Вестфалия короллукъ
| Вестфалия короллукъ нем. Königreich Westphalen фр. Royaume de Ouestphalie | |||||||||
| |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| |||||||||
.svg)
| |||||||||
| Ара шахары | Кассель | ||||||||
| Тил(лер)и | Официал: немец тил, француз тил, аны тышында: тёбен-немец тил | ||||||||
| Джер ёлчеми | 37 883 км² (1807—1809) 63 652 км² (1810) 45 427 км² (1811—1813) | ||||||||
| Халкъы | 1 950 724 (1809) 2 600 000 (1810) 2 650 970 (1812) | ||||||||
| Кърал оноууну формасы | монархия | ||||||||
| Династия(лары)сы |  Бонапартла
| ||||||||
| Вестфалияны королу | |||||||||
| - 1807—1813 | I Жером | ||||||||
| Тарихи | |||||||||
| - Тильзит мамырлыкъ | 9 июль 1807 | ||||||||
| - Халкъланы сермешиулери | 19 октябрь 1813 | ||||||||
.svg){kind=small}
.svg)
Вестфалия короллукъ (нем. Königreich Westphalen) — Франциягъа бойсуннган кърал, 1807—1813 джыллада бусагъатдагъы Германияны территориясында болгъанды. Ара шахары Кассель шахар болгъанды. Бусагъатда аны орнуна кърал къуралышха — Тёбен Саксония саналады.
Тарих
[тюзет | къайнакъны тюзет]Вестфалии короллукъ I Наполеонну 1807-чи джылны 18-чи мартындан декрети бла, Рейн бла Эльбаны арасында джерледен къуралгъанды, аланы ичинде: Тильзит мамырлыкъны тамалында Пруссиядан сыйырылгъан джерле (аннга дери Ганноверники болуб туруб, Париж кесаматны шартлары бла Пруссия кючлегенди): Магдебург, Брауншвейг-Люнебург герцоглукъла, Ганновер кюрфюрстлюк, Брауншвейг-Вольфенбюттель бла Гессен-Кассель бийликле. Тильзит мамырлыкъну шартларына кёре Наполеон бу джерлеге бийлик этерге эркин болады, алай аланы француз империягъа къошаргъа керек санамагъаны себебли, Наполеон Франциягъа бойсуннган кърал къураргъа оноу этеди - алай бла дунияда Вестфалия короллукъ къуралады.
50 000 км² майданы болгъан къралда 2 миллиондан аслам адам джашагъанды, ара шахаргъа Кассель сайланнганыд. Джангы къралда джашагъанланы джарымындан асламы Пруссияны гражданлары болгъандыла. Короллукъну шимал-кюнчыгъыш чеги Эльба суу бла баргъанды. Кърал Рейнни конфедерациясына киргенди. Мында, къалгъан Европада этгени кибик, Наполеон, «юлгюлю кърал» къурургъа муратланнганды. Джангы къралгъа корол этиб, кесини гитче къарнашы Жеромну салады, ол а уа 1807-чи джылны 7-чи декабрында[1] къралгъа, француз мисалны тамалында, конститицияны саугъалайды. Аннга кёре къралда джашагъан бютеу эркишиле тенг хакълагъа ие болгъандыла. Юлгюлю къуллукъ къоратылгъанды, чууутлула эмансипация болгъандыла. Наполеонну кодекси къралда джюрюб башлагъанды, алай бла гильдияланы властларыны ахыры болгъанды, ол эркин саудюгерликге джол ачханды. Ёлчемле бла ауурлукъланы метрлик системасына кёчюлгенди. Алай болса да аны бла бирге Наполеон цензураны киргизгенди.
Джангы законла алгъыннгыладан кёбге адил, джараулу болгъандыла, оноу джюрютюуню джангы маджаллашхан шекеллери адамланы тышындан зор бла салыннган правительствогъа къаршчы бармазча этгенди. Кеси да ол заманладагъы Германияда ортакъ милленг танымланыу къарыусуз болгъанды. Аланы барысында эсеб алыб, джангы правительство керекли къуралышланы эмда 16 000 саны болгъан аскер къураргъа джетишеди.
Алай болса да, кърал рахатланды дерча тюлдю. Бир къауум провинцияла француз империягъа контрибуция шекелде уллу суммала тёлерге эмда француз гарнизонланы кереклерин баджарыргъа керек болгъандыла. Ол себебден джангы мизамлагъа разы болмагъан къауум иги танг болгъанды. Австрия бла къазауат башланнганында бу къозгъалыула бла кесин билдиргенди. Бу къралны ичинде къаты аскер режимни келтиргенди эмда короллукъну француз империяны къазауат ишлерине къатышыууну ёлчемин ёсдюргенди.
Наполеон аскер опарцияларыны ёсюую бла бирге, кесини бирликчи къралларындан даулауларын да ёсдюргенди, Вестафилия короллукъдан аскерин 30 000 дери ёсдюрюрюн излегенди, аны баджарыр ючюн налогла да ёсгендиле. 1808-чи джылда кърал борч 28 000 000 талер болгъан эсе, 1809-чу джылгъа бу сан 112 000 000 джетгенди. 1810-чу джылда короллукъгъа Ганноверни кючлегенден сора, аны джерини асламысын Наполеон Вестфалиягъа бериб "саугъаландыргъанды", алай а кёб турмай бу берилген джерлени барысы да дерча туурадан француз империягъа къошханды.
Бу къадар, Вестфалия короллукъну къурамына алгъаракъ къошулгъан джерлеге да джетгенди, алай бла короллукъну джерини эмда адам саныны къошулуу уллу болмагъанды. Империя ючюн берилген къурманланы саны ёсгенден ёсюб баргъанды; правительство континентал блокадагъа къошулургъа керек болгъанды, алай а башха джерледеча мында аннга къошулуу уллу заран бермегенди. 24 000 санлы вестфалиячы аскер Наполеонну аскерлерине къошулуб Эресейге къаршчы компаниягъа къошулгъанды, эмда француз аскерни къадарын юлешгенди. Уллу санда вестфалиячы аскер Эресейде ёлгенди[2].
1813-чю джылда короллукъ, Наполеонну Саксониягъа чабыууна 12 000 аскерчи джыйыб бергенди; алай а бу джол вестфалиячыланы бирликчи кючлеге кёчюулери кёбчюлюк халгъа келгенди.
1813-чю джылны сентябрында орус аскерле Кассель шахарны къуршоугъа алыб, кючлегендиле, 1813-чю джылны 1-чи октябрында Касселни кючлеген генерал-адъютант Чернышёв короллукъну къурутулгъанын баямлагъанды. Ол кетгенден сора юч кюнден король Жером Бонапарт француз бёлек бла къайтыб, Касселни къайтаргъанды. Алай а кёб турмай оруслула къайтыб шахарны къуршалагъандыла, Лейпциг сермешиу уа (16—19 октябрь 1813 джыл) Вестфалия короллукъну джазыуунда нохта салгъанды.
26-чы октябрда Жером Бонапарт резиденциясындан чыгъыб, Франциягъа джол алгъанды, джолда короллукъ къалалагъа къайта бютеу хазнаны да джыйгъанды, эки кюнден Касселге орус аскерле киргендиле эмда короллукъну ахыры бла джокъ этгендиле.
1815-чи джылда Вена конгрессни бегими бла, джерини асламысы Пруссиягъа берилгенди.
Территория
[тюзет | къайнакъны тюзет]Вестфалия, 1806-чы джылда чачылгъан Сыйлы Рим империядан къалгъан бу территориядан къуралгъанды:
- Ганновер кюрфюрстлюк (Пруссия оккупация этгенди);
- Брауншвейг-Вольфенбюттель бийлик;
- Эльбаны сол джагъасындагъы пруссиячы Альтмарк (Пруссия);
- Эльбаны сол джагъасында Магдебург герцоглукъну кесеги (Пруссия);
- Хильдесхайм епископлукъ (Пруссия);
- Гослар шахар (Пруссия);
- Хальберштадт бийлик (Пруссия);
- Хонштайн графлыкъ (Пруссия);
- Кведлинбург монастыр бла шахар (Пруссия);
- Мансфельд графлыкъ (Пруссия);
- Айхсфельд бийлик, биргесине Треффурт, Мюльхаузеном эмда Нордхаузен (Пруссия);
- Штольберг-Вернигероде графлыкъ (Пруссия);
- Гессен кюфрфюрстлюкню районлары, аланы ичинде Шаумбург графлыкъ бла Шмалькальден сеньория, тышында Ханау графлыкъ тёбен графлыкъ Катценельнбоген къалгъанды;
- Корви аббатлыкъ (Нассау-Дилленбург);
- Гёттиннген бийлик эмда Грубенхаген бийлик ;
- Оснабрюк епископлукъ (Пруссия);
- Падерборн бийлик (Пруссия секуляризация этген Падерборн епископлукъ);
- Минден-Равенсберг провинция (Пруссия);
- Ритберг-Кауниц графлыкъ (Пруссия).
Вестфалия короллукъну къурамында Гессен кюрфюрстлюкни джерлери, Брауншвейг-Вольфенбюттель бийлик, эмда Пруссияны Эльба сууну сол джагъасындагъы джерлерини асламысы болгъанды. Алай а аны къурамына аны бла бир аты болгъан герцоглукъ кирмегенди.
1808-чи джылны мартында Познань кесаматха кёре, Вестфалиягъа Саксония короллукъдан Гоммерн амт, Барби графлыкъ, Мансфельд графлыкъны талай амты, Треффурт ганнерб иеликни талай джери (Ganerbschaft) эмда Дорла фогтлукъ. 1810-чу джылда короллукъгъа Ганновер кюрфюрстлюк бютеу киреди.
Короллукъну территориясында бусагъатдагъы Шимал Рейн-Вестфалия, Гессен, Тюрингия, Саксония-Анхальт, Тёбен Саксония, Гамбург эмда Бремен федерал джерлени кесеклери барды.
Короллукъну герби
[тюзет | къайнакъны тюзет]Герб, короллукъгъа кирген территорияларын суратлагъанды. Биринчи тёрт этиб биринде Вестфалиляны кюмюш аты, аны ызындагъанда Гессенни асланы, ючюнчю кесегинде Магдебургну тёгерегинде территорияла суратланнгандыла, тёртюнчю юлюшю — Брауншвейгни, Дипхольцну, Люнебургну эмда Лаутербургни герблерини комбинациясы болгъады. Герб къалкъанны башында Вестфалияны тачы эмда француз 'Уллу Къуш' салыннганды. Аны башында уа Наполеонну джулдузу эмда скипетрле.
Аскер
[тюзет | къайнакъны тюзет]
Миллет чекле, ол себебден королллукъну адам саны да талай кере тюрленнгендиле (1807 дж. — 2 млн джете, 1810 дж. — 2,6 млн аслам, 1811 дж. — 2 млн аслам). Вестфалия Рейн бирликге 25 минг санында аскер континнген берирге борчлу болгъанды, буну тындырыргъа къуру 20-дан 25-ге дери бютеу эркишилени аскерге чакъырыу бла баджарыргъа болгъанды. Бай адамла кеслерини орнуна орунбасарны джиберирге болгъандыла, алай Франциядача болмай, ала кърал бюджетге да тёлеу этерге керек болгъандыла[3].
1808-чи джылдагъы Вестфалиячы аскерде 30 мингден аслам къуллукъ этгенди: джаяу эмда атлы короллукъчу гвардия - саны 4 мингден аслам, жандармерия, артиллерия полк, 8 полк тизгин джаяу аскер, 4 дженгил батальон, 6 кавалерия полк, 6 ветеран эмда 8 ведомство рота [4].
Вестфалияны тамал бегиген къаласы Эльба сууну джагъасындагъы Магдебург болгъанды. Аскерни къурулушу Француз империяны аскерини юлгюсюнде этилгенди. Хар департаментде башчылыкъ этген генерал салыннганды, 1808-чи джылны 28-чи декабрында Жозеф Антуан Морио аскер министр болуб салыннганды, эмда ноябргъа дери бу къуллукъда, декабрда Испаниягъа 6-минглик дивизия бла джиберилгеничи къалгъанды. Аны орнуна француз дивизиячы генерал Жан-Батист Эбле салыннганды. Аскердеги башха башчы къуллукъланы да француз сауутлу кючледе карьера этген абычарла алгъандыла. Аскерлени абычарларыны асламысы гессенчи, ганноверчи эмда брауншвейгчи аскереледе къуллукъ этгенле болгъандыла[5].
Вестфалиячи дивизияла 1809-чу джылда Испанияда къазауатлагъа къошулгъадыла эмда джурлатырнда чыкъгъан Дёрнбергни къозгъалыуун басдыргъандыла. 1812-чи джылда вестфалиячы аскер мобилизация болгъанды эмда джазында Польшада Уллу аскерни 8-чи корпусун къурар ючюн джол алгъанды, анда кесини королу эмда француз генерал Жозеф Вандамны башчылыгъында болгъанды, кечирек — Жан Жюнону. 1812-чи джылда Эресейде къазауатха къошулгъан вестфалиячыланы саны 28 минг болгъанды, андан къайтханланы саны къуру 1 минг чакълы болгъанды[6].
1813-чю джылны джазында джангы вестфалиячы аскер къуралады. Касселни орус аскерле 1813-чю джылны 1-чи октябрында алсала да, Вестфалия короллукъну аскери Лейпцигни къатында Халкъланы сермешиуюнде дженгилиуден сора джокъ болады.
Экономика
[тюзет | къайнакъны тюзет]1809-чу джылда гильдияланы чачылыулары бла ал заманда Касселде экономика иги айный башлайды. Бир къауум регионал индустрия санагъатла, сёз ючюн, къумуч согъуу, аскер кийим тигиу эмда чагъырчылыкъ тирилешгендиле. Алай а тюрлю-тюрлю къралладан джыйылгъан короллукъну экономикасы хар регионда болгъан социал шартлагъа эмда хоншулагъа байламлы болгъанды.
Эсебле
[тюзет | къайнакъны тюзет]Реформала чекли джетишимли болгъандыла, аланы баш себеблерини бири наполеончу къазауатлагъа ачха эмда адам джоюмла къралны къарыуларын тауусханды. Короллукъну финанслары Франциягъа дайым тёлеуле бла дыккылыкъда болгъандыла. Къралда энчилик хакъла, сюдле реформа болгъан бёлгеле бла бирге эски законла къалгъан эмда патриомониал онглулукълагъа тийилмеген бёлгеле да къалгъандыла.
Вестфалия короллукъну финанс проблемалары клиса иеликни секуляризациясын терклендиргенди, ол иеликлени бай гражданла сатыб алгъандыла, сёз ючюн, немец промышленностну тамалын салгъан магдебургчу саудюгер Иоганн Натузиус. Аны тышында вестфал кърал налог системасын да акъыртын-акъыртын стандартлашдыргъанлай баргъанды. Вестфалиядагъа хайырланыу налог, алгъыннгы акциз налогдан эсе тынч, ауур тиймеген налогга саналгъанды. Мюлкге налогну энди алгъан тёлемеген сырма тукъум къауум да тёлерге керек болгъанды.
1806/07 джылладан башлаб, Гессенни кюрфюрстлюгюню тюрлю-тюрлю джерлеринде халкъны талай къозгъалыуу болады, аны баш чуруму бютеулю аскер борчну бегитиу болгъанды. 1809-чу джылда Вильгельм Фрейхер фон Дёрнбергни башчылыгъында къозгъалыу эм уллу болгъанды. Ол джылда Фридрих Вильгельм Брауншвейг-Вольфенбюттелчи/Фридрих Вильгельм фон Брауншвейг да атасыны герцоглугъун кери алыргъа излеб къозгъалыуну башлагъанды, алай а Жеромну къарт графны туудугъу Екатерина Вюртембергчи бла юйлениую аннга къошакъ легитимлик бергенди.
Джангы къралгъа халкъны къарамы регионнга кёрю тюрленнгенди. Хар регионда реформалагъа кеслерича къарагъандыла. Сёз ючюн, Сайлаулу Гессенде джангы къралны джаратмагъанланы саны уллу болгъан эсе, Пруссиядан къалгъан регионлада джангы къралны институларына разы болуб тюбегендиле.
Саугъала
[тюзет | къайнакъны тюзет]1809-чу джылны 25-чи декабрында Жером Наполеон Парижде короллукъну баш саугъасы - «Вестфалия тачны орденин» къургъанды.
Белгиле
[тюзет | къайнакъны тюзет]- ↑ 15 ноября 1807 ЭСБЕ-ге кёре
- ↑ Опубликован дневник одного из вестфальских офицеров о походе в Россию: Русская кампания 1812 года. По дневнику капитана Теодора фон Папета из Брауншвейга. // Военно-исторический журнал. — 2010. — № 2. — С.70-78.
- ↑ Rainer Wohlfeil: Vom stehenden Heer des Absolutismus zur Allgemeinen Wehrpflicht. In: Friedrich Forstmeier u. a. (Hrsg.): Deutsche Militärgeschichte in sechs Bänden 1648—1939. Begründet von Hans Meier-Welcker. Band 1, Abschnitt II, Pawlak, Herrsching 1983, ISBN 3-88199-112-3, S. 63 f.
- ↑ Pierer’s Universal-Lexikon, Band 19. Altenburg 1865, S. 125—127 (Link).
- ↑ Ошибка скрипта: Модуля «Sidebar» не существует.
- ↑ Angaben des Landesmuseums Kassel.
Джибериуле
[тюзет | къайнакъны тюзет]- Вестфалия, часть Саксонского герцогства // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907.
- Corpus juris of the Kingdom of Westphalia (constitution etc.)
- König Lustik!? Jérôme Bonaparte and the Model State Kingdom of Westphalia. State Exhibition of Hesse 2008. Museum Fridericianum Kassel / Germany.