Суворовну итальян джюрюшю

Экинчи коалицияны къазауаты (Француз революцион къазауатла)

Суворовну итальян эмда швейцар джюрюшюню схемасы

Баргъан кёзюую	25 март (5 апрель) — 31 август (11 сентябрь) 1799
Баргъан джери	Шимал Италия
Эсеби	Эресейни эмда Австрияны хорламы, Швейцар джюрюшню башланыуу

Къаршчыла

Аскер башчыла

Михаэль Фридрих фон Мелас

Ян Генрик Домбровский

Суворовну итальян джюрюшю — фельдмаршал граф А. В. Суворовну башчылыгъында орус-австриячы аскерлени Шимал Италияда французские аскерлеге къаршчы 1799-чу джылны апрелинде-августунда сермешиуле.

Джортууул Уллу Британиядан, Австриядан, Неаполь патчахлыкъдан, Россия империяны, эмда Осман империядан къуралгъан Экинчи коалицияны Франциягъа къаршчы къазауатларыны юлюшю болгъанды (1799—1802). Ингилиз бла бегитилген кесаматха кёре, Эресейни нюзюрю "кючлю мадарла бла француз сауутну джетишимине эмда анархия джорукъланы джайылыууна ахыр берирге; Францияны алгъын чеклерине кирирге зорларгъа, аны бла Европада деменгили мамырлыкъ эмда политикалыкъ сабырлыкъны бегитирге" болгъандыла.

Кючлениу балансы[тюзет | къайнакъны тюзет]

1799-чу джылны компаниясыны башланыууна,Австрияны Къыбыла Германияда эрцгерцог Карлны башчылыгъында, 80 минг аскери, Тиролда — граф Бельгардны 48 минг аскерчиси болгъанды ; Италияда генерал Меласны башчылыгъында 86-минглик аскер тургъанды. Эресейден, Автриягъа болушлукъгъа 65-минглик контингент джиберилгенди, аны тышында къралны кюнбатыш чеклеринде 86 500 аскер дислокация этгенди. Австрия правительствону тилеги бла 14 мартда (25 март) Венагъа фельдмаршал граф Суворов келеди, ол Италияда бирликчи аскерлеге башчылыкъ этерге керек болгъанды. Аны тышында Джерле арасы тенгизге адмирал Ф. Ф. Ушаковну орус эскадрасы джиберилгенди .

Француз аскерле: Эльзас бла Майнцда — 45 минг Бернадот бла Журданны башчылыгъында; Швейцарияда Гельветика аскерни Массенаны башчылыгъында 48 минг, джерли зытчыу аскерни да санаб; Шимал Италиядагъы итальян аскерни саны 58 минг адам болгъанды, алагъа башчы Шерер этгенди, орта эмда къыбыла Италиядагъы Неаполитан аскер — 34 минг Макдональд башчылыгъында болъанды.

Генерал Розенбергни 22 минглик корпусдан къуралгъан 1-чи эшелону Брест-Литовскдан 13 (24) —20 (31) октябрь 1798 джыл чыгъады, эмда январны биринчи кюнлеринде Дунайгъа джетеди, анда Кремс бла Санкт-Пёльтенни къатында фатарлада (бусагъатдагъы Австрия) 2 ай къалады.

Компанияны баргъаны[тюзет | къайнакъны тюзет]

Сауутлу сермешиуле Маньяно элни къатында сермешиу башланадыла (25 март (5 апрель) 1799 джыл). Сермашиуню бек уллу магъанасы болмаса да, австриячылагъа чабхан француз аскер Минчио сууну артына ыхтырыладыла, Мантуя эмда Пескьера къалалада гарнизонларын къоядыла. Марты башында, орус аскерле марш бла Италиягъа тебрейдиле, тохтамагъанны орнунда баргъан аскерни авангарды ( генерал Повало-Швейковскийни 10-минглик колоннасы) Минчио сууну къатында Меласны австриячи аскерлери бла бирлешеди (55 минг).

3 апрелде (14 апрель) Суворов Веронагъа киреди, анда джерлиле бек къууныб аллына чыгъадыла, 4 апрелде (15 апрель) уа — австриячи аскерлени баш фатары болгъан Валеджогъа джетеди. Анда 7 апрелге (18 апрель) дери Суворов Розенбергни келирин сакълайды, аны бла бирге австриячы аскерлени кесини тактикасына юретиуню бардырады.

Брешианы алыу, Адда сууну къатында сермешиу[тюзет | къайнакъны тюзет]

7 апрелде (18 апрель), Валеджогъа Повало-Швейк дивизияны келиую бла, Суворовну аскери джортууулгъа чыгъады, кюн сайын 28 къычырымны ёталадыла. 14 минг адамны Мантуя бла Пескьерону осмакълар ючюн къоюб, Суворов бирликчи аскерле бла (52минг) Кьезе суу таба бурулады. 10 апрелде (21 апрель) генерал Крайны, Багратионну авангарды бла эки австриячи дивизиядан къуралгъан бёлеги, ууакъ атышыудан сора Брешианы кючлейдиле. 20 минг адам къошулуб кючлендирилген бёлеги бла Край Минчиодагъы къалаланы къуршоуларгъа керек болгъанды. 13 апрелде (24 апрель) къазакъланы 1,5 полку, сакъланмагъан чабыуул бла Бергамону аладыла, джесирге 1300 адам, 12 тоб сауут, байракъ эмда кёб аскер керек тюшеди. 14 апрелде (25 апрель) бирликчи аскерле (48 минг), Адда суугъа джетедиле, анда 15 апрелде (26 апрель)—17 апрелде (28 апрель) сермешиу болады.

Шерер, къалагъа гарнизонла айыргъаны себебли къуру 28 минги къалгъан, азайгъан бёлеклери бла Адданы ол бир джагъасында башындан аягъына дери 100 километр узунлугъуна джайылыб орналгъанды. 15 апрелде (26 апрель), къаты сермешиуден сора, Багратионну бёлеги Леккону алады. Бирликчилени баш кючлери Адданы Сан-Джервазио бла Кассанону къатында ётедиле. 16 апрелде (27 апрель) алгъаракъ Шерерни орнуна баш командири болуб салыннган генерал Моро, Ваприо — Кассано бёлгеде бегирге кюрешгендиле, алай а кеч болгъанды. Аны аскерлери Миланнга тюз джолдан кесилгенлери себебли, мадар табхан джанларына ыхтырлгандыла. Генерал Серюрье, аскер башчылыкъ бла байламы кесилгени себебли, ишни керти болумундан хапары болмай, Вердерио бла Падеро арасында кече къалгъанды, эмда 17 апрелде (28 апрель), бирликчи аскерле бла къуршаланыб, джесир тюшгенди. Францзланы къоранчлары 2,5 минг ёлю эмда джаралы, 5 минг джесир, 27 тоб сауут, бирликичилени да 2 минг чакълы бир ёлю эмда джаралы болгъанды. 17 апрелни (28 апрель) ингиринде майор Молчановну къазакъ полку Миланны алады. 18 апрелде (29 апрель) Суворов байрам халда шахаргъа киреди. Миланчыла аны уллу кёллениб аллына чыгъадыла. Француз аскерлени къалгъан кесеклери шахардан узакълашхандыла: Греньени дивизиясы — Новарагъа, Лемуанныкъы — Пьяченцагъа.

2 кюнден, 20 апрелде (1 май), шахарда генерал Латерманны бёлегин къоюб (4500 адам), Суворов, Пьяченцаны къатындан По суудан 36 минг бирликчи аскерни ётдюргенди; Ары Оттну бёлеги да джиберилгенди (4500 адам). Новара бла Верчеллиге Вукасовични 6-минглик бёлеги баргъанды ; генерал граф Гогенцоллерн 5-минглик бёлеги бла Пичигетонени къуршалагъанды. Швейцарияны джанындан кёзде тутар ючюн : Комо кёлню къатында — Виктора Роганны 3-минглик бёлеги, эмда огъары Аддада — генерал Штраухну 5-минглик бёлеги джерлешгенди. Край къралны бойсундурур ючюн бегитилген къалаланы алыргъа керек болгъанды.

21 апрелде (2 май) бирликчи аскерле По сууну эки джагъасында да болгъандыла; Мелас австриячыла бла бирге — Сан-Джиованини къатында, Розенберг, Дорно бла Лумеллону къатында, Багратион, Вогеро бла Тортонаны арасында, Оттну авангардлары — Парманы эмда Морцинни бёлеклери (2 минг адам) —Боббиону къатында. Бу болумда, Суворов Пьемонтда къазауатха эркин болгъанды, эмда Макдональд къыбыладан чабаргъа кюрешсе да къорууланнганды. Бу таукел аллына чыгъыу, гофкригсратны къайгъыгъа киргизгенди, алгъа ургъан аскерлени тылларында алынмагъан бегиген къалала, бетджанла къалгъандыла, аланы джанлаб алгъа уруу, Суворов бла Венадагъа арбазны арасында ангылашмазлыкълагъа джол ачханды.

Моро, Туринде генерал Фиореллни 3500 къоюб, аскерни Алессандрияны (Викторну дивизиясы) эмда Валенцияны (дивизия Гренье) къатында таб позициягъа джыяды. Генерал Периньяну Итальян Ривьерада аскерлеге башчы болуб салынады эмда Апеннинледе ауушланы бегитиб, аскерлери Парма, Модена эмда Феррара бёлгеледе орналгъан Монришар бла байламгъа чыгъаргъа буйрукъ алады.

Суворов пьемонт миллет сауутлу кючле къурауу, австриячы правительствону ачыуландырады, ала пьемончуланы австриясы аскерлеге алыргъа муратлы болгъандыла. Суворов, азыкъны оноуу къолунда болмагъаны себебли, излегени кибик къазауат планларын тындыралмагъанды. 24 апрелде (5 май) Пескьера дженгилгенди, аны бла Край бютеу кючлерин Мантуягъа бурады.

26 апрель (7 май), французла Валенцияны къоюб, Аппенинлени аугъан хапарны эшитиб, Суворов алгъа урады. Розенберге 27 апрель (8 майда) Чубаровну авангардын По суудан ётдюрюб, Валенцияны кючлерге, Багратиона бла Карачайны бёлеклерине — Алессандриядан Генуягъа (Маренго эмда Новини юсю бла баргъан) эмда Меласагъа джолну кесиб — Тортонагъа кёчерге буйрукъ бериледи. Баш фатаргъа уллу бий Константин Павлович келеди, аннга император I Павел Суворовну къатында волонтёр болуб турургъа эркинлик береди.

Бассиньянону къатында сермешиу[тюзет | къайнакъны тюзет]

Википедияда бу теманы юсюнден энчи статья барды: Бассиньянону къатында сермешиу (1799).

29 апрелде (10 май) Меласны авангарды Тортонаны кючлейди. Суворов, Морону къалайда болгъанын кескин билгенинден сора, аскерни Тортонаны аллында салыргъа оноу алады эмда Меласха Торре-ди-Горофолло къатында орналыргъа, авагнардны да Маренгону къатына бегитирге буйрукъ береди, Багратион - Новини, Розенберг - По сууну Канбияны къатында ётерге буйрукъла аладыла. Розенберг, джортууулну ортакъ нюзюрюнден хапары болмай, Уллу Бийни излеми бла Валенцияны кючлер муратлы Бассиньянону къатындас суудан ётгенди. 1 майда (12 май) сууну ётген Чубаровну авангарды (3 минг адам) Гренье бла Викторну дивизияларына тюртюледиле, эмда уллу къоранч бла кери ыхтырыладыла. Вукасовичны Казалени къатында суудан ётюую да джетишимсиз бошалады. Суворов Розенбергге болушлукъгъа хазырланады, алай а французла хорламларын андан ары бардырыр муратлары джокъ эди. 3 майда (14 май) Розенбергни аскерлери Салеге келгендиле; 5 майда (16 май) Пичигетоне бегиген къала дженгилгени себебли, бош болгъан Гогенцоллернни бёлеклерини бир къаууму къошулады . Гогенцоллерн кеси, Миланда цитатдельде букгъан аскерлени къуршалаугъа къошулгъанды.

Суворовну алгъа урууу. Туринни кючлеу[тюзет | къайнакъны тюзет]

Суворов алгъан билгиле, французланы Швейцария джанындан Шимал Италиягъа, Франция джанындан да чабыуул этерге излегенлерин кёргюзгенди. Роган принцни Лекурбгъа къаршчы джетишимсизликлери да аны бегитгенди. , отчасти подтверждала эти данные. Ол себебден, Швейцария бла Франциядан джолланы кючлер къайгъыгъа кирген, Суворов, Гогенцоллернге Роганны болушургъа буйрукъ бергенди, баш аскерни уа По сууну сол джагъасы бла Пьемонту теренине тебретгенди, Туринге къоркъуу болса, Моро Алессандрия къатында позицияларын къояр деб умут этилгенди.

Алай бла Моро, Пьемонту къоюб, Ривьерагъа кириш джолланы бегитирге оноу алгъанды. Пьемонтда болуму ауур болгъанды, аскер болушлукъ да сакъламагъанды. Джауну къалайда орналгъанын билмегенлей, 5 майны (16 май) кечесинде, Моро Викторну дивизиясын, Бормиданы ётдюрюб, Боккетданы юсю бла Генуягъа чыгъар план алгъанды. Маренгода тургъан Карачай, французланы джюрюшлерин, Гарофолладагъы баш лагерине билдиргенди; андан ол нохтагъа бир австриячы дивизиясы бла генерал Лузиньян джетишгенди. Новиден Салеге баргъан Багратионну бёлеги, шкок тауушла эшитиб, ары бургъанды. Моро, къаршчыланыугъа тюбегенинде, Бормидадан ыхтырылгъанды, эмда Викторну дивизиясын (7200 адам), тобсуз, джюксюз къыйын тау джол бла Савонагъа джибергенди; Виктор 8-чи майда Периньян бла бирлешгенди. Моро кеси, 6-чы майда Греньени дивизиясы бла, ат аскери бла, артиллериясы бла, джюгю бла (8 минг чакълы бир адам) Астиге джол алгъанды, Аллессандияда генерал Гарданны 3-минглик бёлегин къойгъанды.

9 майда (20 май) бирликчи аскер Сезия суугъа джетгенди, эмда Кандия бла Лангоскогда тохтагъанды. Тортон цитаделни блокада этерге Секендорфну гитче бёлеги къалады, Монришарны ызындан кёз-къулакъ болур ючюн Парма бёлгеде Оттну бёлгеси джерлешеди. Казале бла Валенцияны Милорадович бла Швейковскийни аскерлери кючлейдиле. 10 майда (21 май) капитан Шмельцерни партизан бёлеги (250 адам) Чева къаланы кючлеб, Танаро ёзенде кириш джолланы джабадыла. Моро, къая оюулуу бла джабылгъан Тенда ауушдан ёталмагъаны себебли, ауур джюклени Бриансон бегиген къалагъа джибереди эмда Танаро ёзен бла ётер муратлы, Чеваны кючлер ючюн генерал Грушини джибереди, кеси уа Конини къатында тохтайды.

14 майда (25 май) бирликчи аскер Туриннге джетеди, 15 майда (26 май), джерли адамланы болушлукълары бла шахарны кючлеб, цитадельни къуршалайды. Морону аскерини осмакълар мурат бла джиберилген Вукасович, Суворовха, Морону къайры ыхтырылгъанын билдиреди. Эрлай Вукасович бла бирге Кониге Фрелих джибериледи. Бу бёлеклени джууукълашханын кёрген Груши 20 майда (31 май) Чеваны къуршалауун тохтатады. Морону болуму къыйын болады. Кониде 3-минглик аскерни къоюб, ол Мондовиге ётеди. 3 кюнню тохтаусуз кюрешиб, Корсалия ёзенде, Гарессиогъа джангы джол салынады, эмда аны бютеу кючлери 26 майда (6 июнь) Ривьерагъа тюшедиле. Алай бла, бирликчи аскерле Шимал Италияны кючлеб, французланы Савойя эмда Швейцария бла байламларын юзедиле.

15 майда (26 май) Швейковскийни бёлеги Алессандрияны кючлейди, гарнизон цитаделде бегийди. Бельгардха Шимал Италияны Швейцария джанындан джакълагъан кючлени 10 мингнге дери кючлендириб, Алессандриягъа джол алыргъа буйрукъ бериледи.

Ол заманлада, Кленау Феррараны кючлейди (11 майда (22 май) эмда 12 майда (23 май)), ол австриячылагъа По сууда кеме джюздюрюрге амал ачады; Миландагъы цитадель да джесир болады. Андан сора Гогенцоллерн Крайгъа къошулады, къалгъан артиллерия уа Тортонагъа джибериледи.

Майны аягъына Ривьерада Морону 25 минг аскери джыйылады. Гениуяны къатында Лабуассьер бла Лапоип, Сестрини къатында — Виктор эмда Савонаны къатында— Гренье, Аппенинлени тау ауушларын джабыб орналгъандыла. Макдональдны аскери (Домбровскийни, Оливьени, Ватренни эмда Русканы дивизиялары эмда Сальманы бригадасы, 30 минг чакълы бир адам) 18 майгъа (29 май) Сарзананы, Флоренцияны эмда Лукканы къатына келгендиле, Макдональдха берилген Монришар бла Готьени аскерлери Тосканада, Болоньяны авангарлары бла кючлеб болгъандыла.

Бирликчилени кючлери 100 мингни джетгендиле, аланы тышында гарнизонла бла зытчыу аскерле да болгъандыла; алай а, Венадагъа правительство тылдагъы бютеу цитаделлени кючлеуюн эмда Шимал Италияны къорууланыуун излегени себебли, ол аскерледен сермешиуге эркин къуру юч этиб бириси болгъанды. Гаддикни 16-минглик бёлеги Сен-Готардда, Симплонада эмда Аоста ёзенде джайылыб болгъанды: Край, 20-минглик кючлери бла Мантуяны блок этгенди; Кленау 4500 адамы бла Феррараны къатында болгъанды; Отто 7500 адамы бла — Моденаны къатында Требия эмда Таро ёзенлени сакълагъанды; Швейковскийни, Секендорфну эмда Алькаинини бёлеклери (10 500 чакълы бир) Алессандрия бла Тортонаны къалаларын къуршалагъандыла.

Морону Ривьерагъа ыхтырылгъан хапарын алгъандан сора, Суворов, ызындан къууар оноу алгъанды, алай а французланы Валисде джетишимлерини юсюнден, эмда Генуягъа тенгиз бла Бриансондан 12 минг къошакъ аскер келгенин хапарларын алгъанындан сора, къуугъунну къоюб, бир джерге джыйылыр оноу алады. 29 майда (9 июнь), Моро Генуяны къатында джыйылгъанын билиб, Суворов бютеу кючлерин Алессандрияны къатына джыяды. 28 майда (8 июнь) Алессандриягъа 28 минги бла келген Бельгардх Отт бла Флерих къошулургъа керек болгъандыла, ары Гогенцоллерн да ашырылгъанды. Вукасович Аквиге джолланнганды. Туриндеги цитаделни къуршалаууна Кеймни 8-минглик кючлерин къоюб, Суворов кеси 2,5 кюннге 90 километрни ётюб, 1-чи июнда Туринни къатындан Алессандриягъа джетеди. Ол кюн Алессандрияны къатында 34 минг чакълы бир джыйылады; Вукасович, Отто, Гогенцоллерн эмда Кленау алкъын джетмейдиле.

Ол заманда, француз аскерле, тенгиз джагъа джолла ауур артиллериягъа джараусуз болгъаны эмда кереклери да тауусулгъаны себебли, Тортонаны къатында бирлеширге оноу этедиле. 29 майда (9 июнь) Макдональдны аскер джолгъа чыгъады эмда 31 майда (11 июнь) тауланы ауады. Сол флангыны баджарыр ючюн, аны бла бирлеширге Таро ёзен бла Викторну дивизиясы эмда Требиияны ёзени бла Лапоипни бёлеги джибериледи. Бютеулей Макдональдда 36 минг джыйылады. Моро, 14 минги бла 6 июнда (17 июнь) тебрерге керек болгъанды. 1 июнда (12 июнь) Макдональд Моденада Гогенцоллернну бёлегин урады, 1600 чакълы бирни джесир къоюб, 3 байракъ бла 8 тоб сауутну тас этиб, Кленауну болушлугъу бла По сууну ётюб, кёпюрню да атылтыб, джесирге саулай тюшюуден къутхарылады. Кленау Феррарагъа ыхтырылады. Французла, Парманы къатында Отто къоюб кетген Княжевични бёлегин сюрюб, 4 июнда (15 июнь) Арда суугъа джетедиле, авангардлары уа Фиоренцолагъа дери барады. Монришар Карпини, Оливье уа— Моденаны къатында къаладыла.

Макдональдны алгъа ургъаныны хапарын алгъан Суворов, аннга къаршчы чыгъаргъа оноу алады. Ол себебден быллай буйрукъла чыгъадыла: Отт къарыууна кёре джауну тыяргъа; Край, Мантуяны блокадасына керекли кючлелни къоюб, Гогенцоллерн бла Кленаугъа къошулуб, баш аскерни кючлендирге; Бельгард 14 минг аскери бла Алессандрияны къатында аскерни тылын къорууларгъа; Гаддик Нобилини бригадасын Туринни къатындагъы Кеймни кючлендирир ючюн джиберирге.

Треббияда сермашиу[тюзет | къайнакъны тюзет]

4 июнну (15 июнь) 10 сагъат эртденинде, Бормиданы юсю бла кёпюр салыннгандан сора, фельдмаршал 24 минг бирликчи аскер бла джауну аллына джол алгъанды. 5 июннга (16 июнь) Кастеджиогъа джетеди, Суворов бютеу джюк арбаланы По сууну сол джагъасына, Мецанону къатында кёпюр бла ётдюреди. Мында Суворов буйрукъ береди: «Джау аскерни джесирге алыргъа». 6 июнну (17 июнь) кечесинде Отт Пьяченцаны къатында, Макдональд бла сермешиуде дженгилиб, Тидоне сууну ётюб ыхтырылгъан хапарны алгъандан сора, Суворов мычымай джолгъа чыгъады, эртденбланы сагъат 10-на баш кючле Страделланы джетедиле. Макдональд, Оттну кючлерин джокъ этер мурат бла, 6 июнда (17 июнь) Тидонада аны урады. Монришар бла Оливьеге аны кючлерине къошулургъа буйрукъ бериледи. Страделлада тургъан Суворов, Отт кючлерине къоркъуу болгъанындан хапарлы болуб, аскерление июнь иссиликде да солуу бермей алгъа баргъанды. Оттну бёлеклерин, сермешиуню арасында Меласны авангарды бла кючлендириб, сора да баш кючле да джетишгенлери дженгилиуден къутхарады, бирлешген кючле Макдональдны Тидона сууну къаршчы джанына атадыла. Французла, ызларындан келген дивизияла келселе 8-чи июнда джангыдан алгъа урургъа мурат этиб Треббиягъа ыхтырыладыла. 7 июнда (18 июнь), эртденбла сагъат 10 болуб, Суворов французланы кеси урады, алай а Меласха, Фрелихни дивизиясын онг флангга берилген буйрукъ толмагъаны эмда французлагъа болушлукъгъа Монришар бла Оливьени джетишгени себебли, французланы толу дженгалмайдыла. Эки аскер да бир-бирлеринде узакъ болмай Треббияда кече къаладыла.

8 июнда (19 июнь) сермешиулени французла башлайдыла, алай а ингирге Треббияны онг джагъасына ыхтырылыргъа керек боладыла, биягъынлай толусу бла дженгилиу болмайды, биягъын Мелас Фрелихни дивизиясын сермешиуге урмайды. 9 июнну (20 июнь) танг бешине Суворов аскерин алгъа урургъа хазырлайды, алай а Макдональд, аскери бузулгъаны себебли, аны тышында не Морону юсюнден, неда Лапоипни колоннасыны юсюнден хапарлы болмагъанындан, аны юсюне да Моденаны, Реджиону эмда Парманы кючлеб Гогенцоллерн бла Кленауну аскерлери тылына киргени ючюн, 9 июнну (20 июнь) кечесинде ыхтырылыб башлагъанды. Джолну австриячыладан ариулар нюзюр бла алларына Монришар джиберилгендию. Викторну, Рускну эмда Домбровскийни дивизиялары Сан-Джорджиогъа джол аладыла; Ватренни эмда Оливьеникиле — Понте-Нуреге, Локруа Сальмны бригадасы бла — Ронкогъа.

Къуугъуннга Суворов эки колонны джибергенди: сол колонна, Меласныкъы, — Пьяченца джол бла Понте-Нуреге, эмда онг колонна, Розенбергники, — Сан-Джоржиогъа. Австриячыла бек имтинмей къуугъун этгендиле; оруслула уа Виуторну дивизиясын Сан-Джиоржиода джетиб, къау-чуу этгендиле. Розенберг Монтенарогъа дери джетгенди, алчы кючлериу уа Арда суугъа чыкъгъандыла. Макдональдны аскери ашыгъыш ыхтырылгъанлай баргъанды къоранчы ёлгенле, джаралыла эмда джесирге тюшгенле бла бирге 18 мингни озгъандыл (аланы ичинде 12 минг джесир бла Пьяченца госпиталда къоюб кетилген джаралы), 6 тоб сауут, 7 байракъ эмда кёб джюк арба бирликчилени къолларына тюшгенди. Бирликчилени къоранчлары 5500 чакълы бир болгъанды.

Француз аскерле, 2 кюннге 85 километр джюрюб, 10 июнда (21 июнь) Реджиогъа джетгедиле. 9-чу июлда Сан-Джиорджиогъа джетген Лапоипни колоннасы, Треббияны ёзени бла ыхтырылыб баргъан заманда, Велицкиний кючлери бла Боббиону къатында чачылгъанды. Оттну авангарды, французланы арьергардларын къуру 13-чю июнда джеталгъаныла. Бирликчилени кючлери 10-чу июнда Фиоренцолагъа джетиб тохтагъандыла. Мында Суворов, французланы Генуя джанындан чабыуул этгенлерин билгенди. Морону алчы кючлери, 6-чы июнда Алессандрияны тёгерегине джетгендиле, экинчи кюн аскери (14 минг) Новиге джетгенди.

Бельгард кючлерин Алессандриягъа джыйгъанды. Моро, 8-чи июнда Суворовну тылына чыкъгъанды, алай а тохтаб, Грушиге автриячыланы урургъа буйрукъ бергенди. 9 июнда (20 июнь), сермешиуге Греньени дивизиясыны бёлеклери киргенинден сора, Бельгард Бормиданы бир джанына ыхтырылгъанды, эмда Кеймни сакълауда, позициларын бегитиб башлагъанды. Моро, Макдональдны дженгилгенини юсюнден билиб, Суворовну кючлерин кесине бурургъа кюрешгенди, алай а Бельгардха къаршчы таукел кюрешмегенди. Фельдмаршал, Крайгъа Макдональдны аскерини кёзде тутхан Оттну 10 минг аскерге кючлендирир буйрукъ бериб, 12 июнда (23 июнь) Александрия таба чыкъгъанды. 14-чю июнда Скривия суугъа джетгеди, эмда экинчи кюн Морону урур мураты болгъанды, алай а Моро, 15-чи июнда таулагъа кириб кетгенди. Бирликчи аскер, авангарды Новиде, баш кючле да Орба сууну джагъасында лагерь къургъандыла.

9 июнда (20 июнь) Туринде цитадель капитуляция этгенди. Кейм (14 минг), къурамында Вукасовични бирликлери да болуб, Ла-Марселден къыбылагъа, Турин бла Рогандан кюнбатышха Аоста ёзенде Пьемонтну къоруулау буйрукъ берилгенди. Крайны кючлери Мантуяны къатында 30 миннге дери чыгъарылгъандыла. Отт 19 июнда (30 июнь) Болоньяны кючлейди.

Макдональдны аскерини, Сен-Сир башчылыкъ этген бёлеклери Тосканадан, джагъа джол бла Ривьерагъа ётюб, Морагъа къошулгъандыла. Артиллерия бла ауур джюкле тенгиз бла ташыладыла. Макдональд кеси уа Парижге кетеди.

27 июнда (8 июль) форт Урбано капитуляция этеди. Отт Парманы кючлейди, Кленау — алгъаракъ инсургентле кючлеген Флоренцияны алады. Июлну башына генерал-лейтенант Ребиндерни корпусу (10 минг адам) келиб, Пьяченцада Дерфельденни башчылыгъында джерлешеди. 11 июлда (22 июль) Алессандрияны цитадели капитуляция этеди, андан сора къуршалауда хайырланнган артиллерия Тортона таба ташылады, бирликчи аскер уа Ривальтеде лагерге кёчеди (Тортонадан къыбылада).

Суворов, французлагъа Ривьерада ахыр урууун этерге излейди, алай а австриячыла Мантуяны къуршалауу бошалгъынчы эркинлик бермейдиле. Венадагъы гофкригсратны аскер ишлеге дайым къатыушуу, Суворов бла австриячы правительствону арасында бузулуугъа чурум болгъанлай тургъанды. Суворов, Император I Павелге баш командующий орнундан башына бош этерин огъуна тилегенди.

17 июлда (28 июль) Мантуяны гарнизону капитуляция этеди. Мантуяны тюшюую Европада уллу сейирсиниу болады. Франция кесини уллу бедишине санайды; Австрия бютеу хорламладан буну уллу хорламгъа санайды. Суворов, энди австриячыла алгъа уруугъа тыйгъыч болмазлыкъларына къууанады. Джортууулгъа хазырланыула башланадыла, 30 июлгъа (10 август) Мелас, Аппенинлени ауарыкъ аскерге азыкъ баджарыуун тындырыргъа керек болады. Край, Мантуяда 5-минглик гарнизон къоюб, Кленаугъа да аллай бирни кючлендирирге джибериб, 8 кюнню ичине 175 километрни ётюб Алессандриягъа келирге буйрукъ бериледи; Багратионну 2-минглик бёлеги Скривия ёзенни киритлеген, Серавалле фортну кючлерге буйрукъ бериледи. 30 июлда (10 август) Алессандригъа Край джетеди.

Новиде сермешиу[тюзет | къайнакъны тюзет]

Июнь путчдан сора джангыртылгъан директория аскерни кючлендириуге таукел башлайды. Гофкригсратны буйругъу бла ай бла джарымны джукъ этилмей тургъаны, французлагъа Итальян аскерлерин 45 минг адамгъа дери чыгъарыргъа амал бергенди. Морону орнуна Жубер салыннганды, аннга Монтуяны къутхарыргъа буйрукъ берилгенди. Жубер аскерге 24 июлда (4 август) келгенди, аны Мантуяны тюшгендинден, неда бирликчи аскерлени санланыр, къайда тургъанларындан хапары болмагъанды. Моро шохлукъ борчун толтура, талай заманны аны къатында къалыб, аскер ишле бла болушханды.

Бирликчилени болумларындан хапарлы болгъунчу эки джанына да алгъа барыгъа оноу алыннганды. Сен-Сирни онг къанаты (Лабуасьерни дивизиясы бла Геренни резерви) — Вольтеджиодан Гавини юсю бла, Ватрень бла Домбровскийни дивизиялары — Скривияны ёзени бла, Коллини бригадасы уа — Орба сууну къыйыры бла; Периньянны сол къанаты: баш кючле (Грушини дивизиясы бла Клозель бла Ришпансны резервлери) — Бормиданы ёзени бла Дегогъа, Лемуанны дивизиясы — Саселогъа; бютеулей 34 минг. Ривьерада баджарыу бёлекле къалгъандыла: онг джанында — Миоллисни, сол джанында — Роге бла Монришарны.

1 августда (12 август) Периньян Орбаны ёзенине ётерге буйрукъ алады. Сен-Сирни аскерлери алкъын Вольтеджиода эдиле, къуру Ватренни дивизиясы Дальгеймни ыхтырыб, Серавалле фортну къуршлалайды. Французланы Скривияда джюрюшлери, Суворовну француз аскер аллына уруллугъуна ийнандырадыы. Уллу кючлери эмда кёб атлы аскери болгъан Суворов, французланы тюз джерге чыгъаргъа терилтиб, анда кесини кёблюгю бла хайырланыр планы болгъанды.

Бирликчи аскерлени 1 авгсутха (12 август) джерлешгени былай болгъанды — французланы келирге боллукъ 3 баш табада авангардла сирелгендиле: Бельгардныкъы (6200 адам) — Аквиге джолда; Багратионукъу (5700 адам) — Новини аллында, Гавиге джолда, эмда Розенбергники (8300 адам) — Скривия ёзенде; баш кючлени бир къаууму Алессандрияны къатында (Крайны 19 минги), кесеги Ривальтиде (Меласа бла Дерфельденни 20 300 адамы). Аны тышында Алькаинини 5300 адамы Тортонаны къуршалагъандыла.

2 августда (13 август) французла Новиге джыйыла башланадыла, 3-чю августда, Суворовну буйругъу бла сермешмей Багратионну авангарды къойгъан Новини аладыла. 4 августну (15 август) танг аласында Суворов французланы Новини къатында урады эмда тамамы бла къаушатады. Къуру Сен-Сирни бир кесек мизам сакълагъан талай бёлеги Гавини къатында позицияланы тутаргъа кюрешеди, къалгъанла къау-чуу болуб къачадыла. Жубер ёледи, аскерлеге джангыдан башчы Моро болады.

Экинчи кюннге, аскерле арыгъаны себебли, французланы къуугъан кючлю болмайды. 6 августда (17 август)Розенбергни авангарды, Гавиге джетмей, французланы арьергардларын къаушатады, аны бла къуугъун бошалады, Мелес берилген буйрукъдача аскерлени керекле бла баджарыуну тындыралмагъаны себебли, Суворов тохтаргъа керек болады. Бу, Морону Ниццагъа ыхтырылыб, къалгъан бёлеклени Ривьерада джыяргъа эмда Апеннинледе ауушланы тутаргъа амал береди.

Суворов, Ривьерагъа джортууул этер муратларын юзмегенди, алай а гофкригсрат Ривьерагъа джортууулну тыяргъа эмда Тосканада адамланы сауутсузландырыргъа буюрады. Шампионени альпачы аскерини Пьемонтха чабар планларыны, французланы Швейцарияда джетишимлерини эмда Виктор Роганны эмда Штраухну джетишимсизликлерини юсюнден хапарла келедиле.

Суворов, Розенбергни Ривальтаны къатында къоюб, кесини кючлерин Астини къатына джерлешдиреди, Турин бла Тортонаны тюз ортасы позиция алады. Край 10-минглик кючлери бла швейцар аскерлени кючлендирирге джибериледи, алай а ары джетгинчи ызына къайтарылады. 11 августда (22 август) тортоначы гарнизон бла 20 кюннге мамырлыкъ келишиу этилгенди, ол 20 кюнню ичинде французла джанындан болушлукъ келмесе, гарнизон капитуляция этерик шарты бла.

Ол заманда, Ривьерада Бормиданы башындан Скривиягъа дери орналгъан 25-минглик аскер джыйылады, алчы бёлеклери ауушланы джабадыла. Шампионе, Морону болумун маджаллашдырр ючюн 4 кололнна болуб (16 минг) Пьемонтха киреди, алай Суза — Пиньероль — Кони — Асти сыздан ары ётерге таукелленмейди.

Августну арасында, Суворов бирликчи къралланы андан ары планларыны юсюнден хапар алады. Бютеу орус аскерле (Розенбергники, Дерфельденники, Римский-Корсаковнукъу эмда принц Конденики) Суворовну башчылыгъында, Швейцариягъа джыйылыб, Франциягъа, Франш-Контени юсю бла уруб кирирге керек болгъандыла. Австриячы аскерле, Итальян аскер эмда эрцгерцог Карлныкъы флангланы тутаргъа керек болгъандыла. Венадагъы правительство, Суворовну ашыкъдыргъанлай турады, биринчи Италияда тамамына дери хорларгъа керекди аргумент эсге алынмайды. Эрцгерцог Карлны аскери Швейцариядан чакъырылады, эмда джангыкъ къалгъан Римский-Корсаковну корпусу къоркъуулу болумгъа тюшеди. Ол себебден, Суворов 28 августда (8 сентябрь), тортоначы гарнизон бла мамырлыкъ бошалырына 3 кюн къала, Швейцария таба тебрерге керек болады. Алай а ол ингирде огъунакъ Морона алгъа ургъаныны хапарын алгъан орус аскерлел Алессандрия бла Ривальтагъа къайтадыла.

Моро, оруслуланы кетгенлерин билиб, Тортонаны азатларгъа кюрешеди. Кючлерини бир къауумун Новиге джибереди, Сен-Сир бла Шампионе алгъа барыб болушлукъ этерге керек болгъандыла: биринчиси - Бормида ёзен бла, экинчиси — Кони бегиген къалагъа. 30-чу августха Новиге джетген Моро, анда орус аскерлени болгъанын билиб, кесини оноуун кери алады. 31 августда (11 сентябрь) тортоначы гарнизон капитуляция этеди, орус аскерле уа джангыдан джортууулгъа чыгъадыла. Валенцияны къатында джыйылыб, ала бир колонна бла Новара бла Варезени юсю бла Сен-Готаргъа джол аладыла. Суворовну Швейцариягъа джортууулу башланады.

Санатда[тюзет | къайнакъны тюзет]

Маркиза д'О (1808) —Клейстни новелласы
Маркиза фон О (1976) — Ромерни фильми

Литература[тюзет | къайнакъны тюзет]

Итальянский поход Суворова: взгляд из Италии / сост., пер., науч. ред. М. Г. Талалая. — СПб.: Алетейя, 2021. — 128 б. — ISBN 978-5-00165-190-1.(орус.)
Шефов Н. А. 1000 боёв и сражений русского оружия IX—XXI века. — М.: АСТ, 2007. — 830 с.(орус.)
Шишов А. В. Генералиссимус великой империи. — М.: Олма, 2005. — 480 с.(орус.)
Елчанинов А. Г. Итальянский поход А. В. Суворова // История русской армии от зарождения Руси до войны 1812 г. — СПб. 2003.(орус.)
Бескровный Л. Г. Итальянский и швейцарский походы А. В. Суворова // Военно-исторический журнал. — 1974. — № 8. — С. 98—103.(орус.)
Итальянский поход Суворова // Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд. — М. : Советская энциклопедия, 1969—1978.(орус.)
Михайловский-Данилевский А. И., Милютин Д. А. История войны России с Францией в царствование Императора Павла I в 1799 году СПб. 1852, — 697 с.(орус.)
Богданович М. И. Походы Суворова в Италии и Швейцарии СПб. 1846, — 236 с
Орлов Н. А. Разбор военных действий Суворова в Италии в 1799 году СПб., — 1892.(орус.)
Сементковский Р. И. Итальянский поход 1799 г. и Кронштадтская встреча 1891 г. // Исторический вестник, 1891. — Т. 46. — № 11. — С. 388—408.(орус.)
Акуленко В. П. Боевые действия русской армии в коалиционных войнах конца XVIII — начала XIX века. // Военно-исторический журнал. — 2009. — № 7. — С.3-7.(орус.)
Latimer, Jon War of the Second Coalition (und) // Military History. — 1999. — С. 62—69.
Longworth, Philip. The Art of Victory: The Life and Achievements of Generalissimo Suvorov (1729–1800)(ингил.). — New York: Holt, Rhinehart & Winston^[en], 1965.
Clausewitz, Carl von^[en]. Hinterlassene Werke des Generals Carl von Clausewitz über Krieg und Kriegführung, zweiter teil : Die Feldzüge von 1799 in Italien und der Schweiz(нем.). — Berlin: F.Dümmler, 1834.