Испания]]дан ([[Кёк дивизия]]), [[Швеция]]дан эмда [[Португалия]]дан.

== Къазауат баргъан территорияла ==

Сермешиуле болгъан территорияны беш театргъа юлеширге боллукъду:
* [[Экинчи дуния къазауатны Кюнбатыш-Европа театры|Кюнбатыш-Европа театр]]: [[Кюнбатыш Германия]], [[Дания]], [[Норвегия]], [[Бельгия]], [[Люксембург]], [[Нидерландла]], [[Франция]], [[Уллу Британия]] (авиабомбалау), [[Атлантика океан|Атлантика]].
* [[Экинчи дуния къазауатны Кюнчыгъыш-Европа театры|Кюнчыгъыш-Европа театр]]: [[СССР]] (кюнбатышы), [[Польша]], [[Финляндия]], Шимал [[Норвегия]], [[Чехословакия]], [[Румыния]], [[Маджар]], [[Болгария]], [[Югославия]], [[Австрия]] (кюнчыгъышы), [[Кюнчыгъыш Германия]], [[Баренцни тенгизи]], [[Балтика тенгиз]], [[Къара тенгиз]].
* [[Экинчи дуния къазауатны джерле арасы тенгиз театры|Джерле арасы тенгиз театр]]: [[Югославия]], [[Греция]], [[Албания]], [[Италия]], джерле арасы тенгиздеги айрымканла ([[Мальта]], [[Кипр]] д.б.), [[Мисир]], [[Ливия]], [[Француз Шимал Африка]], [[Сирия/Сирия]], [[Ливан]], [[Ирак]], [[Иран]], [[Джерле арасы тенгиз]].
* [[Экинчи дуния къазауатны африка театры|Африкан театр]]: [[Эфиопия]], [[Итальян Сомали]], [[Британ Сомали]], [[Кения]], [[Судан]], [[Француз Кюнбатыш Африка]], [[Француз Экватор Африка]], [[Мадагаскар]].
* [[Экинчи дуния къазауатны шош океан театры|Шош океан театр]]: [[Къытай]] (кюнчыгъышы эмда [[Манчжурия|шимал-кюнчыгъышы]]), [[Япония]] ([[Корея]], [[Къыбыла Сахалин]], [[Курил айрымканла]]), [[СССР]] ([[Узакъ Кюнчыгъыш]]), [[Алеут айрымканла]], [[Монголия]], [[Гонконг]], [[Француз Индокъытай]], [[Бирма]], [[Андаман айрымканла]], [[Малайя]], [[Сингапур]], [[Саравак]], [[Голланд Ост-Индия]], [[Сабах]], [[Бруней]], [[Джангы Гвинея]], [[Папуа]], [[Соломонну айрымканлары]], [[Филиппинле]], [[Гавай айрымканла]], [[Гуам]], [[Уэйк]], [[Мидуэй]], [[Мариан айрымканла]], [[Каролин айрымканла]], [[Маршаллны айрымканлары]], [[Гилбертни айрымканлары]], дагъыда [[Шош океан]] бла [[Индий океан]]ны кёб ууакъ айрымканы.

== Къазауатны чурумлары ==
=== [[Европа]]да къазауатны чурумлары ===

[[Версаль мамырлыкъ кесамат 1919|Версаль кесамат]] [[Германия]]ны аскер джаны бла уллу тыйгъычда тутханды.
1922 джылны апрелинде-майында Шимал Италияда Рапалло шахарда [[Генуэз конференция]] бардырылгъанды. Ары [[РСФСР|Совет Россияны]] келечилери: [[Чичерин, Георгий|Георгий Чичерин]] (председатель), [[Красин, Леонид|Леонид Красин]], [[Иоффе, Адольф|Адольф Иоффе]] эмда башхала чакъырылгъандыла. Германияны ([[Веймар республика]]ны) [[Ратенау, Вальтер|Вальтер Ратенау]] келечилик этгенди. Бу конференцияны баш темасы [[Биринчи дуния къазауат]]дан сора келген заран ючюн бир-бирлерине дау этмеу болгъанды. Бу конференцияны ахырында [[Рапалло кесамат (1922)|Рапалло кесамат]] алыннганды. Ол кесамат [[РСФСР]] бла [[Веймар республика]]ны арасында дипломатия илишкилени орнуна келтиргенди. Совет Россиягъа бу кесамат тарихинде биринчи халкъла арасы келишиу болгъанды. Ол заманнга дери закон тышында болгъан Германиягъы бу кесамат уллу магъана тутханды, бу кесамат бла Германия дуния джамагъат бла танылгъан, къабыл этилген къралланы сафына къайтханды.

1922 джылны 11-чи августунда джашыртын келишиу бла Германиягъа [[Версаль мамырлыкъ кесамат 1919|Версаль кесамат]] бла джасакъ болгъан саутланыу Совет Россияны болушлугъун гарантия этгенди. Бу келишиуге кёре саутланы джангы юлгюлери Германияда тюл, Россияда сыналлыкъдыла. Россия джашыртын Германиягъа сауут чыгъарыргъа керек материалла сатаргъа унагъанды<ref name="MK">''Martin Kitchen''. The Cambridge Illustrated History of Germany:-Cambridge University Press 1996 ISBN 0-521-45341-0</ref>.

1928 джылны 27-чи июлунда [[Париж]]де [[Бриан — Келлогну пакты]]на къол салынады. Бу кесамат къазауатны миллет политиканы саууту кибик хайырланмазгъа деген борчну алдырады къол салгъан къралгъа. Пакт официал халда 1929 джылны 24-чю июлунда кючге кирирге керек эди, алай а кючге киргинчи огъунакъ [[Москва]]да «Литвиновну протоколу» атлы протоколгъа къол салынады. Ол протокол бу кесаматны болджалдан алгъа [[СССР]], [[Польша]], [[Румыни]]я, [[Эстония]] эмда [[Латвия]]ны арасында кючге киргизеди. 1929 джылны 1-чи апрелинде протоколгъа [[Туркия|Тюрк]], 5-чи апрелде уа [[Литва]] къошулады.

1932 джылны 25-чи июлунда Польша бла Совет Союзну арасында Бир-бирлерине чабмауну юсюнден кесаматха къол салынады. Аны бла Польша Кюнчыгъышдан агрессия къоркъуудан кесин сакъларгъа кюрешеди.

1933 джылда Германияда властха [[Гитлер, Адольф|Адольф Гитлер]] башчылыкъ этген [[Миллет-социалист ишчи партия]]ны келиуу бла, Германия Версаль кесаматны тыйгъычларын къулакъгъа алмай башлайды. Сёз ючюн джасакъ болгъан аскерге чакъырыуну орнуна салыб, сауутлу кючлени санын терк кёлтюреди, сауут бла аскер техниканы чыгъарыуда да уллу кёлтюрюу болады. 1933 джылны 14-чю октябрында Германия [[Миллетлени Лигасы]]ндан чыгъады эмда Сауутланмауну юсюнден бардырылгъан Женева конференциягъа къошулургъа унамайды. 1934 джылны 26-чы январында Польша бла Германияны арасында бир-бирлерине чабмауну юсюнден кесамат къабыл этиледи. 1934 джылны 24-июлунда Германия Австрияны ара шахары Венада правительствогъа къаршчы путч этиб, [[аншлюс]] этерге излейди, алай а итальян диктатор [[Муссолини, Бенито|Бенито Муссолинини]] къаршчы болгъаны себебли тохтатады.

30-чу джыллада [[Италия]] да агрессиялы политиканы бардыргъанды. 1935 джылны 3-чю октябрында [[Эфиопия]]гъа чабады, эмда 1936 джылны майына бютеулей къолгъа алады ([[Итальян-эфиоп къазауат (1935-1936)|итальян-эфиоп къазауат]]). 1936 джыл Итальян империя баям этиледи. [[Джерле арасы тенгиз]] «Бизни тенгиз» ат алады ([[Латин тил|лат.]] — ''Mare Nostrum''). Быллай агрессиялы чыгъышла кюнбатыш къралла бла [[Миллетлени Лигасы]]ны джанындан ушатылмайды. Кюнбатыш къралла бла илишкилерини аман болууу Италияны Германия бла джууукълашдырады. 1936 джылны январында Муссолини, немчала джанындан Австрияны аннексиясын, ала Адриатикагъа къол узатмасала, унайды. 1936 джылны 7-чи мартында герман аскерле [[Рейн демилитаризация зона]]ны кючлейдиле. [[Уллу Британия]] бла [[Франция]] уллу къаршчылыкъ кёргюзмей, джангыз формал халда протест билдиредиле. 1936 джылны 25-чи ноябрында [[Германия]] бла [[Япония]] [[Антикоминтерн пакт]]ны аладыла. Бу пактха кёре ала коммунист идеологиягъа къаршчы биргелей кюреширик болгъандыла. 1937 джылны 6-чы ноябрында пактха [[Италия]]да къошулады.

Британияны премьер-министри Чемберлен бла Гитлерни арасында 1938 джылны 30-чу сентябрында Уллу Британия бла Германия арасында чабмау бла бютеу дау сорууланы мамырлыкъда оноуун этилирни юсюнден келишиу декларациягъа къол салыннганды. 1938 джылда Чемберлен Гитлер бла юч кере тюбешгенди, Мюнхенде тюбешиуюнден сора уа ол Лондоннга кесини белгили «Мен сизге мамырлыкъ келтирдим» сёзлери бла къайтады.

1938 джылны мартында [[Германия]] къаршчылыкъ, тыйгъыч кёрмей, кесине [[Австрия]]ны къошады ([[Аншлюс]]). 

Француз Республиканы тыш ишлерини министри Жорж Боннэ бла Герман Рейхни тыш ишлерини министри Иоахим Риббентроп, 1938 джылны 6-чы декабрында француз-герман декларациягъа къол саладыла.

1938 джылны октябрында [[Мюнхен келишиу]]ге таяныб, Германия [[Чехословакия]]гъа кирген [[Судет область|Судет областны]] кючлейди. Бу актха Ингилизда, Францияда разы боладыла. Чехословакияны оюмуна ау киши да тынгылмайды. 1939 джылны 15-чи мартында, Мюнхен келишиуню бузуб, [[Чехия]]ны оккупация этеди. Чех территорияда немчалагъа бойсуннган [[Богемия бла Моравияны протектораты]] къуралады. Маджар бла Польшада къошадыла юлюшлерин Чехославакияны юлешиуде. [[Словакия]] уа герман болушлукъ бла кесини азатлыгъын баямлайды. 1939 джылны 24-чю февралында [[Антикоминтерн пакт]]ха [[Маджар]], 27-чи мартда — [[Испания]] къошуладыла.

Ол заманнга дери Германияны агрессив чыгъышлары [[Уллу Британия]] бла [[Франция]]ны джанындан уллу къаршчылыкъ кёрмейдиле, ала къазауатны башлаб къояргъа къоркъуб, джарашыу политика бла [[Версаль мамырлыкъ кесамат 1919|Версаль кесаматны]] къутхарыргъа кюрешедиле. Алай а Мюнхен кесаматны бузулгъанындан сора бу эки къралда да Гитлерге къаршчы къаты политика бардырылыргъа керек болгъаны терен ангылана башлайды. [[Германия]] джанындан андан ары агрессия политиканы тохтатыр умутлу, Уллу Британия бла Франция [[Польша]]гъа [[Ингилиз-поляк аскер альянс|аскер гарантияла]] бередиле. [[Италия]] [[Албания]]ны 1939 джылны 7-12 апрелинде кючлегенинден сора, аллай гарантияла ([[Итальян-албан къазауат]]) [[Румыния]] бла [[Греция]]гъада бериледиле.

Объектив чурумла Совет Союзнуда Версаль системагъа къаршчы этгендиле. [[Биринчи дуния къазауат]]ны, [[Октябрь революция]]ны эмда [[Россияда Граждан къазауат|Граждан къазауатны]] сылтауу бла СССР терен кризис джашагъаны себебли дуния политикада ауурлугъу азайгъанды. Алай а арт джыллада совет къралны кючлениую бла, къралны башчылары дуниялыкъ кърал статусну къайтарыр къайгъыгъа кириб, амалла излейдиле. Совет правительство официал дипломатия каналланы, [[Коминтерн]] мадарларын, социал пропаганданы, пацифист идеяланы, [[Антифашизм|антифашизмни]] хайырланыб, агрессорланы къурманларына болушлукъ этгенча этиб дунияда мамырлыкъ эмда социал прогресс ючюн эм баш кюрешчи атха ие бола башлайды. «Коллектив къоркъуусузлукъ» ючюн кюрешиу совет правительствону тыш политика тактикасы болады. СССР башха къралланы, кесини тышлар мадарларын азайтыргъа кюрешеди. Алай а [[Мюнхен келишиу]] СССР алкъын дуния деу кърал статусдан бек узакъ болгъанын кёргюзеди<ref name="Мельтюхов">[http://militera.lib.ru/research/meltyukhov/index.html/ М. Мельтюхов. Упущенный шанс Сталина. 2000.]</ref>.

СССР къазауатха къызыуда хазырланыб кюрешгенди. Джашыртын мобилизация бла кюнбатыш чекледе сауутлу кючлени санын ёсдюрюу бардырылады. Халкъны ичиндеда аскер юретиу бардырылгъанды.

[[Рапалло кесамат (1922)|Рапалло кесамат]] бла аны ызындан къабыл этилген джашыртын келишиулеге таяныб Липецк шахарда немча аскер-хауа кючлеге [[Люфтваффе|«Люфтваффеге»]] пилотла юретиучю аралыкъ ачылады. [[Къазан]]ны къатында танка бирликлеге командирле хазырлаучу «Кама» атлы юретиу аралыкъ, Вольск шахарда химия сауут бла кюрешиуге юретиучу «Томка» аралыкъла ачыладыла<ref name="ЛИ">https://web.archive.org/web/20140221064745/http://www.lipetsk.ru/town/kraeved/li02soro.html?pass=1&backurl=%2Ftown%2Fkraeved%2Fli02soro.html сайтдан информация</ref><ref name="ЛИ2">hrono.info: http://www.hrono.info/dokum/192_dok/ber_doc.html</ref>. Украинада, артдан Германия СССР-ге къаршчы джетишимли хайырланнган танкала сыналгъандыла. Совет Союзда практикаларын белгили немча аскер тамадала (Кейтель, Манштейн д.б.) ётгендиле. «Камадан» белгили немча абычарла ([[Гудериан, Гейнц Вильгельм|Гейнц Гудериан]] бла [[Гёпнер, Эрих|Эрих Гёпнер]] кибик) билим алыб чыкъгъандыла<ref name="ГГ"> Гейнц Гудериан, «Воспоминания немецкого генерала. Танковые войска Германии во Второй мировой войне. 1939—1945», Центрполиграф, 2005</ref><ref name="ЛЮ">Лубченков Ю., «100 Великих полководцев Второй Мировой», Вече, 2005 Сайтладан билгиле: http://velikvoy.narod.ru, http://achtungpanzer.bos.ru</ref><ref name="ЛЮ1">Беседа Ворошилова с генералом [[Гаммерштейн-Экворд, К. фон|Гаммерштейном]], 5 сентября 1929 г, http://www.hrono.ru/dokum/192_dok/voro.html сайтдан билги</ref>.

40-чы джылланы аллына СССР-ни промышленносту асламысы бла аскер продукция чыгъарыугъа кёчеди (аннга мобилизация дерге боллукъду) 1939 джылны 11-чи январында (Европа да къазауатха джораланыб) Аскер кереклени наркоматы (халкъ комиссариаты, министерствосу) эмда Сауутланы наркоматы къуралады. Чыкъгъан джюк мешинала бирида къалмай джакъчы бояу бла боялыб башлайдыла.

1939 джылны политика кризисинден сора [[Европа]]да эки аскер-политика блок къуралады: ингилиз-француз эмда герман-итальян, ала экисида СССР-ни ала джанлы болурун излегендиле. Бу болумда 1939 джылны 23-чю августунда [[Москва]]да СССР Германия бла [[СССР бла Германияны арасында чабмауну кесаматы|Чабмауну кесаматына]] къол салады. Бу кесаматны джашыртын протоколунда [[Кюнчыгъыш Европа]]ны юлешиуню юсюнден да джазылгъанды.

[[Польша]], [[Уллу Британия]]дан эмда [[Франция]]дан герман агрессиягъа къаршчы аскер гарантия алгъандан сора, Германия бла ангылашыулада, Германияны излемлерин къабыл этерге излемейди ([[Польша коридор]]). СССР, Германия, Франция, Великобритания эмда башха къралла къазауатха хазырланыула этиб башлайдыла. Сёз ючюн мобилизациядан сора СССР-ни саутлу кючлери 1939 джылгъа 5 миллиондан артыкъ болады.

=== [[Азия]]да къазауатха чурумла ===

[[Япония]]ны, [[Маньчжурия]] бла Шимал [[Къытай]]ны оккупациясы 1931 джылда башланады. 1937 джылны 7-чи июнунда Япония Къытайны ич районларына джюрюшню башлайды. ([[Япон-къытай къазауат (1937-1945)|япон-къытай къазауат]]).

Японияны экспансиясы деу къралланы джанындан уллу къаршчылыкъгъа тюбейди. [[Уллу Британия]], [[АБШ]] эмда [[Нидерландла]] Япониягъа къаршчы экономика санкцияла саладыла. Совет Союз да бу къаугъадан къыйырда къалмагъанды, 1938 джылдан башлаб чекде Япония бла баямланмагъан къазауат кибик сермешиуле болгъандыла (эм белгилилери [[Хасанда сермешиуле (1938)|Хасан кёлню джагъасында сермешиуле]] бла [[Халхин-Голда сермешиу (1939)|Халхин-Голда сермешиу]] болгъандыла).

Ахырында [[Япония]]ны аллында, къазауатны мындан ары бардырса, эки сайлам болады: не шималгъа, СССР-ге къаршчы, неда къыбылагъа. Япония «къыбыла вариантны» сайлайды. 1941 джылны 13-чю апрелинде Япония бла СССР-ни арасында 5-джыллыкъ болджалда нейтралитетни сакълауну юсюнден келишиуге къол салынады. Япония [[АБШ]] бла аны джанлы къраллагъа къаршчы къазауатха хазырланыб башлайдыл. 

1941 джылны 7-чи декабрында Япония [[Пёрл-Харбор]] атлы американ аскер-тенгиз базагъа чабады. 1941 джылны декабрындан башлаб япон-къытай къазауат Экинчи дуния къазауатны бир кесегине саналады.

== Къазауатны биринчи кёзюую (сентябрь 1939 — июнь 1941) ==

=== Польшагъа чабыу ===
[[Файл:Радиостанция в Гляйвице.jpg |thumb | left| Гляйвицде радиостанция ]]
[[Файл:Бромбергский погром.jpg|thumb|left| Бромберг погром]]
1939 джылны 23-чю майында Гитлерни кабинетинде, бютеу мийик абычарлада къошулуб джыйылыу болгъанды. «Польша проблема» Ингилиз бла Франциягъа байланыбды, аланы дженгил хорлагъан а уа къыйын болгъаны чертилгенди. Польша большевизмден тыйгъыч болур мадарыда джокъду, Германияны баш нюзюрю бусагъатда джашау аламын кенгертиудю, Кюнчыгъышдан къоркъуунуда къурутууду, ол себебден Польша бир мадар табылыб къолгъа алыныргъа кереклиди. 
31-чи августда Германияны басымы быллай билдириу бергенди: «…орта кюн 20 сагъат тёгерегинде Гляйвицдеги радиостанцияны мекямын полякла кючлегендиле».

1-чи сентябрда 4 сагъат бла 45 минутда [[Гданьск|Данцигге]] шохлукъ зыярат бла келген немча юретиу кеме- эски болгъан «Шлезвиг-Гольштейн» Вестернплятдагъы поляк позициялагъа от ачады. Германияны сауутлу кючлери Польшагъа киредиле. Германияны джанында къазауатха [[Словакия]]ны аскерлеринда къошуладыла. '''Экинчи дуния къазауат башланады.'''<ref name="D III R">II.Weltkrieg /Dokumentation Das III.Reich. Gütersloch:  Mohndruck Graphische Betriebe GmbH,. 1989 ISBN 3-88199-536-6</ref>

1-чи сентябрда Гитлер аскер формасы бла Рейхстагда сёлешеди. Польшагъа чабыуулну, Гляйвицде болгъанла бла акъларгъа кюрешеди. Аны бла бирге Гитлер Франция бла Британияны къазауат ачарларындан къоркъуб «къазауат» сёзню хайырланмайды. Ол басамалагъан буйрукъда къуру поляк агрессиягъа къаршчы «актив джакълауну» юсюнден джазылады.

Ол кюн огъунакъ Ингилиз бла Франция немча аскерлени Польшаны джерлеринден чыгъарылырын излегенди. Муссолини поляк сорууну тешер ючюн конференция къуралырын теджегенди, алай а Гитлер унамагъанды<ref>Christian Zentner/ CHRONICK ZWEITER WELTKRIEG / Otus Verlag AG, St.Gallen, S. 20-22, 2007 ISBN 978-3-907200-56-8</ref>.

1-чи сентябрда Совет Союзда хар кимда аскер къуллукъну ётерге керек болгъан -аскер борчлулукъ киреди. Аны бла бирге аскерге чакъырыуну джашы 21 джылдан 18 джылгъа дери тюшюрюледи. Закон эрлай ишлеб башлайды, къысха заманны ичинде аскерни саны 5 миллион неда саулай адам сандан 3 % болады.
 
3-чю сентябрда, 9 сагъатда Ингилиз, 12:20 Франция, дагъыда [[Австралия]] бла [[Джангы Зеландия]] Германиягъа къазауат баямлайдыла. Талай кюнню ичинде алагъа [[Канада]], [[Ньюфаундленд (доминион)|Ньюфаундленд]], [[Къыбыла Африка Бирлик]] бла [[Непал]] къошулады<ref>II. Weltkrieg / Dokumentation Das III. Reich. Gütersloch: Mohndruck Graphische Betriebe GmbH. 1989 ISBN 3-88199-536-6</ref>. 

3-чю сентябрда Бромбергде (Bromberg) — Кюнчыгъыш Пруссиядан Версаль кесамат бла Польшагъа берилген, алай 3/4 немча болагъан шахарда, полякла мингден артыкъ немчалыны ёлтюредиле, бу къазауатны миллет ышанына кёре биринчи кёбчюлюк мурдарлыкъгъа саналады<ref name="DL">''Reinhard Pözorny(Hg)''Deutsches National-Lexicon- DSZ-Verlag ISBN 3-925924-09-4</ref>.

5-чи сентябрда [[АБШ]] бла [[Япония]] европачы къазауатда кеслерини нейтралитетлерини баямлайдыла<ref name="CZW">Chronik des Zweiten Weltkrieg. MOHN Media. Mohndruck GmbH. Gütersloch. 2004,
ISBN 3-577-14367-3</ref>. 

Герман аскерлени алгъа джюрюшлери планнга кёре баргъанды, полякланы уланлары, герман танкала бла самолетлагъа къаршчы бек къарыусуз кюч болгъандыла. Кюнабатыш фронтда къазауат ачылсада ингилиз-француз аскерле шошлукъну сакълайдыла. 
Польшада къазауатны биринчи ыйыгъында огъунакъ немча аскерле поляк фронтну джыртыб Мазовия бла Кюнчыгъыш Пруссияны кючлейдиле. Талай кюнден кюнбатыш Галиция бла Огъары Силез индустриал районда къолларына тюшеди. 9-чу сентябргъа герман аскерле [[Варшава]]гъа джууукълашадыла.

10-чу сентябрда поляк аскер башчы [[Рыдз-Смиглы, Эдвард|Эдвард Рыдз-Смиглы]] бютеу аскерлени къыбыла-кюнчыгъыш Польшагъа ыхтырылырын буйрукъ этеди, алай а аскерлени асламысы [[Висла]]ны ётелмей, къуршоугъа тюшеди. Сентябрны арасына, кюнчыгъышдан болушлукъ келмегенинде, Польшаны сауутлу кючлери джокъну орнуна келедиле, бир кюч халдан чыгъадыла. Джангыз локал сермешиуле боладыла.

16-чы сентябрда СССР-деги Польшаны посолуна быллай билдириу этиледи- Польша кърал кибик джокъ болгъаны себебли, Совет Союз Кюнбатыш Украина бла Кюнбатыш Белоруссияны халкъларын джакъларгъа борчлуду. 17-чи сентябрда, Германия бла алгъаракъ къабыл этелиген джашыртын планнга кёре, 6 сагъатда Къызыл Аскерни бёлеклери кърал чекни ётюб Польшагъа киредиле. Белорус фронтха башчылыкъ генерал Ковалев, Украин фронтха уа маршал Тимошенко этгендиле. Польша кесини къраллыгъын сакълар амалын тас этгенди, ол кюн огъунакъ поляк правительство Румыниягъа кёчеди.

Совет правительство «Польшаны кюнчыгъыш районларыны украин эмда белорус халкъыны джашауларын эмда мюлклерин джакъларыгъын, эмда аскерлени герман агрессия болмаз ючюн киргизгенин билдиреди». 19-чу сентябрда Къызыл Аскер Вильнону, 20-чы сентябрда Грондно бла Львовну кючлейди, 23-чю сентябрда Буг сууну кючыгъыш джагъасына джетеди.
СССР-ни чабарыны аллыбла 14-чю сентябрда Гудериянны 19-чу танка корпусу Кючыгъыш Пруссиядан алгъа атлаб, [[Брест (Белоруссия)|Брестни]] кючлейди. Поляк аскерле, генерал Плисовскийни башчылыгъы бла дагъыда талай кюнню [[Брест къала]]ны джакълайдыла. 17-чи сентябрны кечесинде къаланы джакъчылары Буг сууну ары джанына ётедиле.
28-чи сентябрда [[Варшава]] тюшеди, 30-да - Модлин, 2-чи октябрда -Хель кчюленнгендиле. 6-чы октябрда поляк аскерни ахыр бёлеги хорланнганды. Германия бла СССР-ни арасында чек Польшаны ичи бла белгиленеди.
Поляк джерлени бир бёлеги Ючюнчю Рейхге къошулады. Бу джерле «германизация» этилирге керекдиле. Полякла бла чууутлула былайдан, Польшаны ара районларына кёчюрюледиле. СССР бла Германияны ичине кирмеген районларында генерал-губернаторлукъ къуралады, анда поляк халкъгъа къаршчы кючлю зулмулукъ бардырылады. Алай а эм ауур къадар чууутлулагъа тюшеди, ала [[Гетто|геттолагъа]] сюрюлюб, ачлыкъда, сууукълукъда къара джазыуларын сакълайдыла.
СССР-ге кирген джерле [[Украин ССР]], [[Белорус ССР]] бла ол заманда алкъын эркин болгъан Литвагъа къошуладыла. Литвагъа къошулгъан джерлени тышында джерледе социалист тюрлениуле башланадыла (промышленностну национализациясы, эл мюлкню коллекивизациясы), бу тюрлениуле бла бирге алгъыннгы «огъары классладагъылагъа»— буржуазияны келечилерине, бай эллилеге, интеллигенцияны бир къауумуна депортацияла бла репрессияла бардырыладыла.

1939 джылны 6-чы октябрында Гитлер Европада проблемаланы оноуун мамырлыкъ халда этер ючюн конференция теджейди, алай а Уллу Британия бла Франция немчалыла аскерлени Польша бла Чехиядан чыгъарыб, алагъа эркинликлерин ызына къайтармасала, конференциягъа къошулмазлыкъларын билдиредиле. Алай бла конференция башланмайды. Немча аскерле Кюнбатышха къазауат этерге хазырланадыла.

=== Атлантика ючюн сермешиу ===

[[Файл:Admiral Graf Spee Flames.jpg|thumb|right|250px|''«Адмирал Граф Шпее»'' линкорну Ла-Плата сууну аягъында батдырылгъан кёзюуде ёртен]]
Мамырлыкъ конференциягъа къошулургъа излемеселеда [[Уллу Британия]] бла [[Франция]] 1939 джылны сентябрындан башлаб 1940 джылны октябрына дери къазауатны шош халда бардырадыла, алгъа джюрюр мурат этмейдиле, аны бла немча аскер башчылыкъгъа кюч алыргъа себеб боладыла. Актив халда сермешиуле джангы тенгизде барадыла. Къазауатха дери огъунакъ [[Вермахт|немча аскер башчылыкъ]] [[Атлантика океан]]нга 2 броня джюрютген эмда 18 суу тюбю кеме джибереди, ала къазауат башланнганлай Уллу Британия бла аны джанлы къралланы саудюгер кемелерине чабыуул этиб башлайдыла. 1939 джылны сентябрындан декабргъа дери Уллу Британия 114 кемесинден къуру къалады, 1940 джыл а уа 471 кемеси батдырылады. Германия эсе уа 1939 джыл къуру 9 суу тюбю кемеден къуру къалады. Уллу Британияны тенгиз коммуникацияларына чабыуул, 1941 джылны джайына, британ сатыу-алыу флотну тоннажыны юч этиб бири джокъ этеди. Бу, къралны экономикасына уллу заран келтиреди.

=== Совет-фин къазауат ===

[[Файл:Finnish areas ceded in 1940 RUS.png|thumb|250px|СССР-ни къазауатдан сора къошхан джерлери]]1938-1939 джыллада бардырылгъан совет-фин кёрюшюуледе СССР Финляндиядан Карел «боюнчыкъну» излегенди, аны орнуна эки къатха кёб джер теджегенди, алай а Финляндия кесини джерлерин берирге унамагъанды. 1939 джылны 30-чу ноябрында СССР Финляндиягъа чабады. 1939 джылны 14-чю декабрында къазауатны башлагъаны ючюн СССР [[Миллетлени Лигасы]]ндан къысталады.

Декабрдан башлаб февралгъа дери совет аскерле 15 ышанчы дивизия болуб «[[Маннергеймни Сызын|Маннергеймани Сызын]]» юзерге кюрешедиле, алай а уллу джетишимли болалмайдыла. 

Уллу Британия бла Франция [[Скандинав джарымайрымкан]]гъа десант атаргъа оноу этедиле, ала Германия швед темир магъаданны къайнакъларын къолгъа алырын къоркъадыла, аны бла бирге бу десант Финляндиягъа аскер джибериуде джол ачаргъа керекди; аны бла бирге узакъ бомбалаучу авиация Джууукъ Кюнчыгъышха джибериледи, ала Ингилиз Финляндияны джанында къазауатха кирсе, Бакудагъы нефть къайнакъланы бомбаларгъа хазырланадыла. Алай а [[Швеция]] бла [[Норвегия]] нейтралитетлерин андан ары сакъларгъа излеб, кеслерини территорияларында ингилиз-француз аскерлеге къонакъбайлыкъ этмезликлерин билдиредиле. 1940 джылны 16-чы февралында британ эсминецле «Альтмарк» атлы немча кемеге норвег суулада чабадыла, аннга дери скандинав къралланы нейтрал къалыларын излеген Гитлер, десантдан къоркъуб [[Дания]] бла [[Норвегия]]ны кючлерге буйрукъ береди ([[Weserübung Операция]]).

1940 джылны мартында совет аскерле «[[Маннергеймни Сызын|Маннергеймани Сызын]]» джыртыб Выборг шахарны джюклейдиле. 1940 джылны 13-чю мартында [[Москва]]да [[Москва мамылыкъ кесамат (1940)|СССР бла Финляндия арасында мамырлыкъ кесаматха]] къол салынады, советлени излемлери мюкюл этиледи: Карел «боюнчукъда» чек [[Ленинград]]даншимал-кючыгъышха 120 километр узакъланады, СССР-ге Фин богъазда талай айрымкан тюшеди. <ref>[http://heninen.net/sopimus/1940.htm]Мирный договор между Союзом Советских Социалистических Республик и Финляндской Республикой, Статья III, Москва, 12 марта 1940</ref>.

Къазауатны бошалгъанына къарамай ингилиз-француз [[Норвегия]]да, операциягъа хазырланадыла, алай немчала аланы джашыртын планларын бузгъандыла.

Совет-фин къазауатны заманында финле артдан дуниягъа белгили болгъан «[[Молотовну Коктейли]]н» къурагъандыла.

=== Европада блицкриг ===

[[Файл:HMS Warspite, Norway 1940.jpg|thumb|left|250px|Норвегияны джагъаларында тенгиз сермешиу. 10 апрель 1940]]
1940 джылны 9-чу апрелинде [[нацист Германия|Германия]] [[Дания]] бла [[Норвегия]]гъа чабады.

Данияда тенгиз эмда хауа десант бла немчалыла тыйгъычсыз талай сагъатха бютеу магъаналы объектлени къолгъа аладыла, бютеу дат авиацияны джокъ этедиле. Граждан джамагъатны бомбаланы тюбюне тюшерини къоркъууунда, дат король [[Кристиан X]] капитуляциягъа къол салыб,аскерге сауутну салырына буйрукъ этеди.

Норвегияда немчалыла 9-10 апрелледе бютеу баш портланы кючлейдиле ([[Осло]], [[Тронхейм]], [[Берген]], [[Нарвик]]. 14 апрелде ингилиз-француз десант Нарвикни къатында тюшеди, 16 апрелде Тронхеймге джюрюш этедиле, алай а джетишимли болалмайдыла, майны аллында ара Норвегиядан кючлерин къоратыргъа керек боладыла. Нарвик ючюн талай сермешиуден сора союзникле шимал Норвегияданда аскерлерин къоратадыла. 1940 джылны 10-чу июнунда норвег аскерлени ахыр бёлеклери капитуляция этедиле. Норвегия немча оккупацион администрация (рейхскомиссариат) бла оноу этиледи; Дания эсе уа герман протекторат баямланнганды, эмда ич ишлеге кеси оноу этеди.

Германия бла бирге британ эмда американ аскерле аны тенгиз арты джерлерин — [[Фарер айрымканла]], [[Исландия|Исландиз]] эм [[Гренландия]]ны кючлейдиле.

[[Файл:Rotterdam, Laurenskerk, na bombardement van mei 1940.jpg|thumb|right|250px|Немча бомбалауладан сора Роттердамны арасы]]
1940 джылны 10-чу майында Германия 135 дивизияны кючю бла [[Бельгия]]гъа, [[Нидерландла]]гъа эмда [[Люксембург]]га чабады. Ингилиз-француз аскерлени биринчи къаууму Бельгияны территориясына джюрюш этеди, алай а голландлылагъа болушалмайды, немча аскерле къыбыла [[Голландия]]ны талай кюнде алыб, 12-чи майгъа Роттердамгъа джетедиле. 15-чи майда Нидерландла капитуляция этедиле. 

Бельгияда немча десантчыла 10-чу майда Альбертни каналыны башы бла баргъа кёпюрлени къолгъа аладыла, аны бла уллу герман танка кючлеге Бельгий тюзге джол ачылады. 17-чи майда [[Брюссель]], немчалыланы къолларына тюшеди.

Алай а баш джумдурукъ «А» аскер къауумдан келеди. 10-чу майда Люксембургну кючлегенден сора, [[Гудериан, Гейнц Вильгельм|Гудерианны]] юч танка дивизиясы къыбыла [[Арденнле]]ни ётюб 14-чю майда [[Маас (суу)|Маас сууну]] Седан шахарны къатында ётедиле. Аны бла бирге [[Гот, Герман|Готну]] танка корпусу, ауур техникагъа къыйын болгъан шимал Арденнлеге ётюб, 13-чю майда Маас сууну, [[Динан (Бельгия)|Динандан]] шималыракъ ётеди. Герман танка кючле кюнбатышха юрюнедиле. Французла сакъланмагъан джерден урулуб, келген кючлени тыялмайдыла. 16-чы майда Гудерианны бёлеклери Уазагъа джетедиле; 20-чы майгъа [[Па-де-Кале]]ге чыгъыб, [[Абвиль|Абвилден]] узакъ болмай шималгъа бурадыла, аны бла француз, бельгий эмда ингилиз аскерлени сыртларындан кириб, 28 дивизияны къуршоугъа аладыла. 

Француз аскер башчылыкъны 21-23 майда Аррасны къатында контратака этиуу, джетишимли боллукъ эди, Гудериан сау танка батальонну джокъ этиб, бу атаканы тыяды. Гудериан союзниклени Булонгъа ыхтырылыу джолларын кеседи. 23-чю майда Гравлиннге чыгъыб, ингилиз-француз аскерлени эвакуация этер мадары болгъан джангыз къалгъан [[Дюнкерк]] портдан 10 километр узакълыкъда тохтайдыл. Былайда Гудерианны аскерлери Гитлерни кишида ангыламагъан буйругъу бла («Дюнкерк сейирлик») (башха версиягъа кёре тохтауну чуруму, Гитлерни буйругъу тюл, танкаланы ингилиз флотну тобу джетген зонагъа кириуу болгъанды.). Талай кюн солууу, француз бла ингилиз кючлеге Дюнкеркни джакълауну кючлендирирге амал береди. Кючлендириб ала кючюлерин тенгиз бла эвакуация этер ючюн [[Дюнкерк операция|«Динамо» операцияны]] башлайдыла. 26-чы майда немча аскерле Кюнбатыш Фландрияда бельгий фронтну джыртадыла, 28-чи майда Бельгия капитуляция этеди. Ол кюн огъунакъ [[Лилль|Лиллни]] къатында немчалыла уллу француз аскер къауумну къуршоулайдыла. 31-чи майда алада джесир боладыла. Француз аскерлени уллу кесеги (114 минг адам) эмда бютеу британ аскерле (224 минг) британ кемелени болушлугъу бла Дюнкерк портну юсю бла эвакуация этиледиле. Немчалыла союзниклени къоюб къачыб кетген бютеу британ эмда француз ауур сауутну къолгъа аладыла. Аны бла Дюнкеркден сора Уллу Британияны къолунда ауур сауут бек аз къалады, алай а адамларын сакълайды сауутну багъасы бла.

5-чи июнда немча аскерле Лан-Абвиль сызда алгъа джюрюш башлайдыла. Француз аскер башчылыкъны фронтда «тешиклени» хазырланмагъан аскерле бла джабаргъа кюрешгени джетишимли болмайды, французла сермешиуден сермешиуге кеслерин хорлатадыла, фронт джыртылады, аскерле къызыуда къыбылагъа ыхтырыладыла.

10-чу июнда Италия Франция бла Уллу Британиягъа къазауат баямлайды, итальяна аскерле Францияны къыбыла районларына киредиле, алай а терен баралмайдыла. Ол кюн огъунакъ француз правительство Парижден къачады. 11-чи майда немчалыла Шато-Тьеррини къатында Марну суудан ётедиле, 14-чю июнда урушсуз, тыйгъычсыз [[Париж]]ге киредиле, эки кюнден Рона сууну ёзенине чыгъадыла. 16-чы июнда маршал [[Петен, Анри Филипп|Петен]] Францияны джангы правительствосун къурайды, 17-чи июнну кечесинде Германиягъа къазауатны тохтатыу тилек джибереди. 18-чи июнда, [[Лондон]]нга къачхан француз генерал [[Де Голль, Шарль|Шарль Де Голль]], французланы анданда ары къаршчыланыгъыз деб чакъырады. 21-чи июнда герман аскерле къаршчыланыу сынамай [[Луара]]гъа джетедиле, ол кюн огъунакъ [[Лион]]ну кючлейдиле.

22-чи июнда [[Компьен]]де 1918 джыл Германияны капитуляциягъа къол салгъан вагонда [[Компьен къазауат тохтатыу|француз-немча къазауат тохтатыугъа]] къол салынады, аннга кёре Франция кесини территориясыны кёбюсюн оккупация этдиртирге унайды, джерли аскерлени асламысын саутсузландырыргъа эмда аскер-тенгиз флотну интерн этерге разы болады. Эркин зонада кърал переворотдан сора 10-чу июлда [[Петен, Анри Филипп|Петен]] оноуну къолгъа алады ([[Виши Режим]]), бу правительство Германия бла ишбирлик этерге курс алады ([[коллаборационизм]]). Франция аскер джанындан эм кючлю кърал болмасада, быллау къысха заманда, кесин бу халда хорлатханы бек сейирди, эмда акъыл ангылаталмазчады.

Вишист аскерлени башчысы [[Дарлан, Франсуа|Франсуа Дарлан]] бютеу француз флотну [[Француз Шимал Африка]]ны джагъаларына элтирге деб буйрукъ береди. Бютеу француз флот Германия бла Италияны къолуна тюшеди деген къоркъууда, 1940 джылны 3-чю июлунда братин авиация [[Мерс-эль-Кебир]]де француз флотну бомбалайды. Июлну ахырына британлыла бютеулей француз флотну джараусуз халгъа келтиредиле.

=== Прибалтиканы, Бессарабияны эмда Шимал Буковинаны СССР-ге къошулуу ===

[[Файл:Riga 1940 Soviet Army.jpg|thumb|right|250px|Совет аскерле [[Рига]]гъа киредиле. 17-чи июн 1940]]
1939 джылны къачында [[Эстония]], [[Латвия]] бла [[Литва]] зорланыб СССР бла бир-бирге болушуу атлы кесаматлагъа къол салгъандыла, неда ол кесаматла базаланы юсюнден кесамат деб билинедиле, ол кесаматлагъа кёре бу республикаланы ичинде совет аскер базала орналгъандыла. 1940 джылны 17-чи июнунда СССР балтика къраллагъа, кеси джаратмагъан правительстволаны отставкагъа кетиулерин излеб ультиматум береди. Ол ультиматумда СССР аны тышында правительстволаны советле джанлы сол политикачыладан къуралыуну, кёзюусюз сайлауланы бардырыуну, къошакъ аскер кючлени киргизиуню излейди. Джакъсыз, болушлукъсуз къалгъан къарыусуз къралла бу излемлеге боюн иедиле.
Прибалтикагъа аскерлени киргенинден сора, совет кючлени басымыны тюбюнде, альтернативасыз сайлаула бардырыладыла. Тинтиучюлени билдиргенлерине кёре бу сайлаулада кеб законну бузуу, алдауукъ болуб <ref name=semirjaga>Семиряга М. И. [http://militera.lib.ru/research/semiryaga1/app.html#664 Тайны сталинской дипломатии 1939—1941] — М.: Высшая школа., 1992.</ref> коммунист партияла хорлайдыла. Аны бла бирге прибалтика политикачыла НКВД джанында кёбчюлюк санда тутуладыла. 1940 джылны 21 июлундан джангы сайланнган, совет джанлы парламентле СССР-ни Баш Советине бу юч къралны СССР-ге алыгъыз деб тилек джибередиле. 3-чю августда [[Литва Совет Социалист Республика|Литва ССР]], 5-чи августда — [[Латвия Совет Социалист Республика|Латвия ССР]], 6-чы августда — [[Эстон Совет Социалист Республика|Эстон ССР]] къуралады.

1940 джылны 27-чи июнунда СССР-ни правительствосу румын правительствогъа эки ультиматум нота джибереди, анда 1812 джыл [[Орус-тюрк къазауат 1806—1812|Орус-тюрк къазауатдан]] сора Россиягъа къошулгъан [[Бессарабия]]ны (1918 джыл Совет Россияны къарыусузлугъу бла хайырланыб алгъанды Румыния) ызына излейди эмда [[Буковина|Шимал Буковинаны]] (ёмюрю Россия империяныкъ болмагъан, алай а асламысы бла украинлиле джашагъан) «Бессарабияны Румыния 22 джыл къолда тутуб, Совет Союзгъа этген зараннга тёлеуге» излейди. [[Румыния]] СССР бла къазауат болса башха къралладан болушлукъ болмазын ангылаб бу ультиматумну къабыл этеди, 28-чи июнда аскерлери бла администрациясын Бессарабия бла Шимал Буковинадан къоратады, аны ызы бла эрлай совет аскерле киредиле. 2-чи августда Бессарабия бла анга дери Украинагъа кирген [[Молдаван Автоном Совет Социалист Республика|Молдаван АССР]] бир-бирине къошулуб [[Молдаван Совет Социалист Республика|Молдаван ССР]] къуралады. Шимал Буковина [[Украин Совет Социалист Республика|Украин ССР-ге]] къошулады.

=== Британия ючюн сермешиу ===

Францияны капитуляциясындан сора Германия Уллу Британиягъа мамырлыкъ теджейди, алай а къабыл этилмейди. 1940 джылны 16-чы июлунда Гитлер Уллу Британиягъы чабыуну юсюнден директива этеди («Тенгиз Аслан» операция). Алай а [[Кригсмарине|немча АТК]] бла джаяу аскерлени башчылыкълары, британ флотну кючлюлюгюн сылтаугъа салыб, алгъы бурун авиацияны кёкде бийликни къолгъа алырын излейдиле. 1940 джылны августунда герман авиация Уллу Британияны аскер-экономика потенциалын бузаргъа, халкъны моралын тюшюрюр муратда, айрымканны бомбалаб башлайды. Ахыр нюзюрю къралны капитуляциясы болгъанды. [[Люфтваффе|Немча АХК]] бла АТК Ла-Маншда ингилиз тенгизлеге чабыуул этедиле тохтаусуз. 4-чю сентябрдан башлаб немча авиация къралны къыбыласында орналгъан шахарланы бомбалаб башлайды: [[Лондон]], [[Рочестер (Кент)|Рочестер]], [[Бирмингем]], [[Манчестер]].

Граждан адамланы ичинде кёб ёлюм болгъанына къарамай, ингилизлиле Британия ючюн сермешиуню хорлайдыла — Германия десант операция этиуню башламагъанлай тохтатады. 1940 джылны декабрындан башлаб хауа болумну аман болгъаны себебли герман авиация айрымканны бомбалауну азайтады. Баш нюзюрлерин- Уллу Британияны къазауатдан чыгъарыргъа немчалыланы къарыуларында келмейди.

=== Африкада, Джерларасында эмда Балканлада сермешиуле ===

Италия къазауатха киргенинден сора, аскерлери [[Джерле арасы тенгиз|Джерларасы]], [[Шимал Африка|Шимал]] эмда [[Кюнбатыш Африка]] ючюн сермешиулени къызыуда башлайдыла. 11-чи июнда итальян авиация [[Мальта]]дагъы британ базаны урады. 13-чю майда итальянлыла [[Кения]]да британ базаланы бомбалайдыла. Июлну аллында итальян аскерле [[Эфиопия]] бла [[Сомали]]ден эки британ колониягъа - [[Кения]] бла [[Судан]]нга урадыла, алай а таукелсиз уруш этгенлери себебли терен кирелмейдиле. 1940 джылны 3-чю августунда итальян аскерле [[Британ Сомали]]ге киредиле. Адам саны аслам болгъаны себебли алайда британ эмда къыбыла африкан аскерлени ачыкъ богъазны ол бир джанына, Британияны [[Аден]] колониясына ыхтырадыла.

Францияны капитуляциясындан сора, талай колонияны администрациялары [[Виши Режим|виши правительствону]] таныргъа унамай, [[Лондон]]да генерал [[Де Голль, Шарль|Де Голль]] къурагъан «[[Сермешген Франция]]гъа» бойсунадыла. Британ аскерле бла «Сермешген Францияны» отрядлары виши аскерлеге къазауат башлайдыла, аланы баш нюзюрлери колонияланы къолгъа алыу болгъанды. Сентябргъа алай къазауатсыз бютеулей [[Француз Экватор Африка]]ны къолгъа аладыла. 27-чи октябрда [[Браззавиль|Браззавилде]] Де Голлну аскерлерини къолунда болгъан бютеу территориялагъа оноу оноу этген орган къуралады, атыда «Империяны Джакълауну Баш Кенгеши» болады. 24-чю сентябрда француз-британ кючле [[Сенегал]]да кеслерин фашист аскерлеге хорлатадыла (Дакар операция), алай а ноябрда [[Габон]]ну сыйырадыла (Габон операция).

13-чю сентябрда итальянлыла [[Ливия]]ны джеринден [[Мисир]]ге чабадыла. 16 сентябргъа Сиди-Барранини къолгъа алыб, ала тохтайдыла. Ингилизлиле уа Мерса-Матрухха ыхтырыладыла. [[Африка]] бла [[Джерле арасы тенгиз|Джерларасында]] кеслерини болумларын игилер ючюн итальянлыла [[Греция]]ны къолгъа алыр мурат этедиле. Урум правительствону, итальян аскерлени кесини джери бла ётерге эркинлик бермеуюнден сора, 1940 джылны 28-чи октябрында итальяна аскерле Грециягъа чабадыла. Ал кюнлеледе итальян аскерле талай урум шахарны къолгъа аладыла, алай а 8-чи ноябргъа алгъа джюрюшлери тохтатылады, 14-чю ноябргъа эсе уа урум аскер алгъа джюрюш этиб къралны бютеулей къолгъа алады, итальянлыланы къолларында болгъан [[Албания]]гъа огъунакъ киреди.

[[Файл:Awm 005392 2nd11th.jpg|thumb|left|250px|Австралиячы аскерле Шимал Африкада. 21-чи январь 1941]]
1940 джылны ноябрында ингилиз авиация Тарантода итальян портну урады. Бу атакадан сора [[Шимал Африка]]дагъы итальан аскерлеге керекле эмда азыкъ ташыу къыйын болады. Аны бла хайырланыб, 1940 джылны 9-чу декабрында ингилиз аскерле Мисирде алгъа джюрюш этедиле, январда [[Киренаика]]ны бютеулей кючлейдиле, февралгъа уа Эль-Агейлагъа чыгъадыла.

Январны аллында ингилизлиле Кюнчыгъыш Африкадада алгъа джюрюйдюле,. 21-чи январда итальянлыладан [[Кассала]]ны сыйырыб, ала Судандан [[Эритрея]]гъа киредиле, 27-чи мартда Кэрэнни, 1-чи апрельде [[Асмара]]ны, 8-чи апрелде Массава портну къолгъа аладыла. Февралда британ аскерле [[Кения]]дан Итальян Сомалиге киредиле, [[Могадишо]] портну къолгъа алгъандан сора, шималгъа айланыб, [[Эфиопия]]гъа киредиле. 16-чы апрелде ингилиз десант [[Британ Сомали]]ге тюшеди, кёб турмай итальян аскерлени хорлайды. Ингилиз аскерле бла бирге Эфиопиягъа 1936 джыл итальянлыла тахтасындан къоратхан эфиоп император [[Хайле Селассие]]де къайтады. Ингилизлилеге кёб санда эфиоп партизанда къошулады. 17-чи мартда британ эмда эфиоп аскерле [[Джиджига]]ны, 29-чу мартда — [[Харар]]ны, 6-апрелде - Эфиопияны ара шахары [[Аддис-Абеба]]ны эркин этедиле. Кюнчыгъыш Африкадагъы Итальян колония империя джокъ болады. Эфиопия бла Сомалини территорияларында итальяна аскерлени кесеклери 1941 джылны 27-чи ноябрына дери къаршчылыкъ кёргюзгендиле.

1941 джылны мартында, [[Крит]] айрымканны къатында тенгиз сермешиуде, британлыла итальяна флотну энтда бир кере къаушатадыла. 2-чи мартда Грецияда ингилиз эм австралиячы аскерле десант тюшедиле. 9-чу мартда итальяна аскерле урумлулагъа къаршчы энтда бир кере алгъа урадыла, алай а къаушатылыб, 26-чы мартха ызларына ыхтырыладыла.

Бютеу фронтлада кесин хорлатыб, [[Муссолини, Бенито|Муссолини]] Гитлерден болушлукъ излер керекли къалады. 1941 джылны февралында [[Ливия]]гъа [[Роммель, Эрвин Йоханнес Ойген|Роммелни]] башчылыгъында немча экспедицион корпус келеди. 1941 джылны 31-чи мартында итальян-немча аскерле алгъа уруб, ингилизлидене [[Киренаика]]ны сыйырадыла, сора Мисирни чеклерине чыгъадыла. Аны бла 1941 джылны ноябрына дери фронт шош болады.

=== Фашист къралланы блокуну кенгериую. Балканла бла Джууукъ Кюнчыгъышда сермешиуле ===

[[Американы Бирлешген Штатлары|АБШ]] кесини тыш политикасына джангыдан къарай башлайды. Уллу Британия кёбден кёб джакъ, дагъан ала башлайды АБШ-дан. 1940 джылны майында [[АБШ-ны Конгресси]] аскер бла флотну кереклерин баджарыр ючюн 3 млрд доллар джиберирге къабыл этеди, джай а уа  — 6,5 млрд, аны ичинде 4 млрд «эки океанны флотун» ишлерге. Уллу Британиягъа сауут бла аскер керекни джибериуюда кёбден кёб бола баргъанды. 1940 джылны 2-чи сентябрында АБШ Уллу Британиягъа Кюнбатыш Джарымтобда 8 базаны бегендге бергени ючюн 50 эсминец береди. АБШ-ны Конгрессини бегимине кёре ([[Ленд-лиз]]), Уллу Британиягъа 7 млрд доллар ассигнация этилгенди. Кечирек ленд-лиз [[Къытай]]гъа, [[Греция]]гъа эмда [[Югославия|Югославиягъада]] джайылгъанды. Шимал Атлантика АБШ-ны аскер флотуну «патруль зонасы» баямланады, аны бла бирге Уллу Британиягъа джол алгъан саудюгер кемеледа къоруугъа алынадыла.

1940 джылны 24-чи сентябрында Германия, Италия эм Япония [[Ючлю пакт]]ха: дунияны джангы юлешиу эмда аскер болушлукъ келишиуге къол саладыла. 1940 джылны ноябрында совет-герман кёрюшюуледе немча дипломатла бу пактха СССР-ни къошулурун излейдиле. Алай а Совет правительство унамайды. Гитлер СССР-ге чабыуну планын мюкюл этеди. Аны тындырыр ючюн Гитлер [[Кюнчыгъыш Европа]]да кеси джанлы къралла излеб башлайды. 20-чы ноябрда Ючлю бирликге [[Маджар]], 23-чю ноябрда — [[Румыния]], 24-чю ноябрда — [[Словакия]], 1941 джылда  — [[Болгария]], [[Финляндия]] бла [[Испания]] къошуладыла. 1941 джылны 25-чи мартында пактха [[Югославия]]да къошулады, алай а 27 мартда, [[Белград]]да ингилиз агентураны болушлугъу бла кърал переворот болады, оноугъа [[Симович, Дусан|Симовични]] правительствосу келеди, ол король этиб джаш [[Пётр II Каргеоргиевич|Петр II-ни]] баямлайды, эмда Югославияны нейтрал боллугъун баям этеди. 5-чи апрелде Югославия СССР бла шохлукъ бла чабмауну кесаматына къол салады. Ишле Гитлер ушатхан джанына бармагъаны себебли, Гитлер Югославияны кючлерге эмда Грецияда итальян аскерлеге болушлукъ этерге оноу этеди.

1941 джылны 6-чы апрелинде, уллу шахарланы, темир джолну эмда аэродромланы кючлю бомбалаб, Германия бла Венгрия Югославиягъа чабадыла. Ол кёзюуде итальян аскерле, герман аскерлени болушлукълары бла Грецияда алгъа урадыла. 8-чи апрелге Югославияны саутлу кючлери талай кесекге джыртыладыла, эмда бир аскер болуудан чыгъадыла. 9-чу апрелде немча аскерле югослав территорияны юсю бла ётюб Грецияны чеклерине чыгъадыла. Ол кюн огъунакъ Салониклени кючлеб, урумлуланы [[Кюнчыгъыш-Македон аскер]]лерин джесирга аладыла. 10-чу апрелде немчалыла [[Загреб]]ни кючлейдиле. 11-чи апрелде эсе уа [[Усташи|хорват нацистлени]] бачамасы [[Павелич, Анте|Анте Павелич]] [[Хорватия]]ны азат баям этеди, эмда хорватлыланы югослав аскерлени сафларында къачарларын чакъырады, аны бла югослав аскерле къарысузлукъларындада къарыусуз боладыла. 13-чю апрелде немчалыла [[Белград]]ны къолгъа аладыла. 15-чи апрелде югослав правительство къралдан къачады, 16-чи апрелде немча аскерле [[Сараево]]гъа киредиле. 16-чы апрелде итальянлыла [[Бар]] бла [[Крк]] айрымканны къолгъа аладыла, 17-чи апрелде уа [[Дубровник]] тюшеди. Ол кюн огъунакъ югослав аскер капитуляция этеди, аны 344 минг аскерчиси бла абычары джесирге тюшедиле.

Югославия къаушатылгъандан сора немчалыла бла итальянлыла бютеу кючлерин Греция бла кюрешге атадыла. 20-чы апрелде Эпир аскер капитуляция этеди. Ингилиз-австралиячы аскер башчылыкъны [[Фермопилле]]ни къатында джакъны бегитиб, итальян-немча аскерлени орта Грециягъа ётюулерине тыйгъыч болур муратлары толмайды, 20-чы апрелде ингилиз-австралиячы бирликлени эвакуация этер оноу алынады. 21-чи апрелде Янина тюшеди. 23-чю апрелде [[Цолакоглу, Георгиос|Цолакоглу]] урум аскер кючлени бютеулей капитуляциясына къол саладыла. 24-чю апрелде король [[Георг II]] правительство бла бирге Критге къачады. Ол кюн огъунакъ Лемнос, Фарос эмда Самофракия айрымканла немча-итальян аскерлени къолларына тюшедиле. 27-чи апрелде [[Афинле]] тюшедиле.

[[Файл:German paratroopers jumping From Ju 52s over Crete.jpg|thumb|left|250px|Критде фашист десант]]
20-чы майда немчалыла Критге десант атадыла, британ флот немчалыланы аскер болушлукъну тенгиз бла келтириюне тыйгъыч болсада, 21-чи майда немчалыла Малемеде аэродромну кючлейдиле, сора болушлукъдну хауадан аладыла. 31-чи майда, кючлю сермешиуледен сора британ аскерле айрымканны къояргъа керек боладыла. 2-чи июннга айрымкан фашистлени къолларына толу тюшеди. Алай а парашютчюлени ичинде кёб къурман болгъаны ючюн, Гитлер [[Кипр (айрымкан)|Кипр]] бла [[Суэц канал]]гъай десант атыудан тохтайды.

Югославия къаушатылгъандан сора талай кесекге юлешинеди. Германия шимал [[Словения]]ны, Маджар — кюнбатыш [[Воеводина]]ны, [[Болгария]] — вардар [[Македония]]ны, Италия — къыбыла Словенияны, [[Далматия|Далмацияны]] джагъасыны бир кесегин, [[Черногория]] бла [[Косово (тарих область)|Косовону]] кючлейдиле. [[Хорватия]] итальян-немча протекторат тюбюнде бойсунмагъан кърал баямланады. [[Сербия]]да [[Недич, Милан|Недични]] коллаборационист правительствосу къуралады.

Грецияны капитуляциясындан сора Болгария кюнчыгъшы Македония бла кюнбатыш Фракияны кючлейди; къралны къалгъаны эки оккупацион зонагъа юлешинедиле (итальян-кюнбатыш эмда герман - кюнчыгъыш).

[[Файл:BritsLookingOnBaghdad1941.jpg|thumb|right|250px|Британ аскерле [[Багдад]]да сермешиуден сора]]
1941 джылны 1-чи апрелинде, [[Ирак]]да переворот болуб, оноугъа Германия джанлы, миллетчи [[Али-Гайлани, Рашид|Рашид Али-Гайланини]] къаууму келеди. [[Виши Режим|Виши режими]] бла келишиб, Германия 12-чи майда, Франциягъа мандат бла берилген [[Сирия]]ны юсю бла Иракга сауут джибериб башлайды. Алай а СССР бла къазауатха хазырлана тургъан немчалыла ирак миллетчилеге кёб болушлукъ этелмейдиле. Ингилиз аскерле Иракга чабадыла эмда Аль-Гайланини правительствосун къыстайдыла. 8-чи июнда ингилизлиле [[Сермешген Франция|«Сермешген Францияны»]] бёлеклери бла бирге Сирия бла [[Ливан]]нга киредиле, июлну ортасына виши аскерле капитуляция этедиле.

Уллу Британия бла СССР-ни оюмларына кёре 1941 джыл Германияны джанында Иранны къазауатха къошулур мураты бар эди. Ол себеден, 25-чи августдан башлаб 17-чи сентябргъа дери ингилиз-совет [[Ираня операция|Иранны оккупация этиуюню операциясы]] бардырылады. Бу операцияны баш нюзюрю иран нефть къайнакъланы, Германияны къолгъа алыуунндан къоруулау болады. Операцияда союзниклени аскерлери Ираннга киредиле эмда темир джолла бла нефть къайнакъланы къолгъа аладыла. Аны бла бирге ингилизлиле къыбыла Иранны, СССР да шимал Иранны оккупация этедиле.

=== Азия ===

[[Къытай]]да японлула 1939-1941 джыллада къралны къыбыла-кюнчыгъыш кесегин кючлегендиле. Къытай, къыйын ич политика болумда болгъаны себебли керекли къаршчылыкъны кёргюзелмегенди. ([[Къытайда граждан къазауат]]). [[Франция]]ны капитуляциясындан сора [[Француз Индокъытай|Французо Индокъытайны]] администрациясы виши правительствону къабыл этгенди. [[Таиланд]], Францияны къарыусузлугъун мараб, Француз Индокъытайны талай джерин даулагъанды. 1940 джылны октябрында таиланд аскерле Француз Индокъытайгъа чабхандыла. Таиланд виши аскерлени талай сермешиуде дженгендиле. 1941 джылны 9-чу майында [[Япония]]ны басымына бойсунуб, Виши Режим Таиланд бла мамырлыкъ кесаматны къабыл этеди, ол кесаматха кёре Таиландха [[Лаос]] бла [[Камбоджа]]ны кесеги кетеди. [[Африка]]да колонияланы асламысыны тас этгенинден сора, Индокъытайны британлыла бла деголлчуланы къолларына къоркъуу чыкъгъанды. Аннга джол бермез ючюн виши правительство колониягъа 1941 джылны июнунда япон аскер контингентни ийгендиле.

== Къазауатны экинчи кёзюую (июнь 1941 — ноябрь 1942) ==
=== СССР-ге чабыу ===

1941 джылны 22-чи июнунда [[Ючюнчю рейх|Германия]] кесини эгерлерини болушлугъу бла ([[Италия]], [[Маджар]], [[Румыния]], [[Финляндия]] эмда [[Словакия]]) [[СССР|СССР-ге]] чабханды. Совет-герман къазауат башланнганды. Совет, россия тарих илмуда бу къазауат [[Уллу Ата Джурт къазауат]]атны джюрютеди.

Немча аскерле сакъланмай тургъанлай, совет чекде юч уллу аскер къауум ([[«Шимал» аскер къауум|«Шимал»]], [[«Орта» аскер къауум|«Орта»]] эмда [[«Къыбыла» аскер къауум|«Къыбыла»]]) совет коммуникациялагъа кючлю ургъанды. Биринчи кюн огъунакъ, герман аскер кёб совет сауутну, джаныучуну, аскер техниканы къурутханды неда къолгъа алгъанды: 1200 самолет кёкге чыкъмагъанлай джокъ этилгенди. 23-25 июнда совет фронтла контр уруу этерге излейдиле, алай а джетишимли болалмайдыла.

Биринчи декаданы ахырына немча аскерле [[Латвия]]ны, [[Литва]]ны, [[Белоруссия]]ны, [[Украина]]ны иги кесек джерин эмда [[Молдавия]]ны кючлейдиле. Совет [[Кюнбатыш фронт (Уллу Ата Джурт къазауат)|Кюнбатыш фронтну]] баш кючлери [[Белосток-Минск сермешиу]]де къаушатыладыла. <br />
Совет [[Шимал-Кюнбатыш фронт (Уллу Ата Джурт къазауат)|Шимал-Кюнбатыш фронт]] чекде урушлада кесин хорлатыб ызына ыхтырылады. Алай а 14 июнь- 18 июлда Сольцаны къатында совет контратака немчаланы Ленинградха алгъа джюрюшлерин юч ыйыкъ чакълы бирге тохтатады. <br />
22-чи июнда, эртден алты сагъатда совет самолетла Хельскинкини бомбалайдыла.<ref>Карл Густав Маннергейм, мемуары. Изд. «Вагриус», Москва, 2003 г.</ref>
25-чи июнь - совет самолетла фин аэродромланы бомбалайдыла. 26-чы июнда фин аскерле алгъа урадыла, кеб турмай, совет аскерле алгъаракъ кючлеген Карел боюнчукъну къайтарадыла. Эски тарих чекни ётмей тохтайдыла фин аскерле. 29-чу июнда герман-фин аскерле Полюсну башы районнга джюрюш этедиле, алай а тохтатыладыла. <br />
Украинада совет [[Къыбыла-Кюнбатыш фронт (Шимал-Кюнбатыш фронт)|Къыбыла-Кюнбатыш фронтда]] къаушатылыб, чекден кери атылады, алай а [[Дубно — Луцк — Броды сермешиу|совет мехкорпусну контратакасы]] немча аскерлени Киевге иймейди.

Джангы алгъа джюрюшде совет-герман фронтну арасында, 10-чу июлда [[«Орта» аскер къауум]] [[Смоленск]]ни кючлеб, джангыдан къуралгъан [[Кюнбатыш фронт (Уллу Ата Джурт къазауат)|Кюнбатыш фронтну]] баш кючлерин къуршоугъа алады. Бу джетишимге къууаныб, Ленинград бла Киевге алгъа барыуну артына дери джетдирир муратда, аскер башчылыкъны унамагъанына къарамай, Гитлер баш урууну москва табадан, къыбылагъа- Киев бла Донбассха эмда шималгъа -Ленинградха бурулуугъа буйрукъ береди.<ref>Герман Гот «Танковые операции», Смоленск «Русич», 1999 стр.153.</ref>. Бу оноугъа кёре Москвагъа джюрюш этген танка къауумла «Орта» къауумдан алыныб къыблагъа (2-чи танка къауум) эмда шималгъа (3-чю танка къауум) джиберилгендиле. Москвагъа «Орта» къауумну джаяу дивизиялары джюрюрге керек боладыла, алай а [[Смоленск сермешиуе (1941)|Смоленскни къатында сермешиу]] бошалмагъаны себебли, 30-чу июлда «Орта» аскер къауум кесин джакъларгъа буйрукъ алады. Аны бла Москвагъа джюрюш талай заманнга тохтатылады.

8-чи - 9-чу августда [[«Шимал» аскер къауум]] [[Ленинградны джакълау операция|Ленинградха алгъа джюрюшню]] джангыдан башлагъанды. Совет аскерлени фронтлары талай джерде джыртылгъанды, ала [[Таллинн]] бла [[Санкт-Петербург|Ленинградха]] ыхтырылыргъа керек боладыла. Таллинни джакълау немча аскерлени бир кесегин былайда тохтады, алай а 28-чи августда совет аскерле эвакуацияны башларгъа керек боладыла. 8-чи сентябрда Шлиссербургну кючлеб [[Ленинградны блокадасы|Ленинградны тогъайгъа]] аладыла. <br />
Алай а Ленинградны кючлер нюзюрде, 9-чу сентябрда джангы алгъа уруу джетишим бла бошалмайды. Аны юсюне «Шимал» къауумну аскерлери, Москвагъа атакагъа алынадыла. <br />

[[Санкт-Петербург|Ленинградны]] алалмай «Шимал» къауум 16-чы октябрда фин аскерле бла бирлешир муратда [[Тихвин джакълау операция|Тихвин таба урады]]. Алай а [[Тихвин алгъа джюрюш операция|совет аскерлени Тихвинде контратакалы]] джауну тыяды.

Украинада августну аллында [[«Къыбыла» аскер къауум]]эки совет аскерни [[Днепр]] суудан кесиб [[Уманны къатында сермешиу|Уманны къатында къуршоулайдыла]]. Алай а [[Киев]]ни биягъынлай алалмайдыла. «Орта» аскер къауумну къыбылагъа бурулгъаны бла совет [[Кьыбыла-Кюнбатыш фронт (Уллу Ата Джурт къазауат)|Къыбыла-Кюнбатыш фронтну]] аскерлерини болуму аманнга кетеди. Немча 2-чи танка къауум Брянск фронту аскерлерини контрурууларын тохтатыб [[Десна (суу)|Деснаны]] ётеди, сора 15-чи сентябрда Кременчугдан алгъа джюрюген 1-чи танка къауум бла бирлешеди. [[Киев операция (1941)|Киев ючюн сермешиуде]] [[Кьыбыла-Кюнбатыш фронт (Уллу Ата Джурт къазауат)|Къыбыла-Кюнбатыш фронтну]] къаушатылыб, джокъну орнуна келеди. <br />
Киевде совет аскерлени къаушатыу, немчалылагъа къыбылагъа джол ачады. 5-чи октябрда [[1-чи танка аскер (Германия)|1-чи танка къауум]] [[Азау тенгиз]]ге [[Мелитополь|Мелитополну]] къатында чыгъыб, [[Къыбыла фронт (Уллу Ата Джурт къазауат)|Къыбыла фронтну]] аскерлерине джол кеседи. 1941 джылны октябрында немча аскерле [[Севастополь]] тышында бютеу [[Кърым]]ны кючлейдиле. <br />
Къыбылада болуб, немчалылагъа [[Донбасс]] бла [[Ростов-на-Дону|Ростовха]] джол ачадыла. 24-чю октябрда [[Харьков]] кючленеди, октябрны ахырына Донбассны баш шахарлары немчалыланы къолларына тюшедиле. 17-чи октябрда [[Таганрог]] тюшеди. 21-чи ноябрда 1-чи танка аскер Ростовха киреди, аны бла «Барбароссаны» къыбылада планы толады. Алай а 21-чи ноябрда совет аскерле немчалыланы Ростоданы къыстайдыла. 1942 джылны джайына дери къыбылада фронту сызы [[Миус (суу)|Миус]] бла барады.

[[Файл:Soviet Offensive Moscow December 1941.jpg|thumb|250px|left|Москваны тюбюнде совет аскерчиле къарда]]
1941 джылны 30-чу сентябрында немча аскерле [[Москова сермешиу (1941—1942)|Москвагъа алгъа джюрюшню]] башлайдыла. Немча танка бирликлени фронту юзюб терен алгъа киргенлери себебли совет [[Кюнбатыш фронт (Уллу Ата Джурт къазауат)|Кюнбатыш]], [[Резерв фронт|Резерв]] эм [[Брянс фронт|Брянск фронтну]] баш кчюлени [[Вязьма операция|Вязьма]] бла Брянскны къатында къуршоугъа тюшедиле. Бютеулейда джесирге тюшгенлени саны 660 минг адамдан артыкъ болады.
Кюнбатыш эмда Резерв фронтдан къалгъанла 10-чу октябрда бирлешген Кюнбатыш фронтха джыйыладыла. Башчылыкъда аскерни генералы [[Жуков, Георгий Константинович|Г. К. Жуковха]] бериледи. <br />
15-18 ноябрда немча аскерле Москвагъа алгъа джюрюшню джангыдан башлайдыла, алай а ноябрны ахырына бютеулеу тохтатыладыла.

1941 джылны 15-чи декабрында [[Калинин фронт|Калинин]], [[Кюнбатыш фронт (Уллу Ата Джурт къазауат)|Кюнбатыш]] эмда [[Кьыбыла-Кюнбатыш фронт (Уллу Ата Джурт къазауат)|Къыбыла-Кюнбатыш фронтну]] аскерлери алгъа урадыла. Совет аскерлени джетишимли алгъа джюрюшлери джауну кесини джакълагъан тактикагъа кёчерге зорлайды. Алгъа джюрюшде Кюнбатыш фронтну аскерлери [[Яхрома]]ны, [[Клин]]ни, [[Волоколамск]]ны, [[Калуга]]ны джаудан ариулайдыла; Калинин фронт [[Калинин (шахар)|Калинин]] шахарны колгъа алады; Къыбыла-Кюнбатыш фронт — [[Ефремов (шахар)|Ефремов]] бла [[Елец]]ни джаудан ариулайдыла. Ахырына 1942 джылны аллына немчалыла 100-250 километрге кюнбатышха кери атылгъандыла. Москваны тюбюндеги хорланыу, бу къазауатда биринчи уллу дженгилиу болгъанды вермахтха.

[[Москва]]дагъы хорлам, совет аскер башчылыкъны бютеу кючленида алгъа урургъа батырлыкъ береди. 1942 джылны 8-чи январында [[Калинин фронт|Калинин]], [[Кюнбатыш фронт (Уллу Ата Джурт къазауат)|Кюнбатыш фронтну]] эмда [[Шимал-Кюнбатыш фронт (Уллу Ата Джурт къазауат)|Шимал-Кюнбатыш фронтну]] аскерлери немча «Орта» аскер къауумгъа къаршчы джюрюш этедиле. Алай а ала салынган нюзюрню тындыралмайдыла, апрелни ортасына уллу къурманла бериб, алгъа джюрюшню тохтатыргъа керек къаладыла. Немчалыла Ржев-Вязьма плацдармны къолда тутуб, Москвагъа къоркур позицияны алгъандыла. [[Волхов фронт|Волхов]] эм [[Ленинград фронт|Ленинград]] фронтланы, Ленинградны блокадасын юзер мурат бла уруулары джетишимли бошалмайдыла, ахырында уа Волхов фронтну аскерлерини бир къаууму къуршоугъа огъунакъ тюшеди.

=== Японлуланы Шош океанда алгъа джюрюшлери ===

[[Файл:Burning ships at Pearl Harbor.jpg|thumb|right|200px|[[Теннесси (линкор)|«Теннесси»]] и [[Кюнбатыш Вирджиния (линкор)|«Кюнбатыш Виргиния»]] атлы американ линкорла Пёрл-Харборгъа атакадан сора джанадыла]]
1941 джылны 7-чи декабрында [[Япония]] [[Пёрл-Харбор/Пёрл-Харбордагъы]] американ аскер базаны урады. Чабыулда алты япон авиаташыучу кемеден 441 самолет учханды, бомбалаудан сора АБШ-ныкъы болгъан 8 линкор, 6 крейсер эмда 300 самолет уллу заран кёргендиле. Алай бла бир кюнню ичине АБШ-ны [[Шош океан (АБШ)|Шош океан флотуну]] линкорларыны асламысы джокъ этилгенди. АБШ-дан сора экинчи кюн Япониягъа [[Уллу Британия]], [[Нидерландла]] (эмиграциядагъы правительство), [[Канада]], [[Австралия]], [[Джангы Зеландия]], [[Къыбыла Африка Бирлик]], [[Куба/Куба]], [[Коста-Рика]], [[Доминикан республика]], [[Сальвадор]], [[Гондурас]] эм [[Венесуэла]] къазауат баям этедиле. 11-чи декабрда [[нацист Германия|Германия]] бла [[Италия]], 13-чю декабрда уа  — [[Румыния]], [[Маджар]] эм [[Болгария]] — АБШ-гъа къазауат ачадыла.
[[Файл:Japanese troops mopping up in Kuala Lumpur.jpg|thumb|left|250px|[[Куала-Лумпур]]ну орамларында япон аскерле сермешедиле]]
8-чи декабрда японлула [[Гонконг]]дагъы ингилиз базаны блокадагъа алыб, [[Таиланд]]ха, британ [[Малайя|Малайгъа]] эм американ [[Филиппинле]]ге чабадыла. Тенгизге болушлукъ ючюн чыкъгъан британ эскадра хауадан уруладыла, эки линкор-ингилизлилени баш кючлери батады.

Таиланд талай кюнню къаршчыланнгандан сора [[Япония]] джанлы болургъа унаб, АБШ бла Уллу Британиягъа къазауат баямлайды. Япон авиация Таиландны территориясындан [[Бирма]]ны бомбалайдыла.

10-чу декабрда [[Гуам]] айрымкандагъы американ базаны, 23 декабрда — [[Уэйк]] айрымканны кючлейдиле, 25-чи декабрда [[Гонконг]] тюешеди. 8-чи декабрда японлула Малайны британ фронтну юзюб къызыу алгъа джюрюйдле, британ аскерле [[Сингапур]]гъа ыхтырыладыла. Аннга дери британлыла «хорланмазлыкъ къалагъа» санагъан Сингапур 1942 джылны 15-чи февралында тюшеди. 70 минг чакълы бир британ эмда австралиячы аскерчи джесирге тюшедиле.

Филиппинледе декабрны ахырына японлыла [[Минданао]] бла [[Лусон]] айрымканланы кючлейдиле. Американ аскерлени къалгъан кесеги [[Батаан]] джарымайрымкан бла [[Коррехидор]] айрымканда бегийдиле.

1942 джылны 11-чи январында япон аскерле [[Голланд Ост-Индия]]гъа чабадыла, джууукъда [[Калимантан|Борнео]] бла [[Сулавеси|Целебс]] айрымканланы кючлейдиле. 28-чи январда [[Ява тенгиз]]де, япон флот ингилиз-голланд эскадраны дженгеди. Не кюрешселеда [[Ява (айрымкан)|Ява]] айрымкандагъы аскерледа 2-чи мартха капитуляция этедиле.

1942 джылны 23-чю январында японлула Бисмаркны архипелагын кючлейдиле, аны ичинди Джангы Британия айрымканныда. Кечирек Соломонну айрымканларыны кюнбатыш кесегин, февралда уа -Гилбертни айрымканын къолгъа аладыла. Мартны аллында [[Джангы Гвинея]]гъа чабадыла.

8-чи мартда Бирмада алгъа джюрюш этиб, японлула [[Рангун]]ну, апрелни ахырына уа Мандалайны къолгъа аладыла, майгъа бютпу Бирманы кючлейдиле. Алай бла ала Къыбыла Къытай бла [[Индия]]ны ортасында байламны юзедиле. Алай а джангурну чагъы башланганы себебли, эмда кючлени джетмегени ючюн японлула Индиягъа кирмейдиле.

6-чы майда Филиппинледе ахыр американ эмда филиппин аскер къауум капитуляция этеди. 1942 джылны майыны ахырына Япония кёб къурманда бермегенлей бютеу Къыбыла-Кюнчыгъыш Азияны, Шимал-Кюнбатыш Океанияны къолгъа алады. Американ, британ, голланд эмда австралиячы аскерле къаушатылыб бу регионда кючлерин джокъ этедиле.

=== Атлантика ючюн сермешиуню экинчи кёзюую ===

[[Файл:Convoy_WS-12_en_route_to_Cape_Town,_1941.jpg|thumb|250px|left|Американ конвой Британиягъа джол тутханды. Ноябрь 1941]]
1941 джылны джайындан башла [[Атлантика океан|Атлантикада]] [[Уллу Британия]]гъасауутну, стратегия сырьёну, азыкъны ташыуну азайтыр ючюн герман эмда итальян флотланы баш нюзюрлери саудюгер кемелени батдырыу болады. Немча эмда итальян аскер башчылыкъ Атлантикада асламысы бла суу тюбю кемелени хайырланады, ала Британияны [[Шимал Америка]] бла, африкан колонияла бла, [[Къыбыла Африка Бирлик]] бла, [[Австралия]] бла, [[Индия]] бла эмда [[СССР]] байлагъан коммуникациялагъа чабыуул этиб тургъандыла.

1941 джылны августуну ахырындан башлаб Уллу Британия бла СССР-ни араларында келешиуге кёре совет шимал портланы юсю бла бир-бирлери бла сатыу-алыу этилиб башлайды, аны бла бирге немча суу тюбю кемелени иги кесеги Шимал Атлантикагъа кёчеди. 1941 джылны къачында АБШ алкъын къазауатха къошулгъунчу, немча суу тюбю кемеле талай американ кемеге чабадыла. Аннга джууабха АБШ-ны конгресси 13-чю ноябрда нейтралитетни юсюнгден законнга эки тюрлениу этеди, алагъа кёре американ кемеле къазауат баргъан зоналагъа кирирге эркин боладыла эмда саудюгер кемелени сауутландырыргъа болады.

Кемеге къаршчы джакъны кючленнгени бла, июлда-ноябрда Уллу Британияны сатыу-алыу флоту азыракъ кемени тас этеди. 1941 джылны биринчи джарымына кёре, экинчи джарымында 2,8 кереге аз кемеси къурбан болады немча суу тюбю кемелеге.

Алай а бир талай замандан немча флот джангыдан инициативаны къолгъа алады. АБШ-ны къазауатха къошулгъанындан сора немча суу тюбю кемелени иги кесеги Американы атлантика джагъаларына кёчеди. 1942 джылны биринчи кесегинде ингилиз-американ кемелени Атлантикада батдырылыуу эмда заран берилиуюню саны кёлтюрюледи. Кечирек кемелеге къаршчы джакъны амалларын игилитегенлери себебли эмда американ аскер флотну талай урууундан сора немча суу тюбю кемеле Атлантиканы ара районларына ыхтырыладыла.

Немча суу тюбю кемеле Атлантика океанны бютеулей акваториясына джайыладыла: [[Африка]]ны, [[Къыбыла Америка]]ны джагъаларында, Кариб бассейнде. 1942 джылны 22-чи августунда, талай бразил кемени немчалыла батдыргъандан сора, [[Бразилия]] [[нацист Германия|Германиягъа]] къазауат баямлайды. Андан сора Къыбыла Америкадагъы башха къралланы ачыуландырыргъа излемей, немча суу тюбю кемеле бу регионда сермешиулерин азайтадыла.

Бютеулей алыб къарасакъ, Германия талай джетишимни тышында ингилиз-американ тенгиз джюк ташыуну тохтаталмагъанды. 1942 джылны

=== Джерле арасы-африкан компанияла ===

1941 джылны джайында [[Джерле арасы тенгиз|Джерларасындагъы]] бютеу немча авиация совет-герман фронтха атылады. Бу ингилизлилени къолларын бошлайды, алайсызда алай уллу актив болмагъан итальян флот къымылдамаз халгъа келтириледи. 1942 джылны арасына ингилизлиле талай джетишимсизлик болсада, [[Италия]] бла [[Ливия]] эм [[Мисир]]деги итальян аскерлени арасында тенгиз байламны ахыры бла бузадыла.
[[Файл:Crusadertankandgermantank.jpg|thumb|200px|right|Тобрукну къатында урулгъан немча танка. 27-чи ноябрь 1941]]

1941 джылны джайына [[Шимал Африка]]да ингилиз аскерлени болумлары игилешеди.[[Эфиопия]]да итальянлыланы дженгилиую британлылагъа [[Кюнчыгъыш Африка]]дан шималгъа кючлени джиберирге мадар береди.

Болумну алагъа таб болгъаны бла хайырланыб, ингилиз аскерле 1941 джылны 18-чи ноябрында алгъа урадыла. 24-чю ноябрда немчала контратака этерге кюрешедиле, алай а къарыу этелмейдиле. Ингилизлиле [[Тобрук]]ну блокадасын юзедиле, сора алгъа джюрюшню тохтатмай Эль-Газалны, Дернаны эмда [[Бенгази]]ни кючлейдиле. Январгъа [[Киренаика]]ны къолгъа аладыла, алай а аскерлери уллу джерде джайылгъаны бла [[Роммель, Эрвин Йоханнес Ойген|Роммель]] хайырланыб, немча-итальян аскерлени алгъа урады, ала ингилиз фронтну юзюб шимал-кюнчыгъышха джюрюйдюле, алай а Эль-Газальны къатында тохтатыладыла. Аны бла фронт 4 айгъа шош болады.

1942 джылны 26-чы майына [[нацист Германия|Германия]] бла [[Италия]] [[Ливия]]да алгъа джюрюшню башлайдыла. Ингилизлиле ызларына ыхтырылыргъа керек боладыла. 21-чи июнда Тобрукдагъы ингилиз гарнизон капитуляция этеди. Итальян-немча аскерле джетишимли алгъа джюрюб барадыла, 1-чи июлда, [[Александрия]]дан 60 километр узакълыкъда, Эль-Аламейндеги ингилиз джакъ сызгъа джетедиле. Адай а былайда адам кёб тас этиб тохтаргъа керек боладыла. Августда Шимал Африкадагъа британ аскер башчылыкъ ауушдурулады. 30-чу августда немча аскерле [[Эль-Халфа]]ны къатында ингилиз джакъны юзерге кюрешедиле, алай къарыу этелмейдиле, адамларында кёб санда тас этедиле. Бу сермешиу бютеу кампанияны айланч нохтасыды дерге боллукъду.

1942 джылны 23-чю октябрында ингилизлиле алгъа джюрюшню башлайдыла, джауну джагъын юзюб Мисирни бютеу территориясын ариулайдыла.[[Ливия]]гъа кириб [[Киренаика]]ны кючлейдиле.

[[Файл:Westland Lysander - Madagascar WWII.jpg|thumb|200px|left|Британ АХК Мадагаскарда. декабрь 1942]]
Ол заманнга [[Африка]]да виши правительствону оноундагъы француз колония [[Мадагаскар]] ючюн сермешиуле барадыла. Баш чуруму ингилизлилеге бу айрымканны немча кемелеге база болур мадарлары болгъанды. 1942 джылны 5-чи майында айрымканнга ингилиз эмда къыбыла африкан аскерле десант этиледиле. Француз аскерле къаршчылансалада, ноябргъа капитуляция этерге керек боладыла. Мадагаскар [[Эркин Франция|«Эркин Францияны»]] къолуна тюшеди.

1942 джылны 8-чи ноябрында американ-ингилиз десант [[Француз Шимал Африка]]гъа тюшеди. Экинчи кюн [[Виши Режим|Виши]] кючлени башчысы [[Дарлан, Франсуа|Франсуа Дарлан]] американлыла бла бирлик болургъа келишеди эмда бютеу Француз Шимал Африкада оноуну къолгъа алады. Аннга джуубха немчалыла виши правительстводан эркинлик алыб къыбыла Францияны кючлейдиле, андан Тунисге аскер джибере башлайдыла. 13-чю ноябрда бирлик аскерле Тунисге Алжирден урадыла, ол кюн огъунакъ Тобрукну ингилизлиле къолгъа аладыла. Бирликни аскерлери Кюнбатыш Тунисге джетедиле, 17-чи ноябрда Тунисни кюнчыгъыш районларын къолгъа алыб бегиген немча аскерлеге тюртюледиле. 30-чу ноябргъа хауаны аманлыгъы себебли ачыкъ сермешиуле тохтайдыла, фронт 1943 джылны февралына дери шош болады.

=== Гитлерге къаршчы коалицияны къуралыуу ===

[[Германия]]ны [[СССР|СССР-ге]] чабханындан сора, [[Уллу Британия]] бла [[Американы Бирлешген Штатлары|АБШ]] Совет Союз джанлы болгъанларын билдиргендиле, эмда аннга экономика болушлукъ этиб башлагъандыла. 1942 джылны 1-чи январында [[Вашингтон (Колумбия округ)|Вашингтонда]] СССР-ни, АБШ-ны, Уллу Британияны эмда [[Къытай]]ны келечилери Бирлешген Миллетлени Декларациясына къол салгъандыла, аны бла [[Гитлерге къаршчы коалиция]]гъа тамал салыннганды. Кечирек аннга дагъыда 22 кърал къошулгъанды.

=== Кюнчыгъыш фронтда немчалыланы экинчи алгъа джюрюшлери ===

Совет аскерледа, герман аскерледа 1942 джылны джайын алгъа джюрюш этер ючюн сакълагъандыла. Гитлер ауурлукъну къыбылагъа айландырыр муратда болгъанды. Аны чуруму экономика сылтаула болгъандыла-къыбыладагъы нефть бек керек болгъанды.<br />
Совет аскер башчылыкъны стратегия планы уа «''тохтаусуз талай стратегия операция этиб, джауну резервлерин чачаргъа, аланы бир уллу кючге джыйылыб алгъа урууларына мадар бермезгеди''»<ref>Борис Соколов «Неизвестный Жуков». Мн., 2000, стр. 358</ref>. <br />
Къызыл Аскер эм башда, [[Баш Аскер Башчылыкъны Ставкасы|БАБ-ны Ставкасыны]] акъыл этгенине кёре,совет-герман фронтну орта секторунда кючлерин джыйяргъа керек болгъанды. Андан сора аскерле Харьковда, Кърымда алгъа джюрюш этерге планланнганды. Ленинградныда блокадасы юзюлюрге керек болгъанды.

Алай а 1942 джылны майында совет аскерлени [[Харьков операция (1942)|Харьковда алгъа джюрюшлери]] джетишимсиз бошалады. Немча аскерле урууну тохтатыб, кеслери уруб, совет аскерлени къаушатыб, алгъа джюрюш этгендиле. Совет аскерле Кърымдада къаушатылгъандыла. Совет аскерни къыбыладагъы позициялары къарыусуз болгъанды. Аны бла хайырланыб немча аскер башчылыкъ аскер кючлерин эки табагъа джибергендиле- [[Сталинград]] бла [[Кавказ]]гъа. <br />
[[Воронеж]]ни къатында эмда [[Донбасс]]да ачы сермешиуледен сора [[аскерлени «Б» къаууму]] Дон суугъа чыгъады. Июлну ортасында [[Сталинград сермешиу]] башланады, анда совет аскерле кёб къурбан бериб джауну аскерлерин тыяладыла.<br />
Кавказгъа джюрюш этген [[Аскерлени «А» къаууму]] 23-чю июлда Ростовну алыб, Къобан регионнга джюрюуню бардырады. 12-чи августда Краснодар тюшеди. Алай а Кавказ таулада эмда Новороссийскде совет аскерле джауну тыядыла.

Ол заманнга фронтну ара кесегинде совет аскер башчылыкъ джауну ржев-сычевм къауумну къаушатыр мурат бла алгъа джюрюш этеди. Алай а 30-чу июлдан сентябрны ахырына дери баргъан [[Биринчи Ржев-Сычёв операция|Ржев-Сычёв операция]] джетишимли бошалмайды. <br />
[[Ленинградны блокадасы]]нда юзелмейдиле, алай совет аскерлени алгъа уруулары, немчалыланы шахарны штурм этгенден тыяды.

== Къазауатны ючюнчю кёзюую (ноябрь 1942 — июнь 1944) ==
=== Кюнчыгъыш фронтда тюрлениуле ===

1942 джылны 19-чу ноябрында Къызыл Аскер [[Волгоград|Сталинградны]] къатында алгъа джюрюшню башлайды, бу джюрюшню эсебинде эки немча, эки румын эмда бир итальян аскер къуршоуланыб къаушатылады.

Совет-герман фронтну ара кесегинде совет алгъа джюрюшню джетишимсизлиги огъуна ([[Экинчи Ржево-Сычёв операция|«Марс» операция]]) Германия стратегия болумун игилешдирелмейди.

1943 джылны аллында совет аскерле бютеу фронтда алгъа джюрюшню башлайдыла. [[Санкт-Петербург|Ленинградны]] блокадасы юзюлгенди, Курск дагъыда талай шахар къолгъа алыннгандыла. Февралда-мартда фельдмаршал [[Манштейн, Эрих фон|Манштейн]] дагъыда бир кере инициативаны къолгъа алыб, къыбылада совет аскерлени ызына ыхтыртады, алай а джетишимин андан ары ёсдюрелмейди.

1943 джылны июлунда немча аскер башчылыкъ ахыр кере кесине инициативаны, [[Курск сермешиу 1943|Курскны къатында сермешиуде]], алыргъа излейди, алай а кесин хорлатыб, аскер кючюда уллу заран алады. Бютеу фронта немча аскерле ызларына ыхтырылыб башлайдыла- ала [[Орёл]], [[Белгород]], [[Новороссийск]] кибик уллу шахарланы коядыла. [[Белорус ССР|Белоруссия]] бла [[Украин ССР|Украина]] ючюн сермешиуле башланадыла. Днепр ючюн сермешиуде Къызыл Аскер Германияны аскерлерин къаушатыб Солджагъа Украина бла Кърымны азатлайды.

1943 джылны ахырында-1944 джылны биринчи джарымында сермешиулени асламы къыбыла фронтлада барады. Немчалыла Украинаны территориясындан кетедиле. Къызыл Аскер къыбылада 1941 джылны чеклерине чыгъыб, [[Румыния]]гъа киреди.

=== Африка бла Италияда ингилиз-американ десант ===

1942 джылны 8-чи ноябрында [[Марокко]]да уллу ингилиз-американ десант тюшеди. Виши правительствону аскерлери уллу къаршчылыкъ этелмейдиле, ноябрында ахырына 900 километрни ётюб [[Тунис]]ге киредиле, ол заманнга ары немчалылада [[Кюнбатыш Европа]]дан аскер бёлекле джибередиле.

Ол заманда ингилиз аскер [[Ливия]]да алгъа джюрюш этеди. Былайдагъы итальян-герман аскерле [[Эль-Аламейн]]ни къатында тохтаялмай ызына ыхытырылыб Тунисге къайтадыла. 20-чы мартда бирлешген ингилиз-американ аскерле Тунисни ичине джюрюш этеди. Итальян-немча аскер башчылыкъ аскерлерин [[Италия]]гъа къоратыргъа излейди, алай а ол заманнга британ флот Джерларасын къолда тутханды. Къачаргъа джол кесилгени себебли 13-чю майда итальян-немча аскерле капитуляция этедиле.
1943 джылны 10-чу июлунда [[Бирликни кючлерини Сицилиягъа тюшюую|бирликни кючлери]] [[Сицилия]]гъа киредиле. Андагъы итальян аскерле къаршчылыкъ кёргюзмегенни орнунда джесир боладыла, сермешген джангыз немча 14-чю танка корпус болады. 22-чи июлда американ аскерле Палермону къолгъа аладыла, немчалыла айрымканны шимал-кюнчыгъышына ыхтырыладыла, Мессина ачыкъ богъазгъа джууукъ болур муратда. 17-чи августха немча бёлекле бютеу техникалары бла аууур сауутларын къоюб [[Апеннин джарымайрымкан]]нга къачадыла. Итальян аскерни хорланыуу, къралда болумду къыйын этеди. [[Муссолини, Бенито|Муссолинини]] режимин ушатмагъан адамланы саны ёседи. Король [[Виктор Эммануил III]] Муссолинини тюрмеге атаргъа оноу этеди, къралгъа башчылыкъгъа маршал Бадольону правительствосу келеди.

1943 джылны сентябрында ингилиз-американ аскерле Апеннин джарымайрымканны къыбыласына киредиле. Бадольо мамырлыкъ кесаматха къол салыб, Италияны къазауатдан чыкъгъанын баямлайды. Алай а Гитлер Муссолинини тюрмеден кюч бла чыгъартады, эмда къралны шималында [[Сало Республика]] атлы «гинджи» кърал къуратады.

[[Американы Бирлешген Штатлары|АБШ]] бла [[Уллу Британия]]ны аскерлери 1943 джылны къачында шималгъа джюрюйдюле. 1-чи октябрда бирликни кючлери бла партизанла Неапольну азатлайдыла, 15-чи ноябргъа Болтурио сууда немча бетджанны къаушатыб шималгъа джолларын ачадыла. 1944 джылны январына бирликчиле Монте-Кассинодагъы немча бетджаннга («Къыш сыз») джетедиле. 1944 джылны январында, февралында эмда мартында ала юч кере немчалыланы бетджанларын алыб, [[Рим]]ге джол ачаргъа кюрешедиле, алай а хауаны аманлыгъы ючюн алгъа баралмай фронт шош болады. Аны бла бирге бирликчиле Римден къыбылада Анциода десант тюшюредиле, немчалыла не кючрешселеда хорлаялмайдыла. Майгъа хауа иги болгъанлай, 11-чи майда ингилиз-американ аскерле джангыдан алгъа урадыла ([[Монте-Кассинода сермешиу]]), бу джол немча аскерлени джакъларын къаушатыб Анциодагъы десант тюшген аскерле бла биригиб 4-чю июнда Римни азатлайдыла.

=== Германияны стратегия бомбалау ===

1943 джылны январында [[Касабланка конференция]]да Германия стратегия бомбалауну башларгъа оноу алынады. Нюзюрле аскер промышленностну объектлерни бла уллу шахарла болургъа керекдиле. Операция [["Пойнт-бланк" операция|«Пойнт-бланк»]] код ат алады.

1943 джылны июлунда-августунда [[Гамбургну бомбалау|Гамбург бомбаланыды]]. Биринчи кёб самолет бла Германияны ичинде объектлеге учуу 17-чи августда [[Швайнфурт бла Регенсбургну бомбалау|Швайнфурт бла Регенсбургга экили рейд болады]]. Бобмбалаучу самолетла кеслерин къурутуучу самолетладан къоруулаялмагъанлары ючюн 20% чакълы бири тюшюрюледи. Быллай заран болургъа болмазлыгъын ангылаб P-51 Mustang къурутуучу самолетла келгинчи американ авиация учууну тохтады.

=== Гуадалканал. Азия ===

1942 джылны августундан башлаб 1943 джылны февралына дери япон эм американ аскерле Соломонну айрымканлары архипелагдагъы [[Гуадалканал (айрымкан)|Гуадалканал]] айрымкан ючюн сермешедиле. Бу сермешиуде Бирлешген Штатла дженгедиле. Гуадалканалгъа аскер джиберирге кереклик [[Джангы Гвинея]]дагъы япон кючлени къарыусуз этеди, аны бла хайырланыб бирликчи аскерле 1943 джылны аллында айрымканны японлулада ариулайдыла.

1942 джылны ахырында эмда бютеу 1943 джыл британ аскерле [[Мьянма|Бирмада]] алгъа джюрюш этерге кюрешедиле.

1943 джылны ноябрында бирликчиле Тарава атлы япон шахарны кючлейдиле.

=== Къазауатны ючюнчю кёзюуюнде конференция ===

Къазауатны фронтларында, артыкъсызда совет-герман фронтда болумну терк тюрлениую Бирликни эндиги джылгъа не этерлерини оноуун этерге керекли этеди. 1943 джылны ноябрында [[Каир конференция|конференции в Каирде]] эмда [[Тегеран конференция]]да бу оноула этиледиле.

== Къазауатны тёртюнчю кёзюую (июнь 1944 — май 1945) ==
=== Германияны Кюнбатыш фронту ===

1944 джылны 6-чы июнунда [[Американы Бирлешген Штатлары|АБШ-ны]], [[Уллу Британия]]ны эм [[Канада]]ны бирлик кючлери талай аны эс бёлюб тарихни эм уллу десант операциясын башлайдыла, аскерле [[Нормандия]]гъа тюшедиле.

Августда американ эм француз аскерле [[Франция]]ны къыбыласына тюшедиле, Марсель, Тулон шахарланы азатлагъандан сора, 25-чи августда Парижге киредиле, француз партизанла бла бирге аны кючлейдиле.

Сентябрда бирликчи кючле [[Бельгия]]гъа джюрюшню башлайдыла. 1944 джылны ахырына немчалыла кёб къыйын салыб кюнбатышда фронтну шош этедиле. 16-чы декабрда немчалыла [[Арденнле]]де алгъа джюрюш башлайдыла, бирликчилени аскер башчылыгъы уа Арденнлеге фронту башха кесеклеринде эмда резерв аскерлени болушлукъ иеди. Немчалыла [[Бельгия]]ны ичине 100 километрге киредиле, алай а 1944 джылны 25-чи декабрына немча алгъа джюрюш тохтайды, бирликчиле уа алгъа урадыла. Инициатива ызына къайтмаздан Бирликчилеге тюшеди. 27-чи декабргъа немчалыла Арденнледен ызына ыхтырыла башлайдыла. 1945 джылны январында, немчалыла Эльзасда Берликчилени эслерин бёлюрге талай контруруу этгендиле, алай а джетишимли болмагъандыла. Андан сора американ эмда француз аскерле Кольмар шахарны къатында 19-чу немча аскерни бёлеклерин къуршоугъа алыб, 9-чу февралгъа къаушатадыла («Кольмар чоюн»). Бирликчиле немча джакълыкъланы юзюб («Зигфридни Сызы») Германиягъа киредиле.

1945 джылны февралында-мартында бирликчиле Маас-Рейн операцияда Рейнден кюнатышдагъы бютеу Германияны кючлейдиле, немча аскерле Арденн эмда Маас-Рейн операциялада уллу зарауат кёрюб, Рейнни онг джагъасына ыхтырыладыла. 1945 джылны апрелинде бирликчиле «Б» аскер къауумну Рурда къуршоулаб 17-чи апрелге къаушатадыла, аны бла вермахт Германияны эм магъаналы индустрия региону -Рур индустрия районндан къуру къалады.

Бирликни кючлери Германияны ичине джюрюшню тохтатмай бардыргъандыла, 25-чи апрелге Эльбада совет аскерле бла тюбешгендиле. 2-чи майгъа британ эмда канада аскерле Германияны шимал-кюнбатышын кючлеб Данияны чеклерине джетгендиле.

Рур операция бошалгъандан сора бош болгъан американ кючле къыбыла фланнга, 6-чи аскер къауумгъа къошулгъандыла, ала Германияны къыбыла районлары бла Австрияны кючлер нюзюрде болгъандыла.

Къыбыла флангда американ эм француз аскерле Германияны къыбылассы, Австрияны кючлеб, 7-чи американ аскерни бёлеклери Альпладан Бреннер аууш бла ётюб, Шимал Италиядагъы 15-чи аскер къауумну кючлери бла бирлешедиле.

Шимал Италия:
[[Италия]]да бирликчилени алгъа джюрюшлери бек аъыртын баргъанды. Не кюрешселеда 1944 джылны ахырына джауну джагъын джыртыб По суудан ётелмегендиле. 1945 джылны апрелинде ала джангыдан сынагъандыла эмда немча бетджанланы («Готман сыз») къурутуб По сууну ёзенине киредиле.

1945 джылны 28-чи апрелинде итальян партизанла [[Муссолини, Бенито|Муссолинини]] тутуб асадыла. Шимал Италия саулайлай 1945 джылны майында ариуланады фашистледен.
[[Файл:April-1945fatality.jpg|thumb|Ёлюм]]

=== Совет алгъа джюрюш ===

1944 джылны джайында Къызыл Аскер бютеу фронту узунлугъуна алгъа урады. Къачха немча аскерледен [[Белорус ССР|Белоруссия]], [[Украин ССР|Украина]], [[Прибалтика]] азатланады. Джангыз Латвияны кюнбатышында къуршоуда немча аскер бирлик къазауатны ахырына дери къаршчыланады.

Шималда совет аскерлени алгъа джюрюшлеринден сора [[Финляндия]] къазауатдан чыгъарыгъын билдиреди, алай а немча аскерле Финляндияны территориясындан кетерге унамайдыла, аны бла тюненеги «сауут къарнашла» бир-бирлери бла къазауат этерге керек боладыла. Августда къазауатдна [[Румыния]], сентябрда — [[Болгария]] чыгъады. Немчалыла аскерлерин [[Югославия]] бла [[Греция]]дан къоратыб башлайдыла, анда оноуну къолгъа халкъ-азатлау кючле аладыла.

1945 джылны февралында [[Будапешт операция]] бардырылады, андан сора Германияны ахыр европачы бирликчиси — [[Венгрия]] — капитуляция этеди. [[Польша]]да алгъа джюрюш башланады, Къызыл Аскер [[Кюнчыгъыш Пруссия]]ныкъолгъа алады.

1945 джылны апрелини ахырында [[Берлин ючюн сермешиу]] башланады. Кеслерини хорланнганларын ангылаб, [[Гитлер, Адольф|Гитлер]] и [[Геббельс, Йозеф|Геббельс]] кеслерин ёлтюредиле. 8-чи майда герман ара шахар ючюн эки ыйыкъ ачы къазауатдан сора немча башчылыкъ капитуляцияны актына къол салады. Германия терт оккупацион зонагъа юлешинеди: совет, американ, британ эмда француз.

14-15 майлады шимал [[Словения]]да Экинчи дуния къазауатны [[Европа]]да ахыр сермешиуу болгъанды, анда [[Югославияны Халкъ-Азатлау аскери]] немча эмда ала бла бирге болгъан кёб санда коллаборационистлени къаушатханды.

=== Къазауатны Шош океан театры ===

[[Шош океан]]да къазауат бирликчиле ючюн бек иги баргъанды. 1944 джылны июнунда американлыла [[Мариан айрымканла]]ны кючлейдиле. 1944 джылны октябрында Лейте богъазда уллу сермешиу болады, анда АБШ-ны кючлери тактика хорламлы боладыла. Къургъакъда сермешиуледе япон аскерле джетишимлиирек болгъандыла, ала бютеу Къыбыла Къытайны кючлеб Индокъытайдагъы аскерлери бла бирлешедиле.

== Къазауатны бешинчи кёзюую (май 1945 — сентябрь 1945) ==
=== Япония бла къазауатны бошалыуу ===

Европада къазауатны бошалыуундан сора антифашист коалицияны ахыр джауу [[Япония]] къалады. Бу заманнга Япониягъа 60-дан артыкъ кърал къазауат баямлагъанды. Алай а бу болумгъада къарамай японлула капитуляция этер акъыл этмейгендиле, хорламгъа дери къазауат этериклерин билдиргендиле. 1945 джылны июнунда японлула [[Индонезия]]ны, кечирекда Индокъытайны къоядыла. 1945 джылны 26-чы июлунда АБШ, Уллу Британия эмда Къытай японулулагъа ультиматум этгендиле, алай а ультиматум уналгъманды. 6-чы августда [[Хиросима]]гъа, юч кюнденда [[Нагасаки]]ге [[атом бомба]] атылыб, эки шахар джер бла тенг этиледиле. 8-чи августда СССР Япониягъа къазауат ачады, 9-чу августда алгъа уруб [[Маньчжурия]]дагъы япон [[Квантун аскер]]ни къаушатады. 2-чи сентябрда [[Япония]]ны толу капитуляциясыны актына къол салынады. Адам улуну эм уллу къазауаты бошалады.

== Оюмла бла багъала ==

* Къазауатны заманында, бир кере [[Уинстон Черчилль]], совет посол Иван Майскийни Уллу Британия берелликден аслам болушлукъ излегеб, унамасала СССР дженгилирге боллукъду дегенине ачыуланыб былай айтхайнды: {{Цитата|Эсигизге тюшюрюгюз, тёрт ай мындан алгъа биз сизни къралыгъыз бизге немчала джанында чабарыкъмысыз, чабарыкъ тюлмюсюз билмей эдик. Биз ол заманда болургъа боллукъду деген оюмда эдик, алай а ол заманда огъунакъ ахырында биз хорларыгъызбгъа ишегибиз джокъ эди. Бизни къутхарылыуубуз сизни джюрюуюгюзге байламлыды деб чырт сагъыш этмегенбиз. Не болсада, къалай джюрсегизда бизге гурушха этерге эркинлигигиз джокъду сизни.<ref name="Ч 1">Die Chronik des Zweiten Weltkrieges, Chronik Verlag,1Auflage 1994. ISBN 3-86047-136-8</ref>}}

{{Цитата|
Аланы (Сталин), башларынада келмегенди, Гитлер алты ай андан алгъа аланы къурутур оноу этгенине. Аланы разведкалары Кюнчыгъышха кёб герман кючню атылгъанын билдирген эсе алагъа, ала кёб этилир керекли атламны  этмей къойгъандыла.
Сталин бла коммунист бачамала халатча халатланы тарих биле болмаз, ала орунларындан тебмей Россиягъа чабыуулну сакълагъандыла неда аланы не сакълагъанын ангыламагъандыла. Бусагъатха дери аланы эгоистлеге санагъанбыз. Алай а бу кёзюуде ала алай терен адамла болмагъанлары белгили болгъанды.|автор=Уинстон Черчилль, Экинчи дуния къазауат.}}

== Къазауатны эсеблери ==
[[Файл:Second world war europe animation small.gif|thumb|300px|Европада Экинчи дуния къазауатны баргъаны. Анимация]]
Экинчи дуния къазауат адам улуну джазыуунда уллу орун алгъанды. Аннга 62 кърал (дунияны адам санындан 80%) къошулгъанды. Къазауат 40 къралны территориясында бардырылгъанды. Сауутлу кючлеге 110 млн адам мобилизация этилгенди. Адам къурманны саны 50-55 млн адам чакълы бир болгъанды, аланы ичинде фронтлада 27 млн адам ёлгенди. Эм кёб адам къурман СССР, Къытай, Германия, Япония эмда Польша бергендиле.

Аскер джоюмла бла аскер заран 4 триллион доллар чакълы бир болгъанды. Джоюмла къралланы миллет хайырларыны 60-70% болгъанды. Къуру СССР, АБШ, Уллу Британия бла Германияны промышленносту 652,7 минг самолет, 286,7 минг танка, 1 млн тоб сауут, 4,8 млн пулемёт (Германия тышында), 53 млн шкок, автомат аны тышындада кёб аскер керек чыгъаргъандыла. Къазауат ёлчемсиз чачылыугъа, зарауатлыкъгъа келтиргенди, онла бла минг шахар, эл джер бла тенг этилгенди.

Къазауатдан сора [[Кюнбатыш Европа]]ны дуния политикада ауурлугъу азайгъанды. Дунияда эм баш къралла СССР бла АБШ болгъандыла. Уллу Британия бла Франция хорламларына къарамай къраыуларын тауусхандыла. Къазауат аланы эмда башха кюнбатыш европачы къралланы колониялыкъ империяланы тутар къарыулары болмагъанын ачыкъ кёргюзгенди. Африка бла Азияны къралларында колониялизмге къаршчы къозгъалыу кючленнгенди. Къазауатдан сора талай кърал бойсунмазлыкъларына ие болгъанды: [[Исландия]], [[Сирия]], [[Ливан]], [[Вьетнам]], [[Индонезия]]. [[Кюнчыгъыш Европа]]да социалист режимла салыннгандыла. Экинчи дуния къазауатны эм баш эсеблерини бирида [[Бирлешген Миллетлени Организациясы|БМО-ну]] къуралыуу болгъанды.

Бир-бир къраллада къазауатны заманында къуралгъан партизан къозгъалыула,къазауатдан сорада кюрешлерин бардырыргъа кюрешгедиле. [[Греция]]да коммунистле бла къазауатха деричи правительствону арасында уруш [[Грецияда граждан къазауат|граждан къазауатха]] ёсгенди. Антикоммунист сауутлу кючле къазауатдан сора талай джылны Кюнбатыш Украинада, Прибалтикада, Польшада къазауат этгендиле. Къытайда 1927 джылда башланнган [[Къытайда граждан къазауат|граждан къазауатандан]] ары баргъанды.

[[Фашизм|Фашист]] и [[Миллетчи-социализм|нацист]] идеологияла [[Нюрнберг процесс]]де адамгъа къаршчы саналгъандыла эмда джасакъланнгандыла. Кёб кюнбатыш къралда, антифашист кюрешге актив къошулгъаны ючюн, коммунист партия джанлыланы саны ёсгенди.

[[Европа]] эки лагерге юлешиннгенди: кюнбатыш ([[Капитализм|капиталист]]) эм кюнчыгъыш ([[Социализм|социалист]]). Къазауатндан сора талай джылда эки блокну арасында илишкиле аманнга кетгендиле, [[Сууукъ къазауат]] башланнганды.

'''Къурманланы саны'''
{| class="wikitable sortable" style="text-align: right"
|- bgcolor="#cccccc"
!style="text-align: left;background:#B0C4DE"|Кърал
!style="background:#B0C4DE"|Адам саны (1939)
!style="background:#B0C4DE"|Ёлген (Аскерчи)
!style="background:#B0C4DE"|Ёлген (граждан)
!style="background:#B0C4DE"|Ёлген (Чууутлула)
!style="background:#B0C4DE"|Бютеулей
!style="background:#B0C4DE"|1939 адам санына <br />кёре тасны ёлчеми
|-
|align=left|'''[[Австралия]]''' || 6,998,000 || 39,400 || 700 || || 40,100 || 0.57%
|-
|align=left|'''[[Австрия]]''' || 6,653,000 || ||40,500 || 65,000 || 105,500 || 1.59%
|-
|align=left|'''[[Албания]]''' || 1,073,000 || 28,000 || ||200 || 28,200 || 2.63%
|-
|align=left|'''[[Американы Бирлешген Штатлары|АБШ]]''' || 131,028,000 || 416,800 ||1,700|| || 418,500 ||  0.32%
|-
|align=left|'''[[Бельгия]]''' || 8,387,000 || 12,100 ||49,600 ||24,400 || 86,100 || 1.02%
|-
|align=left|'''[[Мьянма|Бирма]]''' || 16,119,000 ||22,000 ||250,000 || || 272,000 || 1.16%
|-
|align=left|'''[[Болгария]]''' || 6,458,000 || 22,000 ||3,000 || || 25,000 || 0.38%
|-
|align=left|'''[[Бразилия]]''' || 40,289,000 || 1,000 || 1,000 || || 2,000  || 0.00%
|-
|align=left|'''[[Германия]]''' || 69,623,000 || 5,533,000 || 1,600,000 ||160,000 ||7,293,000 ||  10.47%
|-
|align=left|'''[[Греция]]''' || 7,222,000 || 20,000 ||220,000||71,300 ||311,300 ||  4.31%
|-
|align=left|'''[[Дания]]''' || 3,795,000 || 2,100 || 1,000 || 100 || 3,200 ||  0.08%
|-
|align=left|'''[[Джангы Зеландия]]''' || 1,629,000 ||11,900|| || || 11,900 ||  0.67%
|-
|align=left|'''[[Индокъытай]]'''|| 24,600,000 || || 1,000,000|| || 1,000,000 ||  4.07%
|-
|align=left|'''[[Индия]]''' || 378,000,000 || 87,000 || 1,500,000 || || 1,587,000 ||  0.42%
|-
|align=left|'''[[Индонезия]]''' || 69,435,000 || ||4,000,000|| || 4,000,000 ||  5.76%
|-
|align=left|'''[[Иран]]''' || 14,340,000 || 200 || || || 200 ||  0.00%
|-
|align=left|'''[[Ирак]]''' || 3,698,000 || 1,000 || || || 1,000 ||  0.03%
|-
|align=left|'''[[Ирландия]]''' || 2,960,000 ||  ||200 || || 200 ||  0.00%
|-
|align=left|'''[[Исландия]]''' || 119,000 || || 200 || ||200 ||  0.17%
|-
|align=left|'''[[Испания]]''' || 25,637,000 || 4,500 || || ||4,500 ||  0.02%
|-
|align=left|'''[[Италия]]''' || 44,394,000 || 301,400 || 145,100 || 8,000 || 454,500 ||  1.02%
|-
|align=left|'''[[Канада]]''' || 11,267,000 || 45,300 || || || 45,300 ||  0.40%
|-
|align=left|'''[[Куба]]''' || 4,235,000 ||  || 100 || ||100 || 0.00%
|-
|align=left|'''[[Корея]]''' || 23,400,000 ||  || 378,000 || || 378,000 ||  1.6%
|-
|align=left|'''[[Кюнчыгъыш Тимор]]''' || 500,000 || ||55,000|| || 55,000 ||  11.00%
|-
|align=left|'''[[Къыбыла Африка Республика]]''' || 10,160,000 || 11,900 || || ||11,900||  0.12%
|-
|align=left|'''[[Къытай Республикаi|Къытай]]''' || 517,569,531 || 3,800,000 || 16,200,000 || ||20,000,000 ||  3.86%
|-
|align=left|'''[[Латвия]]''' || 1,995,000 || || 147,000 || 80,000 || 227,000 ||  11.38%
|-
|align=left|'''[[Литва]]''' || 2,575,000 || || 212,000 ||141,000|| 353,000 ||  13.71%
|-
|align=left|'''[[Люксембург]]''' || 295,000 || || 1,300 ||700|| 2,000 || 0.68%
|-
|align=left|'''[[Маджар]]''' || 9,129,000 || 300,000 || 80,000 ||200,000 ||580,000 ||  6.35%
|-
|align=left|'''[[Малайзия]]''' || 4,391,000 || ||100,000 || ||100,000 ||  2.28%
|-
|align=left|'''[[Мальта]]''' || 269,000 || || 1,500 || || 1,500 || 0.56%
|-
|align=left|'''[[Мексика]]''' || 19,320,000 || ||100 ||  || 100 ||  0.00%
|-
|align=left|'''[[Монголия]]''' || 819,000 || 300 || || || 300 || 0.04%
|-
|align=left|'''[[Нидерландла]]''' || 8,729,000 || 15,800 || 124,500|| 106,000 ||246,300||  2.82%
|-
|align=left|'''[[Ньюфаунленд бла Лабрадор]]''' || 300,000 ||1,000||100|| || 1,100 ||  0.37%
|-
|align=left|'''[[Норвегия]]''' || 2,945,000 || 3,000 || 5,800 || 700 || 9,500 ||0.32% 
|-
|align=left|'''[[Польша]]''' || 34,849,000 || 160,000 || 2,440,000 ||3,000,000 || 5,600,000 ||  16.07%
|-
|align=left|'''[[Румыния]]''' || 19,934,000 || 300,000|| 64,000 || 469,000 ||833,000||  4.22%
|-
|align=left|'''[[Сингапур]]''' || 728,000 || || 50,000 || ||50,000 || 6.87%
|-
|align=left|'''[[Совет Социалист Республикаланы Союзу|Совет Союз]]''' || 168,500,000 || 10,700,000 || 11,400,000 || 1,000,000 || 23,100,000 ||  13.71%
|-
|align=left|'''[[Таиланд]]''' ||15,023,000 || 5,600|| 300 || ||5,900 ||  0.04%
|-
|align=left|'''[[Туркия|Тюрк]]'''||30.000.000|| ||200|| ||200||0.00%
|-
|align=left|'''[[Уллу Британия]]''' || 47,760,000 || 382,600 || 67,800 || || 450,400 ||  0.94%
|-
|align=left|'''[[Филиппинле]]''' || 16,000,000 || 57,000 || 90,000 || ||147,000 ||  0.92%
|-
|align=left|'''[[Финляндия]]''' || 3,700,000 || 95,000 || 2,000 || || 97,000 ||  2.62%
|-
|align=left|'''[[Франция]]''' || 41,700,000 || 217,600 || 267,000|| 83,000 ||567,600|| 1.36%
|-
|align=left|'''[[Чехословакия]]''' || 15,300,000 || 25,000 || 43,000 || 277,000 || 345,000||  2.25%
|-
|align=left|'''[[Швеция]]'''|| 6,341,000 || 200 || 2,000 || ||2,200 || 0.03%
|-
|align=left|'''[[Швейцария]]'''|| 4,210,000 || || 100|| ||100 || 0.00%
|-
|align=left|'''[[Шош океан]]''' || 1,900,000 || ||57,000|| ||57,000|| 3.00%
|-
|align=left|'''[[Эстония]]''' || 1,134,000 || || 40,000 || 1,000 ||41,000 ||3.62%
|-
|align=left|'''[[Эфиопия]]''' || 17,700,000 || 5,000 || 95,000 || || 100,000 ||  0.6%
|-
|align=left|'''[[Югославия]]''' || 15,400,000 || 446,000 || 514,000 ||67,000 ||1,027,000 ||  6.67%
|-
|align=left|'''[[Япония]]''' || 71,380,000|| 2,100,000 || 580,000 || || 2,680,000 ||  3.75%
|- bgcolor="#cccccc"
|-class="sortbottom"
|align=left|'''Бютеулей''' ||1,991,913,000 || 25,173,700 || 41,830,600 || 5,754,400 ||72,758,900 ||  3.71% 
|}

{{refs}}
{{Commonscat|World War II}}
{{Сайланнган статья}}

[[Категория:Экинчи дуния къазауат| ]]