Орус-швед къазауат (1808—1809)
Бу атны (неда терминни) башха магъаналары да барды, къарагъыз: орус-швед къазауатла.| Орус-швед къазауат (1808—1809) | |||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| |||||||||||
| Къаршчыла | |||||||||||
 Россия империя |
 Швеция .svg){kind=small} Уллу Британия
| ||||||||||
| Аскер башчыла | |||||||||||
| Буксгевден, Фёдор Фёдорович |
Вильгельм Мауриц Клингспор Карл Иоанн Адлеркрейц Георг Карл фон Дёбельн
| ||||||||||
| Къоранчла | |||||||||||
| 6000 чакълы бир | 7000 чакълы бир | ||||||||||
Орус-швед къазауат 1808—1809 неда Фин къазауат (фин. Suomen sota, швед. Finska kriget) — Эресей бла Швецияны арасында баргъан къазауатды. Орус-швед къазауатлада бу ахыр къазауат болгъанды.
Къазауат Эресейни хорламы бла эмда Фридрихсгам мамырлыкъ кесаматха къол салыу бла бошалгъанды. Аннга кёре Финляндия Швециядан Эресейге бериледи, кеси да Россия империяны къурамына Уллу бийлик Финдляндия болуб киргенди.
Чурумлары бла нюзюрлери
[тюзет | къайнакъны тюзет]1807 джыл Тильзит мамырлыкъ къабыл этилгени бла, I Александр швед король IV Густавха Франция бла арасын тюзетиуде кесини келечилигин теджегенди, ингилизлиле къазауат баймламагъанлай Копенгагеннге чабыб дат флотну къоратханында, Швециядан 1780 эм 1800 джылланы кесаматларына кёре Балтий тенгизни кюнбатыш къралланы флотларына джабыкъ тутарын излегенди. IV Густав бу излемлени эшитмезден, Ингилиз бла джууукълашыугъа курсну алгъанды.
Ол заманда Эресей бла Уллу Британия арасы тикленеди. 1807 джылны 16-чы ноябрында Эресейни правительствосу швед королгъа энтда бир кере болушлукъ излеу бла чакъырыу этеди, алай а эки ай чакълы бирни джууаб алмайды. Бир талай замандан Густав, Швеция кесаматланы тындырыуну, француз кючле Балтий тенгизни гаванларындан къорамасала, башлаялмазлыкъларын билдиреди. Ол заманда швед король, Норвегияны сыйырыр мурат бла, Ингилизге Дания бла къазауатда болушлукъ этерге хазырланнганы болгили болады. Быллай шартлада Эресей ара шахарындан джуукъда джау кючлени болгъанына разы болалмайды, эмда Финляндияны сыйырыр акъыл алады.
Къазауатны аллы бла болум
[тюзет | къайнакъны тюзет]1808 джылны аллында орус аскер (24 минг чакълы бир) Фридрихсгам бла Нейшлотну арасында, чекни джанында орналгъанды, аскерлеге башчылыкъ граф Буксгевденнге бериледи.
Шведлиле Финляндияда 19 минг аскерчини тутхандыла, ол заманда аннга болджаллы генерал Клеркер башчылыкъ этгенди. Баш аскер башчы, граф Клингспор Стокгольмда болгъанды, анда алкъын конфликни мамырлыкъ бла бошаллыгъына умут этгендиле: король кеси орус аскерлени Выборг губернияда джыйылгъан билгилеге ийнанмагъанды. Ол себебден швед аскерле аскер болумгъа кёчюрюлмегендиле.
Граф Клингспор Финляндиягъа атланнганында, аны къолунда инструкциягъа кёре швед аскерле джау бла сермешиуге кириуден къачыныргъа, Свеаборгну къолда тутаргъа эмда керек болса оруслуланы тылларында сермеширге керек болгъанды.
Баямланмагъан къазауат
[тюзет | къайнакъны тюзет]Къазауат баямланмаса да, орус аскерле 9-чу февралда чекни ётедиле. 18-чи февралда граф Буксгевден Гельсингфорсха киреди; швед аскерле Свеаборг къалада бугъадыла.
23-чю февралда граф Клингспор отступил Таммерфорсха ыхтырылыб, шимал Финляндияда чачылгъан бёлеклерине да ары джыйыллыкъларына буйрукъ береди.
Аны ызындан Тавастехус да орус аскерле бла кючленеди.
27-чи февралда Буксгевден Багратион бийге Клингспорну ызындан, генерал Тучковха уа Клингспорннга ызына ыхтырылыу джолланы кесерге буйрукъ береди. Буксгевден кеси уа Свеаборгну къуршоулайды.
Шведлиле Брагестадха тыйгъычсыз ыхтырыладыла, Свеаберг эсе уа 26-чы апрелде оруслулагъа тюшеди, анда оруслула 7,5 минг джесир, 2 мингден артыкъ тоб, 110 аскер кеме да къолгъа аладыла.
Андан алгъаракъда, 5-чи мартда Свартхольм къала капитуляция этеди, ол заманда огъунакъ бегитилген мыс Гангут, Готланд айрымкан эмдаАланд айрымканла кючленедиле.
Къазауатны баямлау
[тюзет | къайнакъны тюзет]Оруслула къазауатны формал 1808 джылны 16-чы мартында баямлайдыла.
Швецияда джамагъат оюм къазауат джанлы болмагъанды, королну теджеген оноула толу толтурулмагъандыла.
Къазауатны башланыуу
[тюзет | къайнакъны тюзет]
Ол заманда, Финляндияны шималында ишле Россия ючюн табсыз бола башлайдыла. Тучковну отряды джолда этапланы эмда гарнизонланы къояргъа керек болгъаны себебли, санын 4 минге дери азайтады.
6-чы апрелдеКульневи башчылыгъанда орус аскерлени авангарды, Сийкайоки элни къатында шведлилеге чабады, алай а кесинден аслам кючлеге тюбеб ууатылады; аны ызындан, 15-чи апрелде быллай ситуация Револаксны къатында башха орус аскер бёлек бла да къайтарылады, ол бёлекге башчылыкъ этген генерал Булатов, Михаил Леонтьевич ауур джаралы болуб, джесир болады. 1809 джылны февралында, генералгъа шведлилеге къаршчы кюрешмез сёз берилсе, башына бош боллугъун билдиргендиле, алай а инарал унамагъанды. Бир талай замандан ал шартсыз аны Эресейге ийгендиле.
Финле, швед король бла граф Клингспорну прокламацияларына алданыб, оруслулагъа къаршчы аякъланнгандыла, эмда кеслерини партизан чыгъышлары бла орус аскерлеге кёб заран джетдиредиле.
Апрелни ахырына швед флотилия Аланд айрымканланы къатларына келеди, анда аякълашхан халкъны болушлугъу бла Вуич полковникни башчылыгъында гарнизонну капитуляция этерге зорлайды.
3-чю майда Готланд айрымканны кючлеген контр-адмирал Бодиско капитуляцияны къабыл этиб, сауутсузланыб, бу айрымканнга келген кемелери бла Либавагъа къайтады.
14-чю майда Гётеборгга 14 минглик болушлукъ корпусу бла ингилиз флот келеди. Алай а IV Густав бла ингилизлилени башчысы генерал Мур сермешиулени планлагъанда бир-бирлери бла келишмейдиле, ол себебден Мурну аскерлери Испаниягъа джибериледиле. Швед королну къолунда 36 кемеден къуралгъан ингилиз флот къалады.
Ол заманда, Финляндияны шималында сермешген орус аскерлени отрядлары Куопиогъа ыхтырылыргъа зорланадыла. Клингспор кесини джетишимлерин бегителмейди, Швецияда келлик аскерлени сакълаб, Сальми элчикни къатында тохтайды. Ол заманда Финляндияны джагъаларында тюшген десант Лемуда эмда Ваасада сермешиуледе къаушатылады. Бу хорламла бла хайырланыб, генерал граф Н. М. Каменский 2-чи августда джангыдан алгъа урады.
20 эм 21 августда Куортане бла Салми эллени къатында сермешиуледен сора, Клингспор Вааса эм Нюкарлебю таба ыхтырылыб башлайды, 2-чи сентябрда уа Оравайсни къатында сермешиуде джангыдан чачылады.
Аллында джетишимли болгъан швед десантла, Клингспорну буйругъу бла Вазагъа ыхтырыладыла. Сентябрда Аланд айрымкалнадан этерге тырмашылгъан десантла да джетишимсиз бошаладыла.
Къазауатны баргъаны
[тюзет | къайнакъны тюзет]Кюнчыгъыш Финляндияда генерал Тучков, кесини къаршчысына Сандельсни башчылыгъы бла швед отрядны эмда сауутлу джерли халкъны тюбейди. Аннга болушлукъгъа джиберилген Алексеевни отряды партизанла бла тохтатылады, 30-чу июлда Сердоболь шахаргъа къайтыргъа керек болады. Къуру 14-чю сентябрда Алексеевни орнуна салыннган Долгоруков бий Мелансеми элчикге джетелиде, анда ол Тучков бла байланады. Алай а Тучков бла бирге Сандельсге чабыуул этерге излемлери толмайды, Сандельск Клингспорну Оравайсны къатында хорланнганын эшитиб Иденсальми элге ыхтырылады.
Кюнчыгъыш Финляндияда аякъланыула сорушадыла. Къачны келгени, аскерлеге азыкъ джетмегени эмда солуу берирге керек болгъанын себебли граф Буксгевден Кингспорну отну кесиу теджеуюн къабыл этеди, алай а бу келишиу император бла бегитилмейди. Джангыдан башланнган алгъа джюрюш тыйыгъычсыз барады. Клингспор орунун генерал Клеркерге къоюб Стокгольмгъа кетеди. Клеркер орус аскрлеге къаршчылыкъ этелмезлигин ангылаб, ала бла кёрюшюулени башлайды, аны эсебинде шведлиле Торнеогъа ыхтырыладыла, 1808 джылны декабрына бютеу Финляндия оруслуланы къолларына тюшеди.
Император Александр граф Буксгевденни джетишимлерин азгъа санайды, швед аскерле ахыры бла ууатылмагъандыла, кеслерини къурамларын сакълагъандыла, ол себебден, къазауатны бошалгъан санаргъа боллукъ тюлдю. Декабрны аллында Буксгевденни орнуна генерал Кнорринг салынады. Джангы аскер башчыгъа император къазауатны швед территориягъа кёчюрюрге буйрукъ береди. Аскерле богъазны бузу бла швед джагъагъа кёчерге керек боладыла.
Шимал отряд Торниогъа атлаб, анда аскер складланы кючлеб, Умео шахарда башха отряд бла бирлеширге керек болгъанды; ючюнчю отряд Аланд айрымканлагъа чабыб, аны кючлегенден сора олбир эки бла бирлешиб Стокгольмгъа джюрюрге борчланнганды.
Кнорринг бу батыр планны тындырыуну созуб февралны арасына дери тургъанды, Александр бу болумдан разы болмай, ары аскер министр, граф Аракчеевни джибереди, ол 20-чы февралда Абогъа келиб бу планны тындырылыуун излейди.
Багратион бийни аскерлери, 2-чи мартда Аланд айрымканланы кючлейдиле, 7-чи мартда Кульневни башчылыгъында атлы бёлек швед джагъада Гриссельгам элни кючлейди. Эки кюнден аннга Аландлагъа къайтыу буйрукъ келеди. Ол заманда ары герцог Зюдерманландскийден келечи келеди, герцог орус аскерле швед джагъагъа кёчмеу шарт бла мамырлыкъ теджейди. Кнорринг сермешиулени тохтатыргъа унайды: Багратионну аскер кючлери Абогъа къайтарыладыла; Барклай-де-Толлини Кваркенни къатында богъазны ётген отряды да ызына алынады.
Орус аскерлени граф Шуваловну башчылыгъында шимал отряды уллу джетишимле этеди. Аннга къаршчыда тургъан Гриппенбергни бёлеги сермешиусюз Торниону береди, кечирек Каликс элни къатында къуршоуланыб капитуляция этеди. Аны бла Шувалов Аландлада отну кесиу келешиуню эшитиб тохтайды
1809 джылны 13-чю мартында Швецияда кърал переворот болады, IV Густав тахтдан тюшюрелиди, власть аны гитче къарнашы герцог Зюдерманландскийни къолуна бериледи.
Шведлилени Финляндияда хорланыулары
[тюзет | къайнакъны тюзет]19-чу мартда Абогъа император Александр келеди, ол Аландлада от кесиуню келишиуюн тыяр буйрукъ береди. Апрелни башында Кноррингни орнуна Барклай-де-Толли салынады. Сермешиуле джангыдан башланадыла. Къазауатны асламысы шималда барады, 20-чы майда шимал отряд Умео шахарны кючлейди. Швед аскерле ыхтырыладыла. Умео шахарны кючлениуюню аллы бла, Вестро-Ботнияда башчылыкъ этген швед инарал Дёбельн, граф Шуваловха бютеу Вестро-Ботнияны Россиягъа берирге теджейди, мамырлыкъны джууукъ болгъаны себебли керексиз къан тёгюлюуню тохтат деб тилегенди. Алай а Барклай-де-Толли бу идеяны ушатмагъанды; Шимал бёлеклеге бир мадар болуб, сермешиулени джангыдан башларгъа кереклиги билдирилгенди. Аны бла бирге азыкъны дыккылыгъын сынагъан аскерлени баджарыууна да амалла къуралыб башлагъандыла. Стокгольмда джыйылгъан риксдаг герцог Зюдерманландскийни король этиб баямлайды. Джангы правительство генерал граф Вредени оруслуланы Эстерботниядан къыстаргъа теджеуюн къабыл этеди; сермешиуле джангыдан башланадыла, алай джетишимли болалмайдыла; Эресейге къаршчы халкъны аякъландырыр умут толмайды.
Оруслула джетишимли болсала да, азыкъ эмда сауут керек джетмегени себебли отну кесерге керек болады.
Эсеблери
[тюзет | къайнакъны тюзет]Фридрихсгамде мамырлыкъ кесаматха къол салынады, аны баш шартлары:
- Эресей бла аны джанлы къарлла арасында мамырлыкъ;
- Континентал системаны къабыл этиб, швед портланы ингилизлилеге джабыу;
- Бютеу Финляндияны, Аланд айрымканланы эмда Вестро-Ботнияны кюнчыгъыш кесегин Эресейге ёмюрлюкге бериу.
Литература
[тюзет | къайнакъны тюзет]- Булгарин Ф. В. Воспоминания
- Захаров Г. Русско-шведская война 1808—1809. — М., 1940.
- Лебедев А.А. Поражение без купюр // Гангут. 2014 - 2015. №№ 84 - 85.
- Михайловский-Данилевский А. И. Описание Финляндской войны на сухом пути и на море в 1808 и 1809 годах. — СПб., 1841.
- Мертваго Д. Б. Записки Дмитрия Борисовича Мертваго. 1790—1824. — М.: тип. Грачева и К, 1867. — XIV, 340 стб. — Прил. к «Русскому архиву» за 1867 г. (Вып. 8—9).
- Ниве П. А. Русско-шведская война 1808—1809. — СПб., 1910.
- Ордин К. Покорение Финляндии. — СПб., 1889.
- Ростунов И. И. П. И. Багратион. Финляндский поход — М.: Московский рабочий, 1970.
- Фомин А. А. Швеция в системе европейской политики накануне и в период русско-шведской войны 1808—1809 гг. — М., 2003.
- Шведская война 1808—1809 гг: в 2 ч. — СПб.: Тип. «Бережливость», 1906—1907.
- Бу статьяны джазгъанда Брокгауз бла Ефронну энциклопедиялыкъ сёзлюгюнден (1890—1907) материалла хайырланнгандыла.