Айдахо

АБШ-ны штаты
Айдахо ингил. State of Idaho Айдахо Штат
Айдахоны байрагъы Айдахоны мухуру
Айдахо штат АБШ-ны картасында
Штатны девизи	«Ёмюрлеге былай болсун»
Штатны джыры: Here We Have Idaho
Штатны чам аты	«Джаухар штат»
Демография билги
Ара шахар	Бойсе
Эм уллу шахар	Бойсе
Уллу шахарла	Айдахо-Фолс, Нампа, Покателло, Меридиан
Халкъы	1 841 377 (2020 джыл) АБШ-да 39 орун
басыннганы	8,33 адам/км² АБШ-да 44 орун
География билги
Майдан	14 орун
• бютеулей	216 632 км²
• суу юсю	2 123 км²(0,98 %)
кенглик	491 км
узунлукъ	771 км
Тенгиз дараджагъа кёре мийиклик
• эм уллу	3861,2 м
• орта	1520 м
• эм гитче	217 м
Тарих билги
Штат статусну алыуу	1890 джылны 3 июль 43 штат
бусагъатдагъы статусуна дери	Айдахо Территория
Политика билги
Губернатор	Брэд Литтл (Р)
Вице-губернатор	Дженис Макгичин (Р)
Закончыгъарыучу орган	Айдахоны Легислатурасы
• огъары палата	Айдахоны Сенаты
• тёбен палата	Айдахоны Келечилени Палатасы
Сенаторла	Майк Крейпо (Р) Джим Риш (Р)
Келечилени Палатасы	1. Расс Фулчер (Р) 2. Майк Симпсон (Р)
Башха билги
Сагъат бёлге	UTC−8/UTC−7, джайда UTC−7/UTC−6
Къысхартыу	ID
Официал сайт	http://idaho.gov/

Айда́хо (ингил. Idaho, ХАФА: [ˈaɪ̯dəɦoʊ̯], А́йдахоу) — АБШ-ны шоштенгизли Шимал-Кюнбатышында орналгъан, Тау штатланы къауумуна кирген штатыды. Къалгъан штатланы арасында Айдахо — майданы бла 14-чюдю эмда халкъыны саны бла 39-чуду. Айдахогъа штат статус 1890 джылны 3 июлунда 43-чю болуб берилгенди. Табигъат ресурсланы кёблюгюню эсебинден Айдахону чам атына «Джаухар штат» (ингил. «Gem state») дейдиле. Штатны девизи: «Esto perpetuum» (лат.: «Ёмюрлеге былай болсун»).

Штатны эм уллу эмда ара шахары — Бойседи.

Топонимикасы

Штатны атыны чыкъгъаныны юсюнден тарихчилени бир оюмлары джокъду. Версияладан бирине кёре, 1860 джылда шахтёрладан лоббист болгъан Джордж Уиллинг (ингил.), Конгрессге, бусагъатда Колорадо штат болгъан джангы территориягъа «Айдахо» деб атаргъа теджегенди. Аны сёзлерине кёре, шошон тайпаны тилинде «Айдахо» сёз «тау джаухар» (ингил. gem of the mountains) деген магъананы тутханды. Алай а, Конгрессде Уиллингни сылтауларына ишек этгендиле эмда джангы территориягъа «Колорадо» деб аталгъанды. Алай болса да, Колорадону шахарларыны бирине 1859 джылда огъуна Айдахо ат берилгенди (1866 джылдан — Айдахо-Спрингс). Кечирек Уиллинг, бу сёзню кеси къурагъанын айтханды деген оюм да барды.

Бойседе Айдахо штатны капитолийини мекямы

Башха версиягъа кёре, «айдахо» сёз (алгъа ингил. ee-dáh-how, «и-да́-хоу») шошонланы тилинден «Кюн чыгъады» деген магъанына тутханды; сёз, арапахо тайпаны тилинден чыкъгъан болургъа да боллукъду. Ючюнчю версиягъа кёре, «айдахо» («ídaahę́»), «душман» деген магъананы тутады; бу сёз бла атабаск тайпа команчи тайпаны белгилегенди.

1860 джылны 9 июнюнда Колумбия суу бла «Айдахо» (ингил. Idaho(e)) деб аталгъан пароход ийилгенди. Пароходну аты бла 1861 джылда джангы къуралгъан Айдахо округга ат берилгенди. 1863 джылда Вашингтон территориядан бу округну аты бла ат берилген джангы территория айырылгъанды. 1890 джылда Айдахо территориягъа штат статус берилгенди.

Географиясы

Айдахо бла къыбылада Юта эмда Невада, шималда канаданы провинциясы Британ Колумбия, кюнчыгъышда Вайоминг эмда Биттеррут сырты бла Монтана, кюнбатышда Орегон эмда Вашингтон штатла чеклешедиле.

Айдахо Американ суу айырмадан кюнбатышда орналады. Айдахоны территорясыны джарымы таулуду. Шималдан (Канада бла чектен) штатаны арасы округлагъа Къаялы тауланы сыртлары джайылыргъандыла. Къыбыла-кюнчыгъыш кесегинде (Вайоминг бла чекни къатында) бир талай Орта Къаялы тауланы 2 100 - 3 000 м мийиклигке джеткен сыртлары орналадыла. Айдахоны эм мийик джери Лост-Ривер сыртда орналгъан тау - Бора-Пик (3859 м).

Климаты

Айдахоны климатына Шош океандан мыллыны келтирген, кюнбатыш тенгизли хауа ырхыла влиять этедиле. Аны ючюн къыш заманда штатны температурасы бу кенгликте орналгъъан башха АБШ-ны штатларындан мийигиректи. Джай заманда уа штатгъа мыллыкъны Мексика богъаздан эмда Кариб тенгизден келген хауала келтиредиле. Джылгъа джаум Айдахоны шимал кесегинде - 760 мм, къыбыла кесегинде - 330 мм.

Айдахоны къыбыла-кюнчыгъышинда эм суукъ айда январда орта температурасы -8°C-дан 1°C-гъа тюрленеди, эм исси айда, июльда, — 11°C-дан 32°C-гъа. Къыбыла-кюнбатышда орналгъан Бойсе деген штатны ара шахарында явнварьда орта температурасы -4°C-дан 4°C-гъа тюрленеди, июльда уа — 17°C-дан 34°C-гъа. Штатны шимал кесегинде орналгъан Орофино шахарда къыш орта температурасы -4°C-дан 3°C-гъа тюрленеди, джайда —12°C-дан 32°C-гъа.

Суулары

Айдахоны эм баш суу — Снейк, Колумбия сууну уллу къошулгъан суу. Снейк суу Йеллоустондан, Вайоминг штатны шимал-кюнбатышиндан чыгъыб Айдахоны къыбыла кесеги бла барыб Льюистон шахарда шималгъа бурулады, штатдан кетиб Вашингтон штатда Кенневики шахарны къатында Колумбия суугъа кошулады. Башха штатны улл суулары — Кларк-Форк/Пенд-Орей, Спокан эмда башха Снейк сууну кошулгъан суулары: Клируотер, Салмон, Бойсе эмда Пайетт.

Айдахоны шималда, Панхандл регионда орналгъан эм уллу кёллю - Лейк-Пенд-Орей.

Тарихи

Салмон сууда орналгъан ахырыпалеолитик тохтаучу джерде Куперс-Ферри (Cooper’s Ferry) табылгъан артефактла 15,28—16,56 минг джыл артха заманын кёргюстелле.

Шахарлары

10 мингден кёб адам джашагъан шахарла 2004 джылны 1 июлюнда болумгъа кёре

Бойсе 190,1 Рексберг 24,7 Нампа 68,2 Москоу 21,9 Айдахо-Фолс 52,1 Пост-Фолс 21,4 Покателло 50,7 Игл 16,2 Меридиан 45,0 Маунтин-Хоум 11,4 Кер-д’Ален 38,4 Гарден-Сити 11,2 Туин-Фолс 37,6 Хайден 11,1 Колдуэлл 32,7 Блэкфут 10,7 Льюистон 31,0 Чуббак 10,5

Демографиясы

Штатда джашагъанладан джарымы чакълы бир шахарлада джашайды. Миллет къурамы: немецле — 18,9%, ингилизлиле — 18,1%, ирландлыла — 10%, «американлыла» — 8,4%, норвеглиле — 3,6%, шведлиле — 3,5%.

Белгиле

Бу, АБШ-ны юсюнден тамамланмагъан статьяды. Бу статьяны тюзетиб эмда информация къошуб, проектге болушургъа боллукъсуз.