Сыра путч

Сыра путч
Мариенплац Сыра путчну заманында
Баргъан кёзюую 8 — 9 ноябрь 1923 джыл Баргъан джери Мюнхен, Бавария, Веймар республика Эсеби аякъланыуну басдырылыуу, путчну къурагъанланы тутулууу
Къаршчыла
НСДАП Штурмчу бёлекле Бавар миллетчиле «Адольф Гитлер» уруучу бёлек	Рейхсвер Бава полиция
Аскер башчыла
Адольф Гитлер Эрих Людендорф Эрнст Рём Рудольф Гесс Макс фон Шойбнер-Рихтер Роберт Генрих Вагнер Герман Геринг Генрих Гиммлер	Ойген фон Книллинг Густав фон Кар Отто фон Лоссов
Кючлери
+2,000	130
Къоранчла
16 путчист ёлгенди, онла бла джаралы	4 адам

Сыра путч, дагъыда Гитлерни путчу, Ги́тлер бла Лю́дендорфну путчлары неда Мю́нхен путч атла бла да белгилиди (нем. Bürgerbräu-Putsch, Hitlerputsch, Hitler-Ludendorff-Putsch, Münchner-Putsch}}) — НСДАП партияны башчылары Адольф Гитлер, Эрих Людендорф эмда аланы джёнгерлери 1923 джылны 8 эмда 9 ноябрында Мюнхенде, Веймар республикада кърал тёнгеретирге тырмашыулары.

Путчну башланыр заманында Баварияны, къоркъутуулу болум баямлагъан Веймар республика бла арасы тик болгъанды.. Нацистле эмда штурмчу бёлкле болум бла хайырланыб, 8-чи ноябрда «Бюргербройкеллер» сыра залда сёлешиуню заманында, генерал комиссар Густав фон Карны эмда башха бавар правительствогъа киргенлени джесир алгъандыла, ол себебден путчну аты да «сыра» путч болгъанды. Гитлерни планына кёре, Баварияны башчылары, полиция эмда генерал Эрих Людендорфну башчылыкъ этген аскер бёлекле тёнгеретиуге къошулуб, нацистле бла бирге ара властны кючлер ючюн, Берлиннге джол алыргъа керек болгъандыла. Людендорф путчха къошулса да, Баварияны башчылары къачалгъандыла эмда аскерни да, полицияны нацистлеге къаршчы буралгъадыла.

9-чу ноябрда шахарны арасында Одеонсплац майдандагъы туура къаршчылашыуда 16 нацист бла 4 полициячы ёлгендиле; путчну къурагъанла тутулгъандыла. Путч немец джамагъатны Гитлерни персонасына эс бёлдюргенди. Аны юсюнден дуния басым биринчи бетледе хапар айтханды. Тутулгъанындан сора 24 кюнлюк сюд процесс баргъанды, ол ачыкъ бардырылгъаны себебли национал-социалист идеяланы пропагандасына платформа болгъанды. Гитлер кърал сатыу бла терслениб, 5 джыл тюрме азабха джолукъдурулгъанды. Ландсберг тюрмеде ол кесини «Мени кюрешим» китабыны кесегин джазгъады, тутулууну 9-чу айында, 1924-чю джылны 20-чы декабрында болджалдан алгъа шартлы башына бош этилгенди. Тёнгеретиуню джетишимсизлиги, властха къуру хакъ джол бла, пропаганданы бютеу амаллырын хайырланыб келирге кереклиси оюмгъа келтиргенди.

Себебле

1923-чю джылны январында Германияда кризис чыгъады, чуруму французлуланы Рурну оккупация этиую болады. Партиясыз рейхканцлер Вильгельм Куно башчылыкъ этген партия немецлени пассив къаршчыланыугъа чакъырады, ол уллу экономика зараннга чурум болады. Рейхсканцлер Густав Штреземан башчылыгъында джангы правительство 1923-чю джылны 26-чы сентябрында Францияны дауларына разы болургъа керек болады, аны ючюн бу правительство онгчуланы джанындан да, коммунистлени джанындан да хыртха урулады; къралда джорукъ бузууланы толкъунлары ётеди, аны бла къалмай сауутлу аякъланыула да боладыла, сёз ючюн, къара рейхсверни Кюстрин путчу . Бу къозгъалыуланы тохтамазлыкъларын ангылагъан Штреземан президент Эбертни 1923-чю джылны 26-чы сентябрындан башлаб къралда къоркъуулу болумну киргизирге таукеллендиреди. Къоруулау министр Отто Гесслер эмда рейхсверни джаяу аскерлерини управлениесини башчысы Ханс фон Сект энчи эркинликлеге ие боладыла .

1923-чю джылны 26-чы сентябрында консерватив бавар правительство джерни территориясында энчи къоркъуулу болумну киргизтгенин эмда онгчу монархист эм алгъыннгы премьер-министр Густав фон Карны Баварияны комиссары этгенин билдиргенди. Бютеу власть триумвиратны – Карны, Баварияда рейхсверни аскер башчысы генерал Отто фон Лоссовну бавар полицияны тамадасы Ханса фон Зайсерни. Кар, Германияда къоркъуулу болумну Баварияда кючю болмагъанын баямлагъанды, эмда Берлинден келген буйрукъланы тындырыргъа унамагъанды, сёз ючючн, юч сауутлу къуралышны башчысы — Хайсны, Эрхардтны эмда Россбахны — эмда НСДАП-ны басым органы болгъан Völkischer Beobachter газетни джабыуун да бойкот этгенди. Сект Лоссовну рейхсверни бавар бёлеклерини башындан тайдырыб, генерал Кресс фон Крессенштейнни салыргъа излегенинде, Кар Лоссов аскер башчылай къаллыгъын баямлагъанды; конституциягъа къаршчы барыб, абычарла эмда тюз аскерчиледен Баварияны правительствосуна энчи анты этерлерин излегенди.

Гитлер. 1923-чю джылгъа бавар миллетчи къуралшланы ичинде алчылыкъны къабалгъанды - «Немец кюреш бирликни» башчысы болады, аны къурамында Гитлерни НСДАП партиясы эмда аны Эрнст Рём башчылыгъында штурмчу бёлеклери. 2-чи сентябрда Нюрнбергде митингде, «Немец кюреш бирлик» ачыкъдан Веймар республиканы аудурургъа эмда Версаль кесаматны бузаргъа излегенин ачыкълагъанды. Ол митингде Гитлер бла бирге, аскерчиле бла генералланы ичинде абырайы болгъан, Биринчи дуния къазауатны джигити, генерал Эрих Людендорф сёлешгенди; Людендорф да властны кючлей план джанлы болгъанды эмда миллетчи революцияны бачамасы болургъа излегенди. Берлинде баварлыланы бой бермегенлерин аякъланыуча кёргендиле — Сект, бавар триумвиратха, Гитлерге эмда сауутлу бёлеклеге эсгертиу джибергенди, къалайда болсун къозгъалыу болса кюч бла басдырыллыкъды.

Гитлер, Муссолинини Римге маршы бла кёллениб, аллай затны, Берлиннге марш этиб Германияда да къайтарыргъа излегенди, Кар бла Лоссовха «Берлин Мюнхеннге джол алгъынчы» Берлиннге марш этерге теджегенди. Кар, Лоссов эмда Зайсер, бу магъанасыз акцияны бардыргъа излемегендиле, 6-чы ноябрда «Немец кюреш бирликге» быллай ашыгъыш ишлеге къатышыргъа излемегенлерини эмда кеслерини оноуларыны кеслери кёрлюклерин билдиргендиле. Гитлер буну башлымчылыкъны кеси къолуна алыргъа керек болгъан сигналча кёргенди. Ол триумвиратчыланы аманатха алыб, аланы нацистлеге къошулургъа зорлаб къралда революцион тёнгертиу этерге оноу алады. Макс Шойбнер-Рихтер эмда Альфред Розенберг этген тамал планнга кёре, нацистле 4-чю ноябрда шейитлеге аталгъан парадда, трибуналада триумвиратха киргенле эмда кронпринц Рупрехт Бавариячы болургъа керек болгъандыла. Штурмчуланы болушлугъу бла тар орамланы джабыб, сыйылы къонакъланы джесирлерге керек болгъандыла, Гитлер аланы революцияны къыбал этерге эмда джанлы болургъа зорларгъа керек болгъанды. Алай болса да, бу биринчи план тохтатылгъанды, арт моментде — Розенберг, 4-чю ноябрны эртденинде, штурмчула джабарыкъ орамны кючлю сауутланнган полиция сакълагъанын кёргенди.

«Бюргербройкеллерде» халкъны аллында сёлешиу

Бюргербройкеллер 1923-чю джылда

1923-чю джылны 8-чи ноябрыны ингиринде Баварияны башчылары — комиссар фон Кар, генерал фон Лоссов эмда полицияны тамадасы фон Зайсер — Мюнхенни коммерция къуралышларыны чакъырыулары бла мазаллы «Бюргербройкеллер» сыра залда сёлеширге керек болгъандыла. Бу ушакъ джангы бавар правительствону программасына аталгъанды, залда юч минг адам чакълы бир джыйылгъанды. Кар джыйылгъанланы аллында сёлешген заманда, 600 чакълы бир штурмчула залны къуршалайдыла, орамда кириу эшиклерин ышаннга алгъан пулемётланы къурадыла. Залда сауутлу полициячыла болгъанлыкъгъа, мюнхен криминал тинтиуню тамадасы эмда Гитлер джанлы Вильгельм Фрик залгъа телефон ачыб, полициягъа джукъгъа къатышмазгъа эмда къараб болгъанланы юсюнден хапарландырыб турургъа буйрукъ береди.

20 сагъат 45 минутда Гитлер залгъа таукел киреди, тепсиге секириб миниб, герохундан хауагъа атыб, Карну сёлешиуюн тохтатады. Гитлер, болушлукъчулары Рудольф Гесс эмда Ульрих Графны болушлугъу бла трибунагъа ётеди, андан Карны тебериб «Миллет революция башланды!» деб баямлайды. Публикагъа сёзюнде, Гитлер мекямны алты джюз иги сауутланнган адам къуршалагъанын, кишини да чыгъаргъа болмагъанын, халкъ сабыр болургъа унамаса балконда да пулемётну салдырлыгъын айтады. Гитлер Мюнхендеги бавар правительство да, Берлиндеги Веймар республиканы правительстволары да тайдырылгъанларын, болджаллы правительство къуралгъанын, полицияны эмда рейхсверни тёнгертиуге дагъан бергенлерин эмда «шахаргъа свастикалы байракъла бла кире тургъанларын» айтады. Бу айтханлары блеф болгъандыла, алай андагъыла къоркъгъандан путччуланы айтханларына бойсуннгандыла.

Гитлер, Баварияны башчыларын сахнаны къатында отоугъа джыйыб, къолунда да героху бла аланы путчну джанына кёчерлерин излегенди, генерал Людендорф бла бирге къурлукъ джангы правительствода орунла да берирге сёз бергенди. Кар, Лоссов эмда Зайсер нацистлени джанында герох бла къоркъутулсала да кёчерге унамагъандыла — Баварияны комиссары Кар «ёллюкмеми, ёллюк тюлмеми аны уллу магъаналы тюлдю» деб джууаб бергенди, Зайсер а уа полициягъа къаршчы путч этмезге сёзюн бузгъанса деб Гитлерге гурушха этгенди. Аладан джукъ алалмай, Гитлер залгъа къайтыб этда Карны, Лоссовну эмда Зейсерни путч джанлы болгъанларын айтыб алдагъанды; «Немец халкъны къутхарыу атына» Берлиннге марш этериклерин эмда аннга, Гитлерге, джангы миллет правительствону политикасына башчылыкъ этерге борчланнганын айтханды.

Ол заманда Шойбнер-Рихтер сыраханагъа путчдан хапары болмагъан генерал Людендорфну келтиргенди. Людендорф, Германияны диктатору орунну Гитлер кесине джоралаб, аннга къуру аскерге башчылыкъны къойгъанына ачыуланса да, нацистлеге дагъан бергенди. Людендорфну абырайы эмда публиканы разы болууу Карны, Лоссовну эмда Зайсерни путч джанлы болургъа терилтгендиле. Гитлер аланы Людендорф бла бирге сахнагъа чыгъарыб, ахыр сёзюн айтханды. Андан сора джыйылгъанла чачыла башлагъандыла, Гесс эсе штурмчуланы болушлукълары бла адамланы ичине къатышыб бавар правительствогъа киргенлени, эшиклени къатында тутханды.

Ол заманда Гитлерге аскерчиле бла «Бунд Оберланд» штурмчуланы арасында инженер-сапёр аскерлени казармасында согъушуула болгъанын билдиргендиле; Гитлер болумну тюзетир ючюн ары кетгенди, Карны, Лоссовну эмда Зайсерни Людендорф бла къойгъанды. Гитлерни алайда болмагъаны, бу ючеуленнген къачаргъа амал бергенди — Лоссов «абычар сёз бериб» эшикге чыгъыб къачханды, Кар бла Зайсер да сыраханадан къачалгъандыла. Кар правительствону Регенсбургга кёчюрюб «герохланы бурунларыны тюбюнде» айтылгъанланы керти болмагъанын чертиб прокламация чыгъарады, анда НСДАП-ны да, штурмчу бёлеклени да чачаргъа буйрукъ бергенди.

Гитлерны буйругъу бла тутулгъан шахар кенгешни членлери

Нацистлени ал планларына кёре, правительствогъа киргенлени «Бюргербройкеллерде» джесир алыннган заманда шутмрмчула Мюнхенде правительство мекямланы кючлерге керек болгъандыла, алай а ол джумуш тындырылмагъанды, къуру Рёмну «Рейхни аскер байрагъы» деген бёлеги Шёнфельдштрасседеги джаяу аскерлени штаб-фатарын кючлегенди. Дайым аскер, бир талай кичи абычар бла тюз аскерчи тышында, путч джанлы болмагъанды, генерал Даннерни башчылыгъында Мюнхенни гарнизону Сектни Баварияда къаллай да болсун аякъланыу болса басдырыллыкъ буйругъун толтурургъа хазыр болгъанды. Аскерчилени асыры ачыуландыргъанлары да граждан адам болгъан Гитлерни генерал Лоссовха герох буруб къоркъутханы болгъанды, джазылмагъан аскерчи джорукълагъа кёре аны ючюн ол орнунда ёлтюрюрге керек болгъанды. Даннер бла Лоссов джангы штабны 19-чу джаяу аскер полкну казармаларында къургъандыла эмда андан башха аскер бёлеклеге къошакъ аскер джибериу буйрукъну ийгендиле. Танг атаргъа Рём кючлеген штабны мекямын аскерле къуршалагъандыла.

Мюнхенде марш

Германияны «Алай болса да бир хорладыкъ» лозунгу бла Сыра путчха аталгъан Почта маркасы , 1943; эмда биягъы лозунгу бла асылгъан Эрвин фон Вицлебенни портрети бла ингилиз пропаганда марка, 1944

Бу болумда Людендорф, Гитлерге шахарны арасын кючлерге теджейди, ол кесини абырайы бла нацистлени джанында аскер бла полицияны бурургъа излегенди. 9-чу ноябрда, 11 сагъат бола нацистле джыйылыб, свастикалы байракъланы эмда аскер штандартланы къолларына тутуб шахарны арасындагъы Мариенплацха джыйыладыла, ала аскер штабдан къуршалауну ачаргъа муратланнгандыла. Колоннаны башында Гитлер, Людендорф эмда Геринг баргъандыла. У. Ширер айтханнга кёре аланы ичинде талай аманат алыннган да баргъанды. Мариенплацда къозгъалгъанлагъа , путчну хапарын эшитиб Нюрнбергден келген Юлиус Штрейхер да къошулады.

Аллында санлары аз полиция патрулла колоннаны тыйгъычсыз иедиле, алай а путчистле Одеонсплацха киргенлеринде (къоруулау министрликден узакъ болмай), аланы джолларын кючлендирилген полиция бирликле тыядыла. Юч минг сауутсуз путччулагъа къаршчы Михаэль фон Годинни башчылыгъында, 130 сауутлу бавар полициячы сирелгенди. Гитлер полициягъа сауутларын салырларын буйрукъ этгенди, алай а унаматалмагъанды, андан сора шкок атыу башланнгында (биринчи ким атханы белгисизди, тюрлю-тюрлю къайнакъла тюрлю-тюрлю информация бередиле). Атышыуда 16 нацист, аланы ичинде Шойбнер-Рихтер да эмда 4 полициячы ёледиле. Кёб джаралы болгъанды, аланы ичинде Геринг да. Гитлер эмда башха нацистле къачаргъа кюрешедиле. Людендорф Одеонплацда сирелиб къалады эмда тутулады. Эки сагъатдан къоруулау министрликни мекямындагъы Рём сауутун салыб, джесир болады.

1923-чю джылны 9-чу ноябрында ёлген путччуланы тизмеси:

1. Феликс Алльфарт, саудюгер, туугъ. 5 июль 1901.
2. Андреас Бауридль, бёркчю, туугъ. 4 мая 1879.
3. Теодор Казелла, банк къуллукъчу, туугъ. 8 август 1900.
4. Вильгельм Эрлих, банк къуллукъчу, туугъ. 19 август 1901.
5. Мартин Фауст, банк къуллукъчу, туугъ. 27 январь 1894.
6. Антон Хехенбергер, слесарь, туугъ. 28 сентябрь 1902.
7. Оскар Кёрнер, саудюгер, туугъ. 4 январь 1875.
8. Карл Кун, обер-кельнер, туугъ. 27 июль 1897.
9. Карл Лафорс, студент, туугъ. 28 октябрь 1904.
10. Курт Нойбауэр, джумушчу, туугъ. 27 март 1899.
11. Клаус фон Папе, саудюгер, туугъ. 16 август 1904.
12. Теодор фон дер Пфордтен, судю, туугъ. 14 май 1873.
13. Иоганн Рикмерс, аскерчи, туугъ. 7 май 1881.
14. Макс Эрвин фон Шойбнер-Рихтер, инженер, туугъ. 9 январь 1884.
15. Лоренц Риттер фон Штрански-Гриффенфельд, инженер, туугъ. 14 март 1899.
16. Вильгельм Вольф, саудюгер, туугъ. 19 октября 1898.

1923-чю джылны 9-чу ноябрында ёлген полициячыланы тизмеси:

1. Фридрих Финк, туугъ. 23 апрель 1887, обервахтмайстерь болгъанды(нем. Polizei-Oberwachtmeister).
2. Николаус Холльвег, туугъ. 15 май 1897, унтервахтмайстер болгъанды (нем. Polizei-Unterwachtmeister).
3. Макс Шоберт, туугъ. 1902 неда 1903 джылда, хильфсвахтмайстер болгъанды (нем. Polizei-Hilfswachtmeister).
4. Рудольф Шраут, туугъ. 4 июль 1886, полицияны гауптманы болгъанды (нем. Polizei-Hauptmann).

Германияны Сыра путчну джыллыгъына почта марка, 1944. Эниклеген марка, Гиммлер

Эсебле

Не халкъ, не аскерчиле путч джанлы болмагъандыла. Талай кюнню ичиниде бютеу аякъланыуну къозгъагъанла тутулгъандыла, джангыз Геринг бла Гесс Австриягъа къачыб къутулгъандыла (Гесс кечирек къайтыб тюрмеге олтургъанды). Маршха къошулгъанла тюрлю-тюрлю тюрме къаза алгъандыла, аланы асламысы Ландсбергде тюрмеде олтургъандыла. Тюрме азабха джолукъдурулсала да, бек джумушакъ шартлада олтургъандыла; бир тепсиде олтуруб политикалыкъ сорууланы сюзерге амал да берилгенди. Тутулгъан заманында Гитлер кесини «Мени кюрешим» китабыны асламысын джазгъанды.

НСДАП-ны административ мекямы эмда Сый храм

В кинематографе

События Пивного путча отражены в телефильме «Гитлер: Восхождение дьявола» / «Hitler: The Rise of Evil» (Канада, США; 2003) режиссёр Кристиан Дюге.

Литература

• Пивной путч : [арх. 8 ноябрь 2022] // Перу — Полуприцеп. — М. : Большая российская энциклопедия, 2014. — С. 168. — (Большая российская энциклопедия : [в 35 т.] / гл. ред. Ю. С. Осипов ; 2004—2017, т. 26). — ISBN 978-5-85270-363-7.
• Гейден К. История германского фашизма. — М. - Л.: Госсоцэкономиздат, 1935.
• Дэвид Керцер. Папа римский и война. Неизвестная история взаимоотношений Пия XII, Муссолини и Гитлера. = David Kertzer. The Pope at War: The Secret History of Pius XII, Mussolini, and Hitler. — М.: Альпина Паблишер, 2024. — Б. 836. — ISBN 978-5-9614-8573-8.
• Петров И. Очерки истории Швейцарии. — Екатеринбург: Циркон, 2006. — Б. 600—606. — 912 б.
• Ширер, У. Взлёт и падение Третьего рейха = The Rise and Fall of the Third Reich. — М.: АСТ, 2023. — Б. 77—98. — 1216 б. — ISBN 978-5-17-093819-3.