Диктатор

Википедия — эркин энциклопедияны статьясы.
Толтуруучу власть
кёр  сюз  тюр.

Дикта́тор (лат. dictator, dicto — «оноу этеме», «зорлайма»):

  1. Диктатор режимни башында тургъан адам (диктатурагъа къара), законну башында болгъан, властыны чеги болмагъан кърал башчы.
  2. Буруннгу Римде, къралгъа ич неда тыш къоркъуу болса, эм кёбю бла 6 айгъа сенатны оноуу бла властны бир къолда тутар ючюн консулла сайлагъан адамды.
  3. (къыйдыргъан магъанасы) — къаты, авторитар башчы, мюлкде неда башха джерде чексиз власты болгъан адам.

Рим диктаторла[тюзет | кодну тюрлендир]

Википедияда бу теманы юсюнден энчи статья барды: Диктатор (Буруннгу Рим).

Буруннгу Римде диктаторну сайлау процедура былай болгъанды: сенат «кёзюусюз сенатусконсульт (бегим)» алгъанды, ол быллай формула бла белгиленнгенди: «Консулла къралгъа заран тюшмез ючюн, мадарла алсынла». Андан сора консулла диктоторны атын баямлаб, кеслерини ликторларын чачадыла, ала барысы да диктаторгъа кёчедиле (консуллада 12-шер ликтор болса, диктаторда 24 болгъанды); алай бла ала диктаторну аллында тюз гражданла боладыл, халкъ трибунланы тышында, бютеу гражданланы юсюнде джашау бла ёлюм хакъы болгъанча, консуллада да аллай хакълары болгъанды. Сайланнганындан сора диктатор кесине болушлукъчу — «атлы аскерни башчысын» сайлагъанды.

Диктатор, кърал властны бютёую бла къолда тутханды. Диктатор сайланнганындан сора аны титулуна, чурум ат къошулгъанды (сёз ючюн, уруш къоркъууда сайланнган диктаторгъа — Dictator rei gerundae causa — «къазауат бардырлыкъ диктатор»). Б. э. д. IV ёмюрге дери диктаторну бегимине къаршчы халкъ джыйылыугъа (комициялагъа) апелляция берирге болмагъанды. Диктаторгъа бютёу оноучула, консулла да къошулуб бойсуннгандыла. Аллында диктатор болуб къуру патрицийле сайланыргъа болгъандыла, алай а б. э. д. 356 джылгъа дери плебейле да сайланыргъа болгъандыла. Бир-бирде диктатор джангыз бир джумушну толтурур ючюн салыннганды, сёз ючюн, «чюй урлукъ диктатор» (байрамны заманында дин адет).

Кеч республиканы кёзюуюнде, болджалсыз салыннган диктаторла Сулланы бла Цезарны заманында (dictator perpetuus) диктатор, монархия халны тутуб башлагъанды. Б. э. д. 44 джылда Марк Антоний бла къоратылгъанды.

Джангы эмда эм джангы заман[тюзет | кодну тюрлендир]

Джангы заманда (артыкъсыз да Француз революцияны заманындан башлаб) термин джангыдан тууады, ол заманда къоркъуулу заманда чексиз власты болгъан адамны белгилегенди.

Чексиз власть, диктатор бютёу оноуну кеси алады деген магъанагъа келмейди, ол адамны къарыуундан келлик тюлдю. Анда кенгешчи органла да болургъа боладыла (кёбюсюне болгъан да этедиле), ала къагъытда баш власть эркинликлеге да иедиле. Алай а диктатураны шартларында ала кеслерини буйрукъларын, бегимлерин диктатор белгилеген чекде чыгъарадыла.

Джангы заманны къралларында эм белгили диктаторлары быладыла: Адольф Гитлер, Бенито Муссолини, Иосиф Сталин, Франсиско Франко, Аугусто Пиночет, Пол Пот, Николае Чаушеску, Ким Ир Сен эмда башхала.

The Foreign Policy журналгъа кёре эм джангы заманны диктаторлары[тюзет | кодну тюрлендир]

Foreign Policy журнал 2010 джылда бусагъат заманны 23 эм аман диктаторуну тизмесин басмалагъанды.

Тизим[тюзет | кодну тюрлендир]

Аты Къралы Оноу джыллары Джылларыны саны
1 Ким Чен Ир
(1942—2011)
Корей Халкъ-Демократ Республика КХДР 1994—2011 17
2 Роберт Мугабе
(1924)
Зимбабве Зимбабве 1980 — бусагъатха дери 32
3 Тан Шве
(1933)
Мьянма Мьянма 1992—2011 18
4 Омар аль-Башир
(1944)
Судан Судан 1989 — бусагъат заман 23
5 Гурбангулы Бердымухамедов
(1957)
Тюркменистан Тюркменистан 2007 —бусагъат заман 5
6 Исайя Афеворк
(1946)
Эритрея Эритрея 1993 — бусагъат заман 9
7 Ислам Каримов
(1938)
Юзбекистан Юзбекистан 1990 — бусагъат заман 12
8 Махмуд Ахмадинежад
(1956)
Иран Иран 2005 — бусагъат заман 7
9 Мелес Зенауи
(1955)
Эфиопия Эфиопия 1991 — бусагъат заман 11
10 Ху Цзиньтао
(1942)
Къытай Халкъ Республика КъХР 2003 — бусагъат заман 9
11 Муаммар Каддафи
(1942—2011)
Ливия Ливия 1969—2011 42
12 Башар аль-Асад
(1965)
Сирия Сирия 2000 — бусагъат заман 12
13 Идрис Деби
(1952)
Чад Чад 1990 — бусагъат заман 12
14 Теодоро Обианг Нгема Мбасого
(1942)
Экваториал Гвинея Экваториал Гвинея 1979 — бусагъат заман 33
15 Хосни Мубарак
(1928)
Мисир Мисир 1981—2011 29
16 Яйя Джамме
(1965)
Гамбия Гамбия 1994 — бусагъат заман 8
17 Уго Чавес
(1954)
Венесуэла Венесуэла 1999 — бусагъат заман 13
18 Блэз Компаоре
(1951)
Буркина-Фасо Буркина-Фасо 1987 — бусагъат заман 28
19 Йовери Мусевени
(1944)
Уганда Уганда 1986 — бусагъат заман 29
20 Поль Кагаме
(1957)
Руанда Руанда 2000 — бусагъат заман 12
21 Рауль Кастро
(1931)
Куба Куба 2008 — бусагъат заман 4
22 Александр Лукашенко
(1954)
Беларусь Беларусь 1994 — бусагъат заман 18
23 Поль Бийя
(1933)
Камерун Камерун 1982 — бусагъат заман 30

Литература[тюзет | кодну тюрлендир]

  • Диктатор // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.). — СПб.: 1890—1907.(орус.)
  • Кох-Хиллебрехт М. Homo Гитлер: психограмма диктатора = Homo Hitler. Psychogramm des deutschen Diktators. — Минск: Попурри, 2003. — 416 с. — ISBN 985-438-767-4(орус.)


  Бу, политиканы юсюнден тамамланмагъан статьяды. Сиз болушургъа боллукъсуз проектге, тюзетиб эм информация къошуб бу статьягъа.