Биология тюрлю

Тюрлю (лат. species) — таксономия, систематика биримди, ала ортакъ морфофизиология, биохимия эмда къылыкъ ышанлагъа иедиле, талай тёлюге алгъа тёлю берирча боладыла, белгили бир ареалда джайыладыла, эмда тыш тёгерекни факторларындан ушаш тюрленедиле. Тюрлю - джанлы дунияны керти болгъан, генетика джанындан юлешинмеген биримиди, организмлени системасыны баш структуралыкъ биримиди.

Ангыламны къуралыуу

XVII ёмюрню ахырына джаныуарла бла ёсюмлюклени шекиллерини юсюнден кёб тюрлю билги джыйылгъанды^[1]. Ол джыйылгъан билгилени оюмлаб башлагъанында, тюрлюлени болгъаны ангыланнганды, ала бир-бирлерине, бир юйдегини адамларыча ушагъандыла, эмда башхаладан айры болгъандыла. Сёз ючюн, тюрлюге бёрю, тюлкю, эмен, будай саналагъандыла.

Тинтилген тюрлюлени саны ёсгени бла, аланы атларын эмда системаларын стандартлашдырыргъа керек болгъанды, тюрлюле шанлары бла алагъа ушагъанла бла бирге тюрлюдел уллу биримлеге джыйылгъадыла. Бу ишде тамал атламны «Табигъатны системасы» деген китаб бла (1735) швед натуралист Карл Линней салады, кесини ишинде джаныуарла бла ёсюмлюклени систематыкасыны тамалын салгъанды. Линней бир-бирлерине ушаш тюрлюлени тукъумлагъа, тукъумланы - къауумлагъа, къауумланы да сыныфлагъа джыйгъанды. Тюрлюлени белгилер ючюн экили латин номенклатураны киргизгенди (бинар номенклатура), ол номенклатурада тюрлюню былай белгилегендиле - биринчи тукъумуну аты, артдан тюрлюню энчи аты джазылгъанды..

XVIII ёмюрню ахырына Линнейни системасы дунияда биологланы асламысы бла къабыл этилгенди эмда хайыныугъа киргенди.

XIX ёмюрню аллында француз алим Жорж Кювье къурулушун типи ангыламны киргизеди, андан сора тип эм баш таксон, ол демек эм баш систематика категория болуб линней системагъа къошулгъанды. Ол замандада тюрлюню джанлы табигъатны тюрлениую бла бирге тюрленирге болгъаны ангыланыб башлагъанды. Аны эсебинде Ч. Дарвинни эволюцион теориясы чыгъады (Дарвинизмге къара), аннга кёре табигъат филогенетика системану къурууда джанлы организмлени араларында генетика байламланы къуралыуларындан тамаллашыргъа керек болгъанды.

XIX ёмюрню ахырына тюрлю ичи географиялыкъ тюрлениуню юсюнден уллу материал джыйылады, эмда тюрлю тюбю ангылам киреди. Джаныуарланы, ёсюмлюклени эмда микроорганизмлени тюрлюлерини эмда тюрлю тюблерини юсюнден кёб материал джыйылгъаны (XX ёмюрню арасына саны эки миллиондан артыкъ болгъанды) бир джанындан тюрлюлени «юлешиниуюне» себеб болгъанды, хар айры,локал форма энчи тюрлю кибик белгиленнгенди, башха джанындан а уа тюрлюлени «уллайтыу» процесс баргъанды, мында талай бир бирине ушагъан тюрлюлени бирлешдириб кюрешгедиле. Аны эсебинде систематикада «гитче» тюрлюле — жорданонланы (француз ботаник Алексис Жорданны аты бла), «уллу» тюрлюле — линнеонлагъа (Линнейни аты бла) къураладыла. Линнеонланы ичинде монотипли эмда политипли тюрлюлени айыргъандыла (политиплиле талай тюрлю тюбден къуралгъандыла).

Систематиканы классика кёзюуюн орус натуралист А. П. Семёнов-Тян-Шанскийни иши бошатханды, анда линнеонланы тамалгъа алгъанды эмда тюб тюрлю категорияланы айгъакълагъанды (тюрлю тюбю, морфа, аберрация).

Кёб заманны тюрлю джабыкъ генетика системагъа , эки башха тюрлюню генофондларыны арасында геналаны алмашдырыу болмагъанына саналгъанды. Бу тюрлюлени асламысына келишеди, алай а бир-бирде тюз болмайды. Сёз ючюн, асланла бла къапланланладан тёлю чыгъады, ол тёлюню тишилери да джангы тёлю чыгъаралырчадыла. Табигъатда узакълыкълары себеб болуб къатышалмагъан тюрлюле, тузакъда къатышыучандыла. Артыкъ да кёб къатышыу (гибридизация) ёсюмлюклени ичинде тюбейди. Кёб тюрлю ёсюмлюк аллай къатышдан къуралгъанды.

Ышанла

Бир тюрлюню башхадан беш ышанны тамалында айырыргъа боллукъду.

Морфология ышан бир тюрлюню башхадан тыш эмда ич ышанларына кёре айырады.
Физика-биохимия ышан тюрлюлени химия шартларын бегитеди.
География ышан хар тюрлюню энчи ареалы болгъанына шагъатлыкъ этеди.
Экология ышан тюрлюлени къуралыурында, джашаугъа келишгенлеринде абиотика эмда биология шартларына кёре айырады.
Тёлю къоюу ышан джууукъ болса да бир тюрлюню башха бла къатышмазлыгъыны кёргюзеди.

Каждый вид представляет собой генетически замкнутую систему, репродуктивную изолированную от других видов.

Ареалны ичинде тюрлюню джашау шартларыны ушамагъанлыгъы себебли, бир ареалны ичиндеги тюрлюле гитче биримге — популяциялагъа юлешинеди. Джашауда тюрлю популяция халда тюбейди.

Тюрлюлени ичинде тюрлю тюбю айрылады, бу тюрлюню география неда экология джанындан айры болгъан бёлегиди. Тюрлю тюбю тёгерекни эткисинден тюрлюден айры морфофизиологиялыкъ энчиликлеге ие боладыла. Табигъатда бир тюрлюню ичиндеги тюрлю тюбюню келечилери бир-бирлерине къатышаладыла, эмда тёлю береллик тёлю береледиле.

Тюрлюню аты

Тюрлюню илму аты биномлуду, ол деген эки сёзден къуралады:тукъумуну аты эмда экинчи сёз тюрлюню энчи аты. Биринчи сёз бирлик санда ат, экинчи сёз а уа иелик болушда сыфат неда ат болады. Биринчи сёз уллу харифден, экинчи гитче харифден джазылады.

Юлгю: