Социалист автоном край Косово бетни къайнагъына къара

{{Административ бирим|къарачайча аты=Социалист автоном край Косово|аты={{lang-sh|Socijalistička Autonomna Pokrajina Kosovo / Социјалистичка Аутономна Покрајина Косово}}<br />{{lang-sq|Krahina Socialiste Autonome e Kosovës}}|картасы=Locator map Kosovo in Yugoslavia.svg|къралы={{Байракъландырыу|СФРЮ}}|баш административ биримни типи='''Cоюз республика'''|баш административ биримни аты={{Байракъландырыу|Социалист Республика Сербия|name=СР Сербия}}|статусу='''Социалист автоном край'''|ара шахары=[[Приштина]]|майданы=10 686|халкъы=1 584 441|басыннганы=183,1|тиллери=[[Серб-хорват тил|серб-хорват]], [[Албан тил|албан]]|миллет къурамы=[[албанлыла]], [[серблиле]], [[тюрклюле]]}}
'''Социалист автоном край Косово''' ({{lang-sh|Socijalistička Autonomna Pokrajina Kosovo / Социјалистичка Аутономна Покрајина Косово}}, {{lang-sq|Krahina Socialiste Autonome e Kosovës}}) — [[Социалист Федератив Республика Югославия|Югославияны]] союз республикасы болгъан [[Социалист Республика Сербия]]ны къурамындагъы эки [[автоном край]]ланы бири, 1945—1990 болгъанды. Ара шахары — [[Приштина]]. 1963-чю джылгъа дери — '''Косово-Метохия автоном область''' ({{lang-sh|Autonomna Kosovsko-Metohijska Oblast / Аутономна Косовско-Метохијска Област}}), 1963-чю джылдан 1968-чи джылгъа дери — '''Автоном край Косово эм Метохия''' ({{lang-sh|Autonomna Pokrajina Kosovo i Metohija / Аутономна Покрајина Косово и Метохија}}).

== Тарих ==
[[СФРЮ]]-да Косово таймаздан айнымагъан регион статуслу болгъанды, эмда федерал аралыкъдан дотацияла бла кредитле алгъанлай тургъанды. 1970-чи джылладан башлаб Косово ол дотацияланы эм кёб алгъан регион болгъанды. 1976 - 1980 джыллад Джетерли айнымагъан регионлагъа болушлукъ фонд Косовогъа 2847,6 минг динар айыргъанды, Босния эм Герцоговинагъа — 2352,5 минг динар, Македониягъа — 1662,9 минг динар, Черногориягъа — 831,5 минг динар<ref>Буквич Р. Региональная проблема социалистической Югославии в 1945 - 1991 гг. // Вестник Мордовского университета. - 2014. - № 3. - С. 139</ref>. Кредитле узун болджалгъа эмда гитче процентлеге берилгендиле. Косово 1966 - 1990 джыллада кредитлени 15 - 19,5 джыл болджалгъа эмда 2,1 - 9,0 % джыллыкъ къозлаугъа алгъанды<ref>Буквич Р. Региональная проблема социалистической Югославии в 1945 - 1991 гг. // Вестник Мордовского университета. - 2014. - № 3. - С. 140</ref>.

=== Титону заманында ===
Косовону автономиясы биринчи [[10 июль]] [[1945 джыл]]да къуралады, автоном область статус бериледи (Косово-Метохия автоном область). 1963-чю джылны апрелинде автономиясы бир кесек кенгерилиб автоном край статус бериледи.

1968-чи джылны ноябрында Косово Социалист автоном край статусну алады, атындан албанлыла сюймеген "Метохия" сёз да къоратылады. Кесини энчи конституциясына ие болады, Косово СФРЮ-ну Президиума делегат сайлар хакъгъа ие болады (аны ичинде Президиумну оноууна вето салыр хакъ да бериледи), алай бла де-факто Косово хакълары бла союз республикала бла тенг болады.

1974-чю джылда бегитилген СФРЮ-ну конституциясы Косово бла [[Социалист автоном край Воеводина|Воеводинаны]] автономияларын андан да кенг этеди. Эки автоном край да статусларыны тюрлендириулерине вето салыр хакъгъа ие боладыла. Аны тышында Косовода серб, албан эмда тюрк тилле тенг статусха ие боладыла.

=== 1981-чи джылны къозгъалыулары ===
{{main|Косовода къозгъалыула (1981)}}
Иосип Броз Тито эмда аны ызындан келгенле не кюрешселе да, шахарчы албан партноменклатура Косовогъа союз республика статусну бериллигин излегендиле (перспективада федерацияда чыгъаргъа хакъ алыргъа да излегендиле). 1981-чи джылны мартында албан студентле [[Косовода къозгъалыула (1981)|косово орамлада протестлеге]] чыкъгъандыла, ала Косовону СФРЮ-да чыгъарын даулагъандыла.

Алты уллу шахарда башланнган джорукъсузлукъла эмда къаугъала болумну теренлишдиргендиле. Къозгъалыулагъа 20 минг чакълы бир адам къошулгъанды. Властла къаты джууаб бергендиле: аякъланнганлагъа къаршчы [[Югослав халкъ аскер]]ни кючлери джиберилгендиле. 4 минг чакълы бир адам тутулгъанды, албанлылагъа зорлукъла этилгендиле, мингле бла албанлы къралдан къачаргъа керек болгъадыла. Миллетле арасы илешкиледе тиклик ёсгенди.

=== Кенг автономияны къоратыу ===
[[Милошевич, Слободан|Слободан Милошевич]], [[Сербияны коммунист партиясы|Сербияны коммунистлерини союзун]] [[1986 джыл]] башына кёчеди, эмда Косово бла Воеводинаны бойсундурургъа излейди. 1989-чу джылны 28-чи майында аны указы бла [[Косово тюзде сермешиу (1389)|Косово тюзде сермешиуню]] 600 джыллыгъына аталыб эсгериу мероприятиеле бардырыладыла. 1989-чу джылда Югославия чачылыргъа джетиб тургъанды, Милошевични инициативасы бла автоном крайладан алгъыннгы статуслары сыйырылады, социалист сёз къоратылыб автоном край  [[Косово эм Метохия]] къуралады.

== Халкъ ==
[[СФРЮ]]-ню заманына Косовону этник структурасы тюрленнгенди: серблилени юлюшлери азаяды, албанлыланы уа ёседи (СФРЮ-гъа дери да албанлыла аслам болгъандыла). Къазауатдан сора биринчи тергеуге кёре 1948-чи джылда Косовода 733,0 минг адам джашагъанды, аланы ичинде 498,2 митнг албанлы, 171,9 минг сербли, 28,0 минг къаратаулу, 9,7 муслиманлы, 5,3 минг хорватлы, 0,5 минг македонлу, 0,3 минг словенли<ref>Буквич Р. Региональная проблема социалистической Югославии в 1945 - 1991 гг. // Вестник Мордовского университета. - 2014. - № 3. - С. 132</ref><br />

1981-чи джылны халкъ тергеуюне кёре Косовода 1 548 441 адам джашагъанды. Миллетликлерине кёре:
* Албанлыла — 1 226 736 (77,4%)
* Серблиле — 209 498 (13,2%)
* Боснякла (славян-муслиманла) — 58 562 (3,7%)
* Чыганлыла — 34 126 (2,2%)
* Къаратаулула — 27,028 (1,7%)
* Тюрклюле — 12 513 (0,8%)
* Хорватлыла — 8 717 (0,6%)
* Югославла — 2 676 (0,2%)
* Къалгъанла — 4 584 (0,2%)

Офицал тилле серб-хорват эмда албан тил болгъанды.

== СФРЮ-ну къурамында Косовону башчылары ==

=== Крайны председателлери ===
* '''Косово эм Метохияны халкъ азатланыууну антифашист скупщинасыны председатели (1944-1945)'''
** [[Ходжа, Мехмед|Мехмед Ходжа]] ([[1 январь]] [[1944]] – [[11 июль]] [[1945]])
* '''АОКМ Скупщинасыны Президиумуну председателлери (1945-1963)'''
** [[Ходжа, Фадиль|Фадиль Ходжа]] ([[11 июль]] [[1945]] – [[20 февраль]] [[1953]])
** [[Шачири, Исмет|Исмет Шачири]] ([[20 февраль]] [[1953]] – [[12 декабрь]] [[1953]])
** [[Пайкович, Джорджие|Джорджие Пайкович]] ([[12 декабрь]] [[1953]] – [[5 май]] [[1956]])
** [[Йовичевич, Павле|Павле Йовичевич]] ([[5 май]] [[1956]] – [[4 апрель]] [[1960]])
** [[Мугоша, Душан|Душан Мугоша]] ([[4 апрель]] [[1960]] – [[18 июнь]] [[1963]])
* '''САК Косовону Халкъ скупщинасыны председателлери (1963-1974)'''
** [[Аксич, Станое|Станое Аксич]] ([[18 июнь]] [[1963]] – [[24 июнь]] [[1967]])
** [[Ходжа, Фадиль|Фадиль Ходжа]] ([[24 июнь]] [[1967]] – [[7 май]] [[1969]])
** [[Куртеши, Ильяз|Ильяз Куртеши]] ([[7 май]] [[1969]] – [[март]] [[1974]])
* '''САК Косовону Президиумуну председателлери ([[1974]]-[[1990]])'''
** [[Нимани, Джавид|Джавид Нимани]] ([[март]] [[1974]] – [[август]] [[1981]])
** [[Шукрия, Али|Али Шукрия]] ([[август]] [[1981]] – [[1982]])
** [[Широка, Коль|Коль Широка]] ([[1982]] – [[май]] [[1983]])
** [[Яшари, Шефчет|Шефчет Яшари]] ([[май]] [[1983]] – [[май]] [[1984]])
** [[Гаши, Шефкет Небих|Шефкет Небих Гаши]] ([[май]] [[1984]] – [[май]] [[1985]])
** [[Шкембаревич, Бранислав|Бранислав Шкембаревич]] ([[май]] [[1985]] – [[май]] [[1986]])
** [[Селани, Байрам|Байрам Селани]] ([[май]] [[1986]] – [[май]] [[1988]])
** [[Кольгеци, Ремзи|Ремзи Кольгеци]] ([[май]] [[1988]] – [[5 апрель]] [[1989]])
** [[Кайдомчай, Хисен|Хисен Кайдомчай]] ([[27 июнь]] [[1989]] – [[11 апрель]] [[1990]])

=== Премьерле ===
* '''САК Косовону Баш вечесини председателлери (1963-1990)'''
** [[Ходжа, Фадиль|Фадиль Ходжа]] ([[1953]] – [[1963]])
** [[Шукрия, Али|Али Шукрия]] ([[1963]] – [[май]] [[1967]])
** [[Вакич, Илия|Илия Вакич]] ([[май]] [[1967]] – [[май]] [[1974]])
** [[Неделькович, Боголюб|Боголюб Неделькович]] ([[май]] [[1974]] – [[май]] [[1978]])
** [[Оручи, Бахри|Бахри Оручи]] ([[май]] [[1978]] – [[май]] [[1980]])
** [[Сапунджию, Риза|Риза Сапунджию]] ([[май]] [[1980]] – [[май]] [[1982]])
** [[Пуля, Имер|Имер Пуля]] ([[май]] [[1982]] – [[5 май]] [[1984]])
** [[Боркович, Любомир|Любомир Боркович]] ([[5 май]] [[1984]] – [[май]] [[1986]])
** [[Мустафа, Назми|Назми Мустафа]] ([[май]] [[1986]] – [[1987]])
** [[Яшари, Качуша|Качуша Яшари]] ([[1987]] – [[май]] [[1989]])
** [[Шкерли, Никола|Никола Шкерли]] ([[май]] [[1989]] – [[1989]])
** [[Яшаница, Даут|Даут Яшаница]] ([[1989]])
** [[Зейнулаху, Юсуф|Юсуф Зейнулаху]] ([[4 декабрь]] [[1989]] – [[5 июль]] [[1990]])

== Дагъыда къара ==
* [[Социалист Республика Сербия]]
* [[Социалист автономн край Воеводина]]
* [[Югославияны конституциясы]]

== Белгиле ==
{{Белгиле}}

== Литература ==
* Закон о установљењу и устројству Аутономне Косовско-метохијске области ("Службени гласник Србије", бр. 28/45, стр. 426.)
* [https://web.archive.org/web/20080626235450/http://kushtetuta.independentkosova.com/kosova_1974.pdf Косовону конституциясы 1974 года] {{ref-sq}}
* [https://web.archive.org/web/20080505220052/http://kushtetuta.independentkosova.com/english.htm Косовону бютеу конституциялары] {{Wayback|url=http://kushtetuta.independentkosova.com/english.htm |date=20080505220052 }}


[[Категория:Сербия]]
[[Категория:Сербияны тарихи]]
[[Категория:Косово]]
[[Категория:Югославия]]
[[Категория:Алгъын болгъан автономияла|Косово]]