Родан Республика

	Вале республика ; Францияны эгеч республикасы
Ара шахары	Сион
Дини	католиклик (кърал дин)
	Тарихи
- Гельветика республикадан айрылыу	28 август 1802
- Францияны аннексиясы	13 декабрь 1810

Родан республика, неда официал Вале Республика^[3] (фр. République du Valais; нем. Republik Wallis) — 1802 - ^[4] 1810 джыллада^[5] Швейцарияны француз тилли бёлгесинде болгъан Францияны эгеч республикасыды, территориясы бусагъатдагъы швейцар кантон Валени территориясына келишеди.

Тарих

Родан республиканы 1798-чи джылны мартында Швейцарияда француз аскерлени башчысы генерал Гийом Брюн Эски швейцар конфедерацияны орнуна келлик юч республиканы бири этиб планлагъанды (башха экиси — Тельгови бла Гельветика республика). Брюнню Родан республикасыны къурамында бусагъатдагъы Во, Вале, Тичино, Фрибур кантонла эмда Бернни бир кесеги (Оберланд) болургъа керек болгъанды, ара шахары Лозаннада муратланнганды. Алай а бу идеяла артха къалгъандыла. 1798-чи джылда генерал Наполеон Бонапартны аскерлери Швейцариягъа киргендиле, Тёбен Валени французча сёлешген халкъы Вале Революцион Республиканы баямлагъандыла (16-чы март), аны мычымай (1-чи май) Гельветика республикагъа къошхандыла.

Гельветика республика талай заманны Наполеонну нюзюрлерине иги келишгенди, алай а республиканы ичинде къозгъалыула башлагъанындан сора, аннга уллу ышаныу къалмагъанды. Ол заманда биринчи консул болгъан, Наполеон стратегия джанындан бек магъаналы болгъан, Валедеги Симплон ауушну 1800-чю джылда Маренгода сермешиуден керек болгъанын ангылайды^[6] ол аууш Франциядан Италиягъа ётюуге таб болгъанды, Францияда болгъан Уллу Сен-Бернар аууш Альпаладан ётерге къыйын болгъаны себебли, бу бёлгени Гельветикадан сыйыр план этиледи. Гельветика республика излемесе да, Валени бёлюнюу планын къабыл этеди. 1802-чи джылны 28-чи августунда Сион бла Бехде [Биринчи Француз республика|Франция]], Итальян республика, Гельветика республика эмда Вале республиканы арасында кесамат этиледи. Бу кесаматны ючюнчю статьясында Симплолн ауушну контролу Франциягъа бериледи^[5].

Наполеон мычымай Парижни Итальян республиканы ара шахары Милан бла байлагъан джолну ишлеуюне буйрукъ береди, алай а ишле акъыртын барадыла. 1806-чы джылда джол ишлениб бошалмагъанлай, официал халда ачылады. Франсуа-Рене де Шатобриан 1803-чю джылны ноябрында Валеде француз министр болуб салынады, алай а роялилст болгъаны себебли герцог Луи Антуан Энгиенчини француз властла асханлары ючюн, 1804-чю джылны мартында къуллугъундан айрылады. Аны орнуна Жозеф Эшассерио салынады, ол бу къуллукъну 1804-чю джылны июлундапн 1806-чы джылны октябрына дери тындырады, ол заманлада ол «Lettre sur le Valais et sur les moeurs de ses Residents» джазады («Валени эмда анда джашагъан адамланы халилерини юсюнден джазыу»)^[5].

Францияны аннексиясы

1810-чу джылны 12-чи ноябрындан император указ бла Наполеон Родан республиканы территориясын Француз империягъа Симплон атлы департамент этиб къошханды. Указында аннексияны былай чурумлагъанды:

Империя бла бизни Итальян короллугъубузну байлагъан Симплон джолну алтмыш миллиондан аслам адамгъа файдалы болгъанын эсге ала; Франция бла Италияда хазнабыздан онсегиз миллиондан артыкъ кетгени, ол джоюмланы, сатыу-алыуну анда таблыкъ эмда къоркъуусузлукъ табмаса, файдасыз боллугъу;

Бу уллу джолну ачыуда иш башлагъаныбызда, Валени кесине алгъан борчланы бирин да толтурмагъаны;

Аны тышында, бу къралны кючлеген анархиягъа ахыр берирге излеб, эмда халкъны бир къауумуну башха къауумну суверентетине джаннга тиер халда дау салыуун тыяр ючюн^[5].

Алтынчы коалицияны къазауатыны заманында империяны чачылыуу бла, 1813-чю джылны декабрыны аягъында, департаментни австриячы аскерле оккупация этгендиле^[7]. 1815-чи джылны августунда Вале джангы Швейцар Конфедерацияны къурамына кантон болуб киргенди.

Белгиле

↑ ((The Editors of Encyclopaedia Britannica)) Valais. Encyclopædia Britannica, inc. (April 9, 2013).
↑ ^2,0 ^2,1 Constitution et loix de la république du Valais. Sion. 1808, https://books.google.com/books?id=YLJiBi-CAb8C.
↑ Constitution et loix de la république du Valais. — Chez Antoine Advocat, 1808. — 334 б.
↑ Dodge, John Vilas, (25 Sept. 1909–23 April 1991), Senior Editorial Consultant, Encyclopædia Britannica, since 1972; Chairman, Board of Editors, Encyclopædia Britannica Publishers, since 1977 // Who Was Who. — Oxford University Press, 2007-12-01.
↑ ^5,0 ^5,1 ^5,2 ^5,3 napoleon.org - Le site d'histoire de la Fondation Napoléon (фран.).
↑ Isabelle Chenal-Velarde. La faune du site néolithique de Sion-Avenue Ritz (Valais, Suisse): Histoire d’un élevage villageois il y a 5000 ans. — Ann Arbor, MI: University of Michigan Press, 2002. — ISBN 978-1-84171-460-8, 978-1-4073-2473-9.
↑ By Verona, Mantua, and Milan, Across the Pass of the Simplon Into SwitzerLand // Pictures from Italy. — Cambridge University Press, 2011-10-27. — С. 120–143.

[EB_Valais-1] ((The Editors of Encyclopaedia Britannica)) Valais. Encyclopædia Britannica, inc. (April 9, 2013).

[Constitution-2] 2,0 ^2,1 Constitution et loix de la république du Valais. Sion. 1808, https://books.google.com/books?id=YLJiBi-CAb8C.

[3] Constitution et loix de la république du Valais. — Chez Antoine Advocat, 1808. — 334 б.

[4] Dodge, John Vilas, (25 Sept. 1909–23 April 1991), Senior Editorial Consultant, Encyclopædia Britannica, since 1972; Chairman, Board of Editors, Encyclopædia Britannica Publishers, since 1977 // Who Was Who. — Oxford University Press, 2007-12-01.

[автоссылка1-5] 5,0 ^5,1 ^5,2 ^5,3 napoleon.org - Le site d'histoire de la Fondation Napoléon (фран.).

[6] Isabelle Chenal-Velarde. La faune du site néolithique de Sion-Avenue Ritz (Valais, Suisse): Histoire d’un élevage villageois il y a 5000 ans. — Ann Arbor, MI: University of Michigan Press, 2002. — ISBN 978-1-84171-460-8, 978-1-4073-2473-9.

[7] By Verona, Mantua, and Milan, Across the Pass of the Simplon Into SwitzerLand // Pictures from Italy. — Cambridge University Press, 2011-10-27. — С. 120–143.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]