Эланд сермешиу (1676)

"Свердет" кемени атылыуу. Суратчы Кристиан Мёльстед

Баргъан кёзюую	1 июнь 1676 джыл
Баргъан джери	Балтика тенгиз, Эланддан къыбылада
Эсеби	Дат-голланд флотну хорламы

Къаршчыла

Дания

Нидерландла

Швеция

Аскер башчыла

Нильс Юэль
Корнелиус Тромп
Альмонд ван Филип

†Лоренц Кройц
†Клаас Уггла
Юхан Бер

Кючлери

47 кеме (25 линей кеме,
10 фрегат,
5 брандер,
1727 тоб сауут)

53 кеме (26 линей кеме,
12 фрегат,
10 баджарыу кеме,
5 брандер,
2172 тоб сауут,
11 870 адам)

Къоранчла

1 кеме бла 100 чакълы бир тенгизчи

12 кеме бла 1400 тенгизчи

Э́ланд сермешиу (швед. Slaget vid Ölands södra udde) — 1675—1679 джылладагъы дат-швед къазауатны тенгиз сермешиую, 1 июнь 1676 джылда, Балтика тенгиздеги Эланд айрымкандан къыбылада болгъады, эмда бирлешген дат-голланд флотну ажымсыз хорламы бла бошалгъанды.

Сермешиуню аллы бла[тюзет | къайнакъны тюзет]

Бронхольмну къатындагъы сермешиуден сора, бирликчилени флоту Фальстербуда, Копенгагенден келлик къошакъ кючлени сакълаб якорда болгъандыла, къошакъ кючледен Корнелиус Тромпну башчылыгъында алты дат эмда юч голланд кеме 28-чи майда келедиле. Ол заманда XI Карл, Класа Уггла бла Хенрик Горнну оноуларына тынгылаб, кесини флотуну тургъан джеринден, сермешиу болса онглулукълары болур мурат бла Стокгольмну къатына кёчерлерине буйрукъ береди. 30 майны тангында, кючлю къыбыла-кюнбатыш джел бла эки флот да якорларын кёлтюрюб, джолгъа чыкъгъандыла. Датлыла кюнчыгъышха, шведле шимал-кюнчыгъышха джол аладыла.

Сермешиуню баргъаны[тюзет | къайнакъны тюзет]

Флотла 1676-чы джылны 1-чи июнуну эртденбласында, Элланды джагъаларыны къатында тюбешедиле. Датлыланы, адмирал Юэлни башчылыгъында авангардлары, айрымканны кюнчыгъыш джагъалары бла шимал-кюнчыгъышха бара тургъан швед флотну эслейди. Юэль кесини бёлегинден колоннаны Эланд джагъасы бла килватерни сафында баргъан швед флотну арасына джибереди. Быллай оноу, батыр оноу болгъанды, дат кемеле 5 милден аз болгъан коридорда къысылгъадыла, айрымканны джагъалары къаялы болгъанын, шведлени да артиллерияда онглулукълары болгъанын эсебге алынса уа, батырдан озуб, терс оноу болгъаннга санаргъа боллукъду, алай а кючлю кюнбатыш джел, джел ургъан джанында къалыргъа амал бергенди, ол а уа алгъа ургъан манёврда уллу онглулукъ бергенди. Аны бла бирге джагъада джууукъда толкъун кючлю болмагъаны себебли, тоб атаргъа таблыкъ бергенди. Швед кемелени бир къаууму, тенгиз кирмесин деб кемени къабыргъасында тоб тешиклени джабхандыла.

Сермешиу, эртденбла 11 сагъат тёгерекде башланады, датлыланы алчы кючлери ол заманнга шведлени алчы кемелери бла тенглешедиле, «Churprinds» 76-тоблу кемеде байракъны кёлтюрюб тургъан Юэль онг къабыргъадагъы тоблу сауутла бла атаргъа буйрукъ бергенди. Дат авангардны ашыгъышлыгъы ючюн, ала бла Тромп башчылыкъ этген дат-голланд флотну баш кючлерини арасында къоркъуулу узакълыкъ болгъанды. Швед башчы Кройц джауну кючлерин бир-бирлеринде айырыргъа излеб, араларына бютеу кордебаталиясын джиберирге оноу алады, Тромпну баш кючлери джуукъда болгъаны себебли, аны мычымай этерге керек болгъанды. Тактика джанындан тюз маневр, флагманны сигналларын швед капитанла иги ангыламагъаны себебли, джетишимсиз эмда ашыгъыш этилгенди, швед кемеле дат-голланд флотну аллына бурулуб къаладыла. Шведлени флагман кемелери «Stora Kronan» эсе уа бютеу джелпеклери ачылыб тургъанлай джелге къабыргъасы бла бурулуб къалады. Кеме асыры бек джампайгъандан, сау къалгъан шагъатла айтханнга кёре, суу кемени тёбен тоб палубасындан ичине къуюлуб башлайды. Бу бек джаймпайыу палубалада джюклени орнундан тебдириб, тоб отну къабыныууна чурум болгъаны оюм барды, бу къабыныу кючлю атылыуугъа келтиреди. Кеме кёб турмай батады, 800 адамдан 758 батады, аланы ичинде адмирал Крёйц да.

Башчысыз къалгъан швед флот, сафын къатышдырады. Кемелени бир къаууму батхан флагмандан келген буйрукъну тындырыра, бурулургъа кюрешеди, бир къаууму шималгъа баргъаныча барыргъа кюрешеди. Тамадалыкъда экинчи болгъан швед линей кеме «Svärdet», адмирал Уггланы башчылыгъында болгъанды, батхан «Stora Kronan» кемени ызындан баргъаны себебли, джана тургъан сыныкълагъа тюртюлмез ючюн, кюнчыгъышха бургъанды. Бу манёврны, швед флотну командирлерини бир къаууму ыхтырылыу буйрукъ кибик ангылагъандыла, ол алайсыз да къатышха, къатыш къошханды. Уггла, флотны чачылышхан кючлерини кесини къатына джыяр умут бла, кемени баргъанын акъырынлашдырыр буйрукъ береди, ол кемени къалгъанладан артха къалыууна чурум болады. Джангы командир кемелеге оноуну орнуна салгъынчы, Тромпну баш кючлери Юэлни бёлегин джетедиле эмда сермешиуге киредиле.

Адмирал Тромп, «Christianus Quintus» атлы 86-тоблу кемеде болгъанды. ол джауну флотунда къатыш бла толу хайырланады. Экинчи швед флагманна тоб атыугъа буйрукъ береди. «Tre Lover», «Churprinds» эмда «Christianus Quintus», джел урууну берген онгу бла хайырланыб, къалгъанладан артха къалгъан «Svärdet» эмда тобха тутадыла. Кесини флагманына болушлукъгъа келирге кюрешген швед кемеле, джелге кёре онглу болмагъанлары себебли, джетишимсиз боладыла. Сагъат бла джарым баргъан сермешиуден сора, кёб заран алгъан «Svärdet» байрагъын энишге иеди, ол каптуляцияны сигналы болгъанды. АЛай болса да голланд брандер «t' Hoen», сигналны ангыламай аны къабындырады. Кемеде башланнган ёртен шкок от гёзенлени атылыууна чурум болады, «Svärdet» батады, адмирал Уггла эмда экипажны кёбюсю батадыла. Болушлукъгъа келирге кюрешген юч швед кемеден, къуру «Hieronymus» къачалады, къалгъан экиси — «Neptunus» бла «Jernvag» абордажгъа алынадыла.

Эсеблери[тюзет | къайнакъны тюзет]

Эки флагманы да батханындан сора, башчылыкъсыз къалгъан швед капитанла кемелерин сермешиуден чыгъарыб башлайдыла. Джелге кёре онг берген позициялары болгъан бирликчиле, ыхтырылгъан кемелени кёб заманны тоб атыу тюбюнде тутхандыла. Шведледе дагъыда 3 кеме батханды, 5 кеме да батмаз ючюн сайгъа кеслерин атадыла. Дат-голланд флотда къоранч болмагъанды, алай болса да талай кемеге уллу заран джетгенди.

Къошулгъан кемеле[тюзет | къайнакъны тюзет]

Бирликчи флот Дания Нидерландла
Кеме ат	Тоб сауутла	Белгиле
Авангард
Churprinds	76	байракъ Н. Юэлники
Anna Sofia	56
Christianus IV	56
Gyldenlove	54
Nelleblad	54
København	50
Lindorm	50
Delmenhorst	46
Anthonette	34
Hummer	34
Svenske Charitas	32
Центр
Christianus V	86	баш командирни байрагъы К. Тромп
Enighed	62
Fredericus III	60
Tre Lover	60
Oostergo	60	голланд
Charlotta Amalia	54
Christiania	54
Campen	40	голланд
Frisia	36	голланд
Havmand	34
Havfru	24
Spraglede Falk	16
Арьергард
Waesdorp	68	голланд
Justina	64	голланд
Delft	62	голланд
Gideon	60	голланд
Dordrecht	46	голланд
Ackerboom	44	голланд
Noortholland	44	голланд
Caleb	40	голланд
Utrecht	38	голланд
Hvide Falk	28
Loss	28
Швеция
Кеме ат	Тоб сауутла	Белгиле
Stora Kronan	124	байракъ Л. Кройцнукъу — башы тюбюне айланыб атылгъанды
Svärdet	94	байракъ К. Угланыкъы — Джанганды, андан сора батханды
Äpplet	86	Ташха уруб батханды
Nyckeln	84
Solen	74	Заран кёргенди
Mars	72	Заран кёргенди?
Jupiter	70
Hieronymus	64	Заран кёргенди
Merkurius	64	Заран кёргенди
Saturnus	64
Venus	64	Заран кёргенди
Wrangel	60
Riga	54
Wismar	54
Göteborg	48
Spes	48
Svenska Lejonet	48
Abraham	44
Flygande Varg	44
Neptunus	44	Джау кючлегенди
Fredrika Amalia	34
Trumslagare	34	Сермешиуден сора сайгъа атылгъанды
Konung David	32
Sundsvall	32
Salvator	30
Nordstjärnan	28
Perla	28
Järnvågen	24	Джау кючлегенди
Uttern	24
Sol	54	сауда кеме?? — Сермешиуден сора сайгъа атылгъанды
Enhorn	16	торговый корабль??
Ekhorre	8	сауда кеме??
Rodkrita		брандер — Экипаж кеси батдыргъанды