Эланд сермешиу (1676)
| Эланд сермешиу (1676) | |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Дат-швед къазауат 1675—1679 | |||||||||
 "Свердет" кемени атылыуу. Суратчы Кристиан Мёльстед | |||||||||
| |||||||||
| Къаршчыла | |||||||||
 Дания Нидерландла
|
 Швеция
| ||||||||
| Аскер башчыла | |||||||||
| Нильс Юэль Корнелиус Тромп Альмонд ван Филип |
†Лоренц Кройц †Клаас Уггла Юхан Бер | ||||||||
| Кючлери | |||||||||
| 47 кеме (25 линей кеме, 10 фрегат, 5 брандер, 1727 тоб сауут) |
53 кеме (26 линей кеме, 12 фрегат, 10 баджарыу кеме, 5 брандер, 2172 тоб сауут, 11 870 адам) | ||||||||
| Къоранчла | |||||||||
| 1 кеме бла 100 чакълы бир тенгизчи | 12 кеме бла 1400 тенгизчи | ||||||||
Э́ланд сермешиу (швед. Slaget vid Ölands södra udde) — 1675—1679 джылладагъы дат-швед къазауатны тенгиз сермешиую, 1 июнь 1676 джылда, Балтика тенгиздеги Эланд айрымкандан къыбылада болгъады, эмда бирлешген дат-голланд флотну ажымсыз хорламы бла бошалгъанды.
Сермешиуню аллы бла
[тюзет | къайнакъны тюзет]Бронхольмну къатындагъы сермешиуден сора, бирликчилени флоту Фальстербуда, Копенгагенден келлик къошакъ кючлени сакълаб якорда болгъандыла, къошакъ кючледен Корнелиус Тромпну башчылыгъында алты дат эмда юч голланд кеме 28-чи майда келедиле. Ол заманда XI Карл, Класа Уггла бла Хенрик Горнну оноуларына тынгылаб, кесини флотуну тургъан джеринден, сермешиу болса онглулукълары болур мурат бла Стокгольмну къатына кёчерлерине буйрукъ береди. 30 майны тангында, кючлю къыбыла-кюнбатыш джел бла эки флот да якорларын кёлтюрюб, джолгъа чыкъгъандыла. Датлыла кюнчыгъышха, шведле шимал-кюнчыгъышха джол аладыла.
Сермешиуню баргъаны
[тюзет | къайнакъны тюзет]Флотла 1676-чы джылны 1-чи июнуну эртденбласында, Элланды джагъаларыны къатында тюбешедиле. Датлыланы, адмирал Юэлни башчылыгъында авангардлары, айрымканны кюнчыгъыш джагъалары бла шимал-кюнчыгъышха бара тургъан швед флотну эслейди. Юэль кесини бёлегинден колоннаны Эланд джагъасы бла килватерни сафында баргъан швед флотну арасына джибереди. Быллай оноу, батыр оноу болгъанды, дат кемеле 5 милден аз болгъан коридорда къысылгъадыла, айрымканны джагъалары къаялы болгъанын, шведлени да артиллерияда онглулукълары болгъанын эсебге алынса уа, батырдан озуб, терс оноу болгъаннга санаргъа боллукъду, алай а кючлю кюнбатыш джел, джел ургъан джанында къалыргъа амал бергенди, ол а уа алгъа ургъан манёврда уллу онглулукъ бергенди. Аны бла бирге джагъада джууукъда толкъун кючлю болмагъаны себебли, тоб атаргъа таблыкъ бергенди. Швед кемелени бир къаууму, тенгиз кирмесин деб кемени къабыргъасында тоб тешиклени джабхандыла.
Сермешиу, эртденбла 11 сагъат тёгерекде башланады, датлыланы алчы кючлери ол заманнга шведлени алчы кемелери бла тенглешедиле, «Churprinds» 76-тоблу кемеде байракъны кёлтюрюб тургъан Юэль онг къабыргъадагъы тоблу сауутла бла атаргъа буйрукъ бергенди. Дат авангардны ашыгъышлыгъы ючюн, ала бла Тромп башчылыкъ этген дат-голланд флотну баш кючлерини арасында къоркъуулу узакълыкъ болгъанды. Швед башчы Кройц джауну кючлерин бир-бирлеринде айырыргъа излеб, араларына бютеу кордебаталиясын джиберирге оноу алады, Тромпну баш кючлери джуукъда болгъаны себебли, аны мычымай этерге керек болгъанды. Тактика джанындан тюз маневр, флагманны сигналларын швед капитанла иги ангыламагъаны себебли, джетишимсиз эмда ашыгъыш этилгенди, швед кемеле дат-голланд флотну аллына бурулуб къаладыла. Шведлени флагман кемелери «Stora Kronan» эсе уа бютеу джелпеклери ачылыб тургъанлай джелге къабыргъасы бла бурулуб къалады. Кеме асыры бек джампайгъандан, сау къалгъан шагъатла айтханнга кёре, суу кемени тёбен тоб палубасындан ичине къуюлуб башлайды. Бу бек джаймпайыу палубалада джюклени орнундан тебдириб, тоб отну къабыныууна чурум болгъаны оюм барды, бу къабыныу кючлю атылыуугъа келтиреди. Кеме кёб турмай батады, 800 адамдан 758 батады, аланы ичинде адмирал Крёйц да.
Башчысыз къалгъан швед флот, сафын къатышдырады. Кемелени бир къаууму батхан флагмандан келген буйрукъну тындырыра, бурулургъа кюрешеди, бир къаууму шималгъа баргъаныча барыргъа кюрешеди. Тамадалыкъда экинчи болгъан швед линей кеме «Svärdet», адмирал Уггланы башчылыгъында болгъанды, батхан «Stora Kronan» кемени ызындан баргъаны себебли, джана тургъан сыныкълагъа тюртюлмез ючюн, кюнчыгъышха бургъанды. Бу манёврны, швед флотну командирлерини бир къаууму ыхтырылыу буйрукъ кибик ангылагъандыла, ол алайсыз да къатышха, къатыш къошханды. Уггла, флотны чачылышхан кючлерини кесини къатына джыяр умут бла, кемени баргъанын акъырынлашдырыр буйрукъ береди, ол кемени къалгъанладан артха къалыууна чурум болады. Джангы командир кемелеге оноуну орнуна салгъынчы, Тромпну баш кючлери Юэлни бёлегин джетедиле эмда сермешиуге киредиле.
Адмирал Тромп, «Christianus Quintus» атлы 86-тоблу кемеде болгъанды. ол джауну флотунда къатыш бла толу хайырланады. Экинчи швед флагманна тоб атыугъа буйрукъ береди. «Tre Lover», «Churprinds» эмда «Christianus Quintus», джел урууну берген онгу бла хайырланыб, къалгъанладан артха къалгъан «Svärdet» эмда тобха тутадыла. Кесини флагманына болушлукъгъа келирге кюрешген швед кемеле, джелге кёре онглу болмагъанлары себебли, джетишимсиз боладыла. Сагъат бла джарым баргъан сермешиуден сора, кёб заран алгъан «Svärdet» байрагъын энишге иеди, ол каптуляцияны сигналы болгъанды. АЛай болса да голланд брандер «t' Hoen», сигналны ангыламай аны къабындырады. Кемеде башланнган ёртен шкок от гёзенлени атылыууна чурум болады, «Svärdet» батады, адмирал Уггла эмда экипажны кёбюсю батадыла. Болушлукъгъа келирге кюрешген юч швед кемеден, къуру «Hieronymus» къачалады, къалгъан экиси — «Neptunus» бла «Jernvag» абордажгъа алынадыла.
Эсеблери
[тюзет | къайнакъны тюзет]Эки флагманы да батханындан сора, башчылыкъсыз къалгъан швед капитанла кемелерин сермешиуден чыгъарыб башлайдыла. Джелге кёре онг берген позициялары болгъан бирликчиле, ыхтырылгъан кемелени кёб заманны тоб атыу тюбюнде тутхандыла. Шведледе дагъыда 3 кеме батханды, 5 кеме да батмаз ючюн сайгъа кеслерин атадыла. Дат-голланд флотда къоранч болмагъанды, алай болса да талай кемеге уллу заран джетгенди.
Къошулгъан кемеле
[тюзет | къайнакъны тюзет]| Бирликчи флот
| ||
| Кеме ат | Тоб сауутла | Белгиле |
| Авангард | ||
| Churprinds | 76 | байракъ Н. Юэлники |
| Anna Sofia | 56 | |
| Christianus IV | 56 | |
| Gyldenlove | 54 | |
| Nelleblad | 54 | |
| København | 50 | |
| Lindorm | 50 | |
| Delmenhorst | 46 | |
| Anthonette | 34 | |
| Hummer | 34 | |
| Svenske Charitas | 32 | |
| Центр | ||
| Christianus V | 86 | баш командирни байрагъы К. Тромп |
| Enighed | 62 | |
| Fredericus III | 60 | |
| Tre Lover | 60 | |
| Oostergo | 60 | голланд |
| Charlotta Amalia | 54 | |
| Christiania | 54 | |
| Campen | 40 | голланд |
| Frisia | 36 | голланд |
| Havmand | 34 | |
| Havfru | 24 | |
| Spraglede Falk | 16 | |
| Арьергард | ||
| Waesdorp | 68 | голланд |
| Justina | 64 | голланд |
| Delft | 62 | голланд |
| Gideon | 60 | голланд |
| Dordrecht | 46 | голланд |
| Ackerboom | 44 | голланд |
| Noortholland | 44 | голланд |
| Caleb | 40 | голланд |
| Utrecht | 38 | голланд |
| Hvide Falk | 28 | |
| Loss | 28 | |
| Швеция
| ||
| Кеме ат | Тоб сауутла | Белгиле |
| Stora Kronan | 124 | байракъ Л. Кройцнукъу — башы тюбюне айланыб атылгъанды |
| Svärdet | 94 | байракъ К. Угланыкъы — Джанганды, андан сора батханды |
| Äpplet | 86 | Ташха уруб батханды |
| Nyckeln | 84 | |
| Solen | 74 | Заран кёргенди |
| Mars | 72 | Заран кёргенди? |
| Jupiter | 70 | |
| Hieronymus | 64 | Заран кёргенди |
| Merkurius | 64 | Заран кёргенди |
| Saturnus | 64 | |
| Venus | 64 | Заран кёргенди |
| Wrangel | 60 | |
| Riga | 54 | |
| Wismar | 54 | |
| Göteborg | 48 | |
| Spes | 48 | |
| Svenska Lejonet | 48 | |
| Abraham | 44 | |
| Flygande Varg | 44 | |
| Neptunus | 44 | Джау кючлегенди |
| Fredrika Amalia | 34 | |
| Trumslagare | 34 | Сермешиуден сора сайгъа атылгъанды |
| Konung David | 32 | |
| Sundsvall | 32 | |
| Salvator | 30 | |
| Nordstjärnan | 28 | |
| Perla | 28 | |
| Järnvågen | 24 | Джау кючлегенди |
| Uttern | 24 | |
| Sol | 54 | сауда кеме?? — Сермешиуден сора сайгъа атылгъанды |
| Enhorn | 16 | торговый корабль?? |
| Ekhorre | 8 | сауда кеме?? |
| Rodkrita | брандер — Экипаж кеси батдыргъанды | |
Литература
[тюзет | къайнакъны тюзет]- Naval Wars in the Baltic 1553—1850 (1910) — R. C. Anderson
- Barfod, Jørgen H. (1997) Niels Juels flåde. Gyldendal, Copenhagen. ISBN 87-00-30226-0