Дахау (концентрацион лагерь)

Википедия — эркин энциклопедияны статьясы.

Координатла: 48°16′13″ N 11°28′05″ E / 48.270278° N 11.468056° E (G) (O)

Дахау концлагерь. Аэрофотоалыу

Да́хау (нем. Dachau) — Германияда биринчи концентрацион лагерлерини бири болгъанды.

Тарихи[тюзет | къайнакъны тюзет]

Лагерь крематорийни печлери. Мемориал комплексни экспозициясындан.

1933 джылны 22-чи мартында Дахау шахарда, Мюнхенден узакъ болмай къуралгъанды. 27-чи февралда Рейхстагга от салыннганды, къоркъуулу болуб экинчи кюн баямланнганды. Миллетчи-социалистле властда болуб, диктатура болгъанлыкъгъа, фашистле Рейхстагга 5-чи мартда болгъан сайлаулада кёбчюлюкню алалмагъандыла. 2-чи майда бютеу профсоюзла джасакъланнгандыла. 10-чу майда Темпельхоф майданда китабла кюйдюрюледиле. Июндан башлаб партияла «кеслери кеслерин чача» башлагъандыла: биринчи демократла, артдан онгчу Католик аралыкъ. Рейхстагда абсолют кёбчюлюкню фашистле 1933 джылны декабрында алгъандыла. Концлагерь тутмакъланы къазаларын бериу системаны сынамыны майданы болгъанды.

Экинчи дуния къазауатха дери Дахауда арий расаны «кирлендирген» адамла (Нацист раса теориягъа кёре) тутулгъандыла. Ала режимге къаршчы баргъанла, аллында коммунистлле бла социалистле, оппозициядагъы бабасла, рух ауруулары болгъанла, наркоманла, саякъла э. а. к.

Тутмакъладан кёбю тёлеусюз ишчи кюч болуб шахар къатында индустриял ишлетмеледе уруннгандыла, аланы ичинде «ИГ Фарбениндустри» концерн да болгъанды.

Къазауатны заманында Дахау эм аман концлагерлени бирине саналгъанды. Анда нацистле адамла бла медицина сынамла бардыргъандыла.


Къазауатны ахырына дери Дахауда белгили антифашист, протестант клисаны пастору Мартин Нимёллер, белгили антифашист «Ала келгенленлеринде…» айтымны автору тутулуб тургъанды.

Дахауда тутмакъланы таша организацилары 1945 джылны 28-чи апрелинде, американ аскерлени келирлерине бир кюн къала къозгъалыу къурагъанды. Бу къозгъалыу къалгъан тутмакъланы ёлтюрюу планланы тыйгъанды.

Ахыргъы комендант, СС-ни оберштурмбаннфюрери Эдуарт Вайтер, 26-чы апрелде къачханды. Лагерге башчылыкъ СС-ни оберштурмбаннфюрери Мартин Готтфрид Вайс (1942—1943 джыллада башчылыкъ этгенди), алай а ол да къачханды.

Лагерни азатлау[тюзет | къайнакъны тюзет]

АБШ-ны аскерлери азаталгъан Дахауну тутмакълары
Немец аскерчилени ёлтюрюу

Хронология

29-чу Апрель 1945 джыл

6:00 Лагерни джангы коменданты, СС-ни оберштурмфюрери Хейнрих Скодзенски (нем. SS-Obersturmführer Heinrich Skodzensky) капитуляция буйрукъ береди. Ол заманда аны бойсунууунда 560 чакълы бир адам болгъанды.

10:55 Комендант Скодзенски американлы аскерлени алларына чыкъгъанды. Алай а атышыуда ёледи.

11:00 45-чи американ дивизияны ючюнчю батальонуну бёлеклери лагерге киредиле.

11:30 Американ аскерчиле лагерде кёргенлеринден ачыуланыб 122 джесир немец аскерчини ёлтюредиле. Тутмакъла да 40 сакълауулну къоллары бла ёлтюредиле.

12:00 Лагерде мизам орнуна салынады. 358 немец аскерчи джесир алынады, аланы ичинде госпиталдан чыгъарылгъанла.

12:05 «Чыпчыкъ кёз» чам аты болгъан пулемётчу (ингил. Birdeye) : «Ала къачаргъа кюрешедиле!» деб къычырыб, от ачыб, 12 аскерчини ёлтюреди.

12:15 Мизам орнуна салынады.

12:30 Тутмакъланы асламысы камералагъа къайтарылады.

14:45 346 джесир немец аскерчи С блокну къатында ёлтюрюледиле.

18:00 Лагерни сакълауда болушлукъ бёлекле келедиле.

Лагерни сакълаууларыны джазыуу:

  • Орнунда атыб ёлтюрюлгенле — 122
  • Тутмакъла ёлтюрген — 40
  • Пулемётладан ёлтюрюлген — 346+12
  • Атышыуда ёлтюрюрлген — 30
  • Къачхан — 10

Къурамы[тюзет | къайнакъны тюзет]

Лагерде 123 филиал болгъанды. Территориясыны майданы 235 гектар.

Филиалларыны тизими (скобкалада ол филиалда ишлеген ишлетмеле): Айбинг (NEU), Аллах (Тодтну организациясы), Аллах/Карсфельд/Моозах (Тодтну организациясы), Аллах-Ротвайге (Тодтну организациясы), Аллерсдорф-Либхоф, Амперсмохинг, Асбах-Бойменхайм (Messerschmitt), Аугсбург (Messerschmitt), Аугсбург-Пферзее (Messerschmitt), Аугсбург-Хаунштеттен, Аугустенфельд-Польнхоф, Ауфкирх-Кауфбойерн (Dornier), Бад-Ишль Сент-Вольфганг, Бад-Ишль, Бад-Тёльц (СС-ни абычар школу), Байернзойен, Байрисхецель, Биргзау-Оберсдорф, Бихль, Блайнах (BMW), Брунигзау, Бургау (Messerschmitt), Бургкирхен, Бургхаузен, Вейдах, Вейльгейм, Вейссензее, Виккинг, Вольфратсхаузен-Гетлинг, Вурах-Вольхоф, Габлинген (Messerschmitt), Гармш-Партенкирхен, Гермеринг-Нойаубинг, Гмунд, Гримольсрид-Миттенойф (Тодтну организациясы), Донауворт, Дурах-Коттерн (Messerschmitt), Ётцталь, Зальцбург, Зальцвег, Зандхоффен, Заульгау, Зеехаузен-Уффинг, Зюдельфельд, Ингольштадт, Иннсбруг, Иттер, Кайфбойрен (BMW), Кайферинг-Эрптинг (аннга бу филиалла бойсуннгандыла — Ландсберг, Лехфельд, Миттель-Нойфнах, Ридерло, Туркгейм, Туркенфальд, Хурлах, Шваббег, Швабмюнхен, Юттинг), Карлсфельд (Тодтну организациясы), Кауферинг (Тодтну организациясы/Messerschmitt/Dornier), Кемптен-Котерн, Кёнигзее, Крукльхальм, Лайинген (Messerschmitt), Ландсхут-Байерн (Тодтну организациясы), Либхоф, Линд, Лохау, Лохоф, Лоххаузен (BMW), Маркт-Шваббен, Моозах (Тодтну организациясы/BMW/Messerschmitt), Мошендорф-Хоф, Мюльдорф (V эм VI чегет лагерле — Меттергейм бла Обертауфкирхен), Мюльдорф (Тодтну организациясы), Мюнхен, Мюнхен-Зендлинг, Мюнхен-Рим (Организация Тодта), Мюнхен-Фридман, Мюнхен-Швабинг, Нюрнберг, Нойбург-Донау, Нойфарн, Нойштифт, Обердорф, Оберфохринг, Оттобрунн, Пассау, Пуххайм, Радольфцель, Розенхайм, Рордорф-Танзау, Ротшвайге-Аугустенфельд (Организация Тодта), Сент-Гильден/Вольганзее, Сент-Ламбрехт, Строительная бригада XIII, Траунштайн, Тротсберг (BMW), Трутскирх-Тютцинг (Dornier), Ульм, Унтершлейссгейм, Фалепп, Фейстенау, Фельдафинг, Фишбахау, Фишен (Messerschmitt), Фишхорн/Брук, Фрейзинг, Фридольфинг, Фридрихсшафен, Фульпмес, Фуссен-Планзее, Халлейн, Хальфинг, Хауяхам-Фордерекард, Хейдехайм, Хеппенхайм, Хоргау-Пферзее (Messerschmitt), Цангберг, Шлахтерс-Зигмарсцель, Шлейссгейм, Шпитцингзее, Штайнхеринг, Штефанскирхен (BMW), Штробль, Элльванген, Эммертинг-Гендорф, Эхинг (Тодтну организациясы), Эшельбах, Юрберлинген.

Комендантлары[тюзет | къайнакъны тюзет]

  • СС-ни Штандартенфюрери Гильмар Вэккерле (март 1933 — июнь 1933)
  • Теодор Эйке (26 июнь 1933 — октябрь 1934)
  • СС-ни Оберфюрери Александр Рейнер (19 — 22 октябрь 1934)
  • СС-ни Оберфюрери Бернольд Маак (22 октябрь — 1 декабрь 1934)
  • СС-ни Оберфюрери Генрих Дойбель (1 декабрь 1934 — 31 март 1936)
  • СС-ни Оберфюрери Ганс Лориц (1 апрель 1936 — 1 июль 1939)
  • СС-ни Гауптштурмфюрери Алекс Пиорковски (31 январь 1941 — 1 февраль 1942)
  • СС-ни Гауптштурмфюрери Мартин Готфрид Вейсс (1 сентябрь 1942 — 30 сентябрь 1943)
  • СС-ни Гауптштурмфюрери Эдуард Вейтер (1 ноябрь 1943 — 28 апреля 1945).
  • СС-ни Оберштурмфюрери Хейнрих Скодзенски (28 — 29 апрель 1945)

Белгили тутмакъла[тюзет | къайнакъны тюзет]

Лагерни эм белгили тутмакъларыны ичинде Австрияны канцлери Курт Шушниг, австрий психолог Виктор Франкл, Жорж Шарпак (кечирек физикадан Нобель премияны алгъанды), француз джазыучу Робер Антельм, грек коммунист Никос Захариадис, словен композитор Блаж Арнич эмда башхаланы айтыргъа боллукъду.

Джибериуле[тюзет | къайнакъны тюзет]

Wikimedia Commons  Викигёзенде (Wikimedia Commons) бу категориягъа келишген медиа-файлла табарыкъсыз: Дахау (концентрацион лагерь).