Контентге кёч

Родан Республика

Википедия — эркин энциклопедияны статьясы.
Вале республика
Францияны эгеч республикасы

1802 [1] — 1810
Байрагъы
Ара шахары Сион[2]
Дини католиклик (кърал дин) [2]
Тарихи
 - Гельветика республикадан айрылыу 28 август 1802
 - Францияны аннексиясы 13 декабрь 1810

Родан республика, неда официал Вале Республика[3] (фр. République du Valais; нем. Republik Wallis) — 1802 - [4] 1810 джыллада[5] Швейцарияны француз тилли бёлгесинде болгъан Францияны эгеч республикасыды, территориясы бусагъатдагъы швейцар кантон Валени территориясына келишеди.

Родан республиканы 1798-чи джылны мартында Швейцарияда француз аскерлени башчысы генерал Гийом Брюн Эски швейцар конфедерацияны орнуна келлик юч республиканы бири этиб планлагъанды (башха экиси — Тельгови бла Гельветика республика). Брюнню Родан республикасыны къурамында бусагъатдагъы Во, Вале, Тичино, Фрибур кантонла эмда Бернни бир кесеги (Оберланд) болургъа керек болгъанды, ара шахары Лозаннада муратланнганды. Алай а бу идеяла артха къалгъандыла. 1798-чи джылда генерал Наполеон Бонапартны аскерлери Швейцариягъа киргендиле, Тёбен Валени французча сёлешген халкъы Вале Революцион Республиканы баямлагъандыла (16-чы март), аны мычымай (1-чи май) Гельветика республикагъа къошхандыла.

Гельветика республика талай заманны Наполеонну нюзюрлерине иги келишгенди, алай а республиканы ичинде къозгъалыула башлагъанындан сора, аннга уллу ышаныу къалмагъанды. Ол заманда биринчи консул болгъан, Наполеон стратегия джанындан бек магъаналы болгъан, Валедеги Симплон ауушну 1800-чю джылда Маренгода сермешиуден керек болгъанын ангылайды[6] ол аууш Франциядан Италиягъа ётюуге таб болгъанды, Францияда болгъан Уллу Сен-Бернар аууш Альпаладан ётерге къыйын болгъаны себебли, бу бёлгени Гельветикадан сыйыр план этиледи. Гельветика республика излемесе да, Валени бёлюнюу планын къабыл этеди. 1802-чи джылны 28-чи августунда Сион бла Бехде [Биринчи Француз республика|Франция]], Итальян республика, Гельветика республика эмда Вале республиканы арасында кесамат этиледи. Бу кесаматны ючюнчю статьясында Симплолн ауушну контролу Франциягъа бериледи[5].

Наполеон мычымай Парижни Итальян республиканы ара шахары Милан бла байлагъан джолну ишлеуюне буйрукъ береди, алай а ишле акъыртын барадыла. 1806-чы джылда джол ишлениб бошалмагъанлай, официал халда ачылады. Франсуа-Рене де Шатобриан 1803-чю джылны ноябрында Валеде француз министр болуб салынады, алай а роялилст болгъаны себебли герцог Луи Антуан Энгиенчини француз властла асханлары ючюн, 1804-чю джылны мартында къуллугъундан айрылады. Аны орнуна Жозеф Эшассерио салынады, ол бу къуллукъну 1804-чю джылны июлундапн 1806-чы джылны октябрына дери тындырады, ол заманлада ол «Lettre sur le Valais et sur les moeurs de ses Residents» джазады («Валени эмда анда джашагъан адамланы халилерини юсюнден джазыу»)[5].

Францияны аннексиясы

[тюзет | къайнакъны тюзет]
Валени аякъ тюбюнде тутхан эмда консерватив эм революцион фракцияланы базманда тутхан Наполеоннга политикалыкъ карикатура. Валени гербин джангылыб онеки джулдуз орнуна джети джулдуз бла суратландыргъандыла.

1810-чу джылны 12-чи ноябрындан император указ бла Наполеон Родан республиканы территориясын Француз империягъа Симплон атлы департамент этиб къошханды. Указында аннексияны былай чурумлагъанды:

Империя бла бизни Итальян короллугъубузну байлагъан Симплон джолну алтмыш миллиондан аслам адамгъа файдалы болгъанын эсге ала; Франция бла Италияда хазнабыздан онсегиз миллиондан артыкъ кетгени, ол джоюмланы, сатыу-алыуну анда таблыкъ эмда къоркъуусузлукъ табмаса, файдасыз боллугъу;

Бу уллу джолну ачыуда иш башлагъаныбызда, Валени кесине алгъан борчланы бирин да толтурмагъаны;

Аны тышында, бу къралны кючлеген анархиягъа ахыр берирге излеб, эмда халкъны бир къауумуну башха къауумну суверентетине джаннга тиер халда дау салыуун тыяр ючюн[5].

Алтынчы коалицияны къазауатыны заманында империяны чачылыуу бла, 1813-чю джылны декабрыны аягъында, департаментни австриячы аскерле оккупация этгендиле[7]. 1815-чи джылны августунда Вале джангы Швейцар Конфедерацияны къурамына кантон болуб киргенди.