Социалист автоном край Косово
| Социалист автоном край Косово (серб-хорв. Socijalistička Autonomna Pokrajina Kosovo / Социјалистичка Аутономна Покрајина Косово алб. Krahina Socialiste Autonome e Kosovës) | |
| |
|---|---|
| Административ билгиле | |
| Къралы | .svg){kind=small} Социалист Федератив Республика Югославия
|
| Статусу | Социалист автоном край |
| Cоюз республика | ,_Flag_of_Serbia_(1947%E2%80%931992).svg){kind=small} Социалист Республика Сербия
|
| Ара шахары | Приштина |
| География билгиле | |
| Майданы | 10 686 км² |
| Демография билгиле | |
| Халкъы | 1 584 441 адам |
| Басыннганы | 183,1 адам/км² |
| Тил(лер)и | серб-хорват, албан |
| Миллет къурамы | албанлыла, серблиле, тюрклюле |
Социалист автоном край Косово (серб-хорв. Socijalistička Autonomna Pokrajina Kosovo / Социјалистичка Аутономна Покрајина Косово, алб. Krahina Socialiste Autonome e Kosovës) — Югославияны союз республикасы болгъан Социалист Республика Сербияны къурамындагъы эки автоном крайланы бири, 1945—1990 болгъанды. Ара шахары — Приштина. 1963-чю джылгъа дери — Косово-Метохия автоном область (серб-хорв. Autonomna Kosovsko-Metohijska Oblast / Аутономна Косовско-Метохијска Област), 1963-чю джылдан 1968-чи джылгъа дери — Автоном край Косово эм Метохия (серб-хорв. Autonomna Pokrajina Kosovo i Metohija / Аутономна Покрајина Косово и Метохија).
Тарих
[тюзет | къайнакъны тюзет]СФРЮ-да Косово таймаздан айнымагъан регион статуслу болгъанды, эмда федерал аралыкъдан дотацияла бла кредитле алгъанлай тургъанды. 1970-чи джылладан башлаб Косово ол дотацияланы эм кёб алгъан регион болгъанды. 1976 - 1980 джыллад Джетерли айнымагъан регионлагъа болушлукъ фонд Косовогъа 2847,6 минг динар айыргъанды, Босния эм Герцоговинагъа — 2352,5 минг динар, Македониягъа — 1662,9 минг динар, Черногориягъа — 831,5 минг динар[1]. Кредитле узун болджалгъа эмда гитче процентлеге берилгендиле. Косово 1966 - 1990 джыллада кредитлени 15 - 19,5 джыл болджалгъа эмда 2,1 - 9,0 % джыллыкъ къозлаугъа алгъанды[2].
Титону заманында
[тюзет | къайнакъны тюзет]Косовону автономиясы биринчи 10 июль 1945 джылда къуралады, автоном область статус бериледи (Косово-Метохия автоном область). 1963-чю джылны апрелинде автономиясы бир кесек кенгерилиб автоном край статус бериледи.
1968-чи джылны ноябрында Косово Социалист автоном край статусну алады, атындан албанлыла сюймеген "Метохия" сёз да къоратылады. Кесини энчи конституциясына ие болады, Косово СФРЮ-ну Президиума делегат сайлар хакъгъа ие болады (аны ичинде Президиумну оноууна вето салыр хакъ да бериледи), алай бла де-факто Косово хакълары бла союз республикала бла тенг болады.
1974-чю джылда бегитилген СФРЮ-ну конституциясы Косово бла Воеводинаны автономияларын андан да кенг этеди. Эки автоном край да статусларыны тюрлендириулерине вето салыр хакъгъа ие боладыла. Аны тышында Косовода серб, албан эмда тюрк тилле тенг статусха ие боладыла.
1981-чи джылны къозгъалыулары
[тюзет | къайнакъны тюзет]Иосип Броз Тито эмда аны ызындан келгенле не кюрешселе да, шахарчы албан партноменклатура Косовогъа союз республика статусну бериллигин излегендиле (перспективада федерацияда чыгъаргъа хакъ алыргъа да излегендиле). 1981-чи джылны мартында албан студентле косово орамлада протестлеге чыкъгъандыла, ала Косовону СФРЮ-да чыгъарын даулагъандыла.
Алты уллу шахарда башланнган джорукъсузлукъла эмда къаугъала болумну теренлишдиргендиле. Къозгъалыулагъа 20 минг чакълы бир адам къошулгъанды. Властла къаты джууаб бергендиле: аякъланнганлагъа къаршчы Югослав халкъ аскерни кючлери джиберилгендиле. 4 минг чакълы бир адам тутулгъанды, албанлылагъа зорлукъла этилгендиле, мингле бла албанлы къралдан къачаргъа керек болгъадыла. Миллетле арасы илешкиледе тиклик ёсгенди.
Кенг автономияны къоратыу
[тюзет | къайнакъны тюзет]Слободан Милошевич, Сербияны коммунистлерини союзун 1986 джыл башына кёчеди, эмда Косово бла Воеводинаны бойсундурургъа излейди. 1989-чу джылны 28-чи майында аны указы бла Косово тюзде сермешиуню 600 джыллыгъына аталыб эсгериу мероприятиеле бардырыладыла. 1989-чу джылда Югославия чачылыргъа джетиб тургъанды, Милошевични инициативасы бла автоном крайладан алгъыннгы статуслары сыйырылады, социалист сёз къоратылыб автоном край Косово эм Метохия къуралады.
Халкъ
[тюзет | къайнакъны тюзет]СФРЮ-ню заманына Косовону этник структурасы тюрленнгенди: серблилени юлюшлери азаяды, албанлыланы уа ёседи (СФРЮ-гъа дери да албанлыла аслам болгъандыла). Къазауатдан сора биринчи тергеуге кёре 1948-чи джылда Косовода 733,0 минг адам джашагъанды, аланы ичинде 498,2 митнг албанлы, 171,9 минг сербли, 28,0 минг къаратаулу, 9,7 муслиманлы, 5,3 минг хорватлы, 0,5 минг македонлу, 0,3 минг словенли[3]
1981-чи джылны халкъ тергеуюне кёре Косовода 1 548 441 адам джашагъанды. Миллетликлерине кёре:
- Албанлыла — 1 226 736 (77,4%)
- Серблиле — 209 498 (13,2%)
- Боснякла (славян-муслиманла) — 58 562 (3,7%)
- Чыганлыла — 34 126 (2,2%)
- Къаратаулула — 27,028 (1,7%)
- Тюрклюле — 12 513 (0,8%)
- Хорватлыла — 8 717 (0,6%)
- Югославла — 2 676 (0,2%)
- Къалгъанла — 4 584 (0,2%)
Офицал тилле серб-хорват эмда албан тил болгъанды.
СФРЮ-ну къурамында Косовону башчылары
[тюзет | къайнакъны тюзет]Крайны председателлери
[тюзет | къайнакъны тюзет]- Косово эм Метохияны халкъ азатланыууну антифашист скупщинасыны председатели (1944-1945)
- АОКМ Скупщинасыны Президиумуну председателлери (1945-1963)
- САК Косовону Халкъ скупщинасыны председателлери (1963-1974)
- Станое Аксич (18 июнь 1963 – 24 июнь 1967)
- Фадиль Ходжа (24 июнь 1967 – 7 май 1969)
- Ильяз Куртеши (7 май 1969 – март 1974)
- САК Косовону Президиумуну председателлери (1974-1990)
- Джавид Нимани (март 1974 – август 1981)
- Али Шукрия (август 1981 – 1982)
- Коль Широка (1982 – май 1983)
- Шефчет Яшари (май 1983 – май 1984)
- Шефкет Небих Гаши (май 1984 – май 1985)
- Бранислав Шкембаревич (май 1985 – май 1986)
- Байрам Селани (май 1986 – май 1988)
- Ремзи Кольгеци (май 1988 – 5 апрель 1989)
- Хисен Кайдомчай (27 июнь 1989 – 11 апрель 1990)
Премьерле
[тюзет | къайнакъны тюзет]- САК Косовону Баш вечесини председателлери (1963-1990)
- Фадиль Ходжа (1953 – 1963)
- Али Шукрия (1963 – май 1967)
- Илия Вакич (май 1967 – май 1974)
- Боголюб Неделькович (май 1974 – май 1978)
- Бахри Оручи (май 1978 – май 1980)
- Риза Сапунджию (май 1980 – май 1982)
- Имер Пуля (май 1982 – 5 май 1984)
- Любомир Боркович (5 май 1984 – май 1986)
- Назми Мустафа (май 1986 – 1987)
- Качуша Яшари (1987 – май 1989)
- Никола Шкерли (май 1989 – 1989)
- Даут Яшаница (1989)
- Юсуф Зейнулаху (4 декабрь 1989 – 5 июль 1990)
Дагъыда къара
[тюзет | къайнакъны тюзет]Белгиле
[тюзет | къайнакъны тюзет]- ↑ Буквич Р. Региональная проблема социалистической Югославии в 1945 - 1991 гг. // Вестник Мордовского университета. - 2014. - № 3. - С. 139
- ↑ Буквич Р. Региональная проблема социалистической Югославии в 1945 - 1991 гг. // Вестник Мордовского университета. - 2014. - № 3. - С. 140
- ↑ Буквич Р. Региональная проблема социалистической Югославии в 1945 - 1991 гг. // Вестник Мордовского университета. - 2014. - № 3. - С. 132
Литература
[тюзет | къайнакъны тюзет]- Закон о установљењу и устројству Аутономне Косовско-метохијске области ("Службени гласник Србије", бр. 28/45, стр. 426.)
- Косовону конституциясы 1974 года (алб.)
- Косовону бютеу конституциялары Архивная копия от 5 май 2008 на Wayback Machine